________________
૧૧૦
જૈન ધર્મની વૈજ્ઞાનિક આધારશિલા
સમયમાં વિજ્ઞાન આ બે સિદ્ધાંતોની વચ્ચે ગતિમાન છે. જો કે એવા દાવાઓ છે કે વિશ્વ એવા તત્ત્વોનું બનેલું છે જેનું અસ્તિત્વ આત્મા(માનવીય ચેતના)થી સ્વતંત્ર છે : આ દાવા ક્વૉન્ટમ સિદ્ધાંત અને પ્રયોગસિદ્ધ હકીકતો(જુઓ દ’એસ્પગ્નટ, ૧૯૭૯)થી વિરોધી છે. ક્વૉન્ટમ સિદ્ધાંતના મોડેલોમાં ચૈતન્ય ઘટકો દાખલ કરવાના પ્રયાસો પણ થયા છે (જુઓ જહન, ૧૯૮૨). ક્વૉન્ટમ સિદ્ધાંત અને વાસ્તવિકતાના વિષયની પ્રથમ પ્રસ્તાવનાં તરીકે ગેમો(૧૯૬૫) અને ગ્રિબીન (૧૯૮૪)ના સંદર્ભ જોવા વિનંતી છે.
(૨) ઉત્ક્રાંતિ
છેલ્લી સદીમાં, જીવવિજ્ઞાને હાંસલ કરેલી સૌથી મોટી સિદ્ધિ છે ડાર્વિનનો ઉત્ક્રાંતિવાદ. એ નોંધવું રસપ્રદ છે કે જીવોના કાર્મિક દ્રવ્યના ઘનત્વને કારણે એક જીવ ઉત્ક્રાંતિથી આગળ જાય છે અને સમગ્ર સર્જનને આવરી લેવાનો પ્રયાસ કરે છે. તે વ્યક્તિગત પ્રક્રમ તરીકે જીવની ઉત્ક્રાંતિના મૂળભૂત પ્રશ્નનો ઉત્તર આપવા પ્રયાસ કરે છે. (૩) પદાર્થ અને ઊર્જાની વિનિમયશીલતા
આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇનના ક્રાંતિકારી વિચારોમાંનો એક સૌથી મહત્ત્વનો દાવો હતો કે પદાર્થ ઊર્જામાં અને ઊર્જા પદાર્થમાં રૂપાંતરિત થઈ શકે, એટલે કે પદાર્થ અને ઊર્જા વિનિમયશીલ છે. આ વિચાર જૈનો પાસે તો સદીઓથી છે. આ ઘટનાને વર્ણવવા ‘પુદ્ગલ’ શબ્દ વપરાય છે (જુઓ પ્રકરણ ૪). આ શબ્દમાં એ સ્પષ્ટ છે કે પદાર્થ અને ઊર્જા એ એક જ સિક્કાની બે બાજુઓ છે. આપણે જાણીએ છીએ કે ગ્રીક ભાષામાં આ ઘટનાને વર્ણવવા કોઈ પરિભાષા નથી અને તેથી એવી કોઈ વૈજ્ઞાનિક અભિવ્યક્તિ નથી. પરિણામે વિજ્ઞાનમાં આ ગહન સંકલ્પના માટે દ્રવ્યમાન-ઊર્જા (mass-energy) શબ્દનો ઉપયોગ કરી શકાય. (૪) મૂળભૂત બળો (Fundamental forces)
વર્તમાન સમયમાં વિજ્ઞાન ચાર મૂળભૂત બળોને સ્વીકારે છે : ગુરુત્વીય બળ, વિદ્યુતચુંબકીય બળ, મંદ(દુર્બળ) ન્યુક્લીયર બળ અને પ્રબળ ન્યુક્લીયર બળ. આ બધાં બળોને ઘટાડીને માત્ર એક બળ
