________________
૯. જૈન તર્કશાસ્ત્ર
જૈનોનો વિશ્વાસ છે કે આત્મા જેટલો શુદ્ધતર હોય તેટલું તેનું જ્ઞાન, દર્શન, સુખ અને વીર્યનું સ્તર ઉચ્ચતર હોય છે. માત્ર કેવળજ્ઞાનથી જ નવ તત્ત્વ તથા વાસ્તવિકતાના સંપૂર્ણ સત્યનો બોધ થાય છે. જો કે આપણને અન્ય ચાર પ્રકારના જ્ઞાન થાય છે ઃ ૧. ઇન્દ્રિયો અને મનની સહાયથી ઉત્પન્ન થતું જ્ઞાન (મતિજ્ઞાન), ૨. આગમો(જ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં ઉચ્ચતમ પ્રમાણ)થી થતું જ્ઞાન (શ્રુતજ્ઞાન), ૩. અવધિજ્ઞાન અને ૪. બીજાના મનની વાત જાણવી (મન:પર્યવજ્ઞાન). જેવી રીતે વ્યક્તિ સામાન્યતઃ વિશેષજ્ઞોએ પુરવાર કરેલાં વિજ્ઞાનનાં પ્રતિપાદનો સ્વીકારી લે અથવા વ્યક્તિ દરેક પ્રતિપાદન પોતે ચકાસે છે. આવું આપણે ક્યારેક જ કરી શકીએ છીએ. જો કે કેટલાક બુદ્ધિગમ્ય, સ્વીકૃત સિદ્ધાંતો હોય અને જેમાં સુધારાને અવકાશ હોય તો વ્યક્તિ તેમને કોઈ પણ તપાસ માટે અપનાવી શકે, અહીં આપણે જૈન તર્કશાસ્ત્રના કેટલાક મુખ્ય સિદ્ધાંતો જોઈએ, જેનાથી આપણને એવા પ્રશ્નોના ઉત્તર મળી શકે જેના વિષયમાં પૂર્ણ નિશ્ચિત કે અનિશ્ચિત રૂપમાં કંઈ કહી ન શકાય. અહીં એ નોંધવું ઘટે કે કણ ભૌતિકશાસ્ત્રના સંબંધિત હાલના સિદ્ધાંત (જુઓ પ્રકરણ ૧૦) આ પ્રકારના સિદ્ધાંત પર અત્યધિક આધારિત છે.
જૈનોએ જ્ઞાન અને જ્ઞાન-પ્રાપ્તિ માટે વિલક્ષણ, અસાધારણ સિદ્ધાંતનો વિકાસ કર્યો છે. આ એક બહુ જટિલ વિષય છે, પણ સંક્ષિપ્તમાં તેની રૂપરેખા જોઈએ. (તત્ત્વાર્થસૂત્ર, અનુવાદ : તાતિયા, પ્રકરણ ૧ અને ૫; ૧૯૯૪). વ્યાપક રીતે કહીએ તો, આ વિષયના ત્રણ મહત્ત્વના મુદ્દા છે :
૧. પ્રમાણ (જ્ઞાનનાં અંગો / જ્ઞાનનાં સ્વીકૃત સાધનો) ૨. નય (દષ્ટિકોણો / દાર્શનિક દૃષ્ટિકોણો)
