________________
જૈન તર્કશાસ્ત્ર
૧૦૭
: દ્રવ્ય, ગુણ અને રૂપ (mode). ઉપરાંત દરેક એકપક્ષીય પાસા માટે દરેક પરિસ્થિતિમાં ચાર પરિબળો મહત્ત્વનાં હોય છેઃ ૧. વિશિષ્ટ વસ્તુ, ૨. તેનું વિશિષ્ટ ક્ષેત્ર, ૩. તેનો વિશિષ્ટ સમય અને ૪. તેની વિશિષ્ટ અવસ્થા, અનેકાંતવાદ વસ્તુઓને તેના બહુપક્ષીય, બહુવિધ પાસાઓથી જોવાનો પ્રયત્ન કરે છે. વ્યવહારમાં, આ સિદ્ધાંતનો અર્થ એ થાય કે વ્યક્તિએ આત્યંતિક, અતિવાદી દૃષ્ટિકોણ ટાળવો જોઈએ અને સંકુચિત દૃષ્ટિકોણને બદલે વ્યાપક દૃષ્ટિકોણ અપનાવવો જોઈએ.
મતિલાલ(૧૯૮૧)ની દલીલ છે કે અનેકાંતવાદ સંશ્લેષણનું દર્શન છે. એનો સાર, વિવિધ દાર્શનિક શાખાઓના દૃષ્ટિકોણો અથવા ધારણાઓ સુસ્પષ્ટ કરવામાં રહેલો છે. દાર્શનિક કાર્યવિધિ તરીકે એ બે રીતે થાય છે ઃ ૧. નયવાદનો સિદ્ધાંત અને ૨. સાપેક્ષ કથન સિદ્ધાંત.
અનેકાંતવાદ પ્રેરિત પરિમાણાત્મક અભ્યાસ માટે આપણે હાર્લ્ડન(૧૯૫૭)નો સંદર્ભ લઈએ. તેમાં આપણી પદ્ધતિ પાવલોવના જેવા વિદ્યા-પ્રાપ્તિના પ્રયોગોમાં કેવી રીતે લાગુ કરી શકાય તે દર્શાવ્યું છે. મરડિયા (૧૯૭૫, ૧૯૮૮) અન્ય કેટલાંક પાસાઓ દર્શાવે છે, જેમાં કાર્લ પોપર (૧૯૬૮) સાથે જૈન તર્કશાસ્ત્રના સંબંધનો સમાવેશ થાય છે. કાર્લ પોપર દાવાથી કહે છે કે આપણી પાસે નિરપેક્ષ, સંપૂર્ણપણે સાચા વૈજ્ઞાનિક નિયમો ન હોઈ શકે. વિશદ નિરૂપણ માટે તાતિયા(૧૯૮૪)નો સંદર્ભ લેવો; જૈન પંચાવયવ માટે જુઓ જે. એલ. જૈની (૧૯૧૬).
જૈન દષ્ટિકોણોનું મહલનોબિસ(૧૯૫૪)ના નીચેના અવતરણથી સમાપન કરીશું:
આખરમાં, હું જૈન દર્શનના વાસ્તવિક અને અનેકત્વવાદી દૃષ્ટિકોણો અને વાસ્તવિકતાના બહુરૂપ અને અનંતપણે વિભિન્નતાવાળાં પાસાઓ પરના અતૂટ ઝોક તરફ આપનું ધ્યાન દોરીશ. તે વિશ્વનો મુક્ત દૃષ્ટિકોણથી, અનંત પરિવર્તન અને ખોજ સહિત સ્વીકાર કરે છે.
