________________
૧૦૦
જૈન ધર્મની વૈજ્ઞાનિક આધારશિલા ૩. અનેકાંતવાદ (સમગ્રતા પર આધારિત સિદ્ધાંત), જેમાં સાદ્વાદ (સાપેક્ષ કથન) એક અનિવાર્ય વિજ્ઞાનના અંગ છે.
કોઈ વસ્તુ વિશેનું જ્ઞાન બે પ્રક્રિયાઓ દ્વારા મેળવી શકાય : (૧) આંશિક પ્રક્રિયા અને (૨) સમગ્ર પ્રક્રિયા. સમગ્ર પ્રક્રિયાને ‘પ્રમાણ” (જ્ઞાનનાં અંગો) કહે છે. આ પ્રક્રિયા માત્ર નિરીક્ષણ, અવલોકન પ્રક્રિયાને જ નહિ પરંતુ માનસિક આકલન(અવબોધ)ને પ્રમાણભૂત, વિશ્વસનીય ઠરાવે છે. આ પ્રક્રિયા ભૌતિક તેમજ માનસિક પ્રક્રિયાઓ સાથે સંકળાયેલી હોવાથી આ પ્રક્રિયાઓ વસ્તુની સમગ્રતા દર્શાવે છે. આંશિક પ્રક્રિયાને “નય” કહે છે. આ પ્રક્રિયામાં વસ્તુનો અભ્યાસ કોઈ એક સમયે એક જ પાસાથી કરવામાં આવે છે. અભ્યાસ ઘણાં પાસાંથી થઈ શકે એટલે નય પણ અનેક હોઈ શકે. આમ છતાં તેનાથી વસ્તુનું સમગ્ર ચિત્ર મળતું નથી.
જ્ઞાનનાં અંગો (પ્રમાણ) બે પ્રકારનાં છે : (૧) પ્રત્યક્ષ અને (૨) પરોક્ષ. પ્રત્યક્ષ પ્રમાણના બે ભેદ છે : અ. ઇન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ અને બ. અતીન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ. ઇન્દ્રિયજન્ય જ્ઞાનમાં સ્મૃતિ, અભિજ્ઞાન (પ્રત્યભિજ્ઞાન), સહ-અસ્તિત્વ અને અનુમાનની પ્રક્રિયાઓનો સમાવેશ થાય છે. અહીં એ નોંધ લેવી કે નીચે આપેલ અનુમાનાત્મક, પંચાવયવ તર્ક (Syllogism) એ અનુમાનનાં અંગ છે. જૈન સિદ્ધાંતની માન્યતા અનુસાર અવધિજ્ઞાન, મન:પર્યવજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાન એ અતીન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન છે. પ્રમુખ આગમ ગ્રંથો પરોક્ષ જ્ઞાનના મુખ્ય સ્રોત છે. કોઈ પણ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન જે મૌખિક રીતે, શબ્દો દ્વારા વ્યક્ત કરવામાં આવે તે પરોક્ષ જ્ઞાનના સ્રોત છે. આવા જ્ઞાનના વર્ગીકરણ માટે જુઓ તત્ત્વાર્થસૂત્ર (અનુવાદ : તાતિયા, ૧૯૯૪ પૃ.૧૫).
કોઈ વસ્તુની ક્રમિક અને સંપૂર્ણ સમજ માટે નય આધાર તરીકે કામ કરે છે. આ બે રીતે શક્ય છે : ૧. વસ્તુનાં લક્ષણો કે ગુણોના આધારે અને ૨. વસ્તુનાં લક્ષણો વિશેની શાબ્દિક અભિવ્યક્તિના આધારે. તેઓ વસ્તુના સમગ્ર ચિત્રથી શરૂ કરીને તેના ગુણો તેમજ તેના વિશેની શાબ્દિક અભિવ્યક્તિથી આખરી, અંતિમ ચિત્ર સુધી જાય છે. આ પ્રમાણે જૈનધર્મમાં સાત પ્રકારના નય દર્શાવાય છે:
૧. સામાન્ય વ્યક્તિનો દષ્ટિકોણ (નગમ નય),
