________________
૧૦૪
જૈન ધર્મની વૈજ્ઞાનિક આધારશિલા કોઠારી(૧૯૭૫)એ સૂચવ્યું છે કે ક્વોન્ટમ મિકેનિક્સ (Quantum Mechanics)ના સિદ્ધાંતનું અધ્યારોપણ સ્યાદ્વાદના દૃષ્ટાંત પર પ્રકાશ પાડે છે. ધારો કે ક્વોન્ટમ મિકેનિક્સ માટે Kets (a) 1 c > (b) 1 c” > કોઈ પણ નિરીક્ષણ અવસ્થા « ની આઇજન અવસ્થાઓ (eigen states) છે. સાથોસાથ એ પણ માની લો કે આ સીસ્ટમ માટે અસંદિગ્ધ અવસ્થાને (c) 1P> = 1> + 1 g”] a' > દ્વારા દર્શાવી શકાય. ચિત્ર ૯.૧ ની પારિભાષિક શબ્દાવલીમાં આપણે ઉપર્યુક્ત પરિમાણોને નીચે મુજબ ઓળખીએ :
| (a) by +, (b)by -, અને (c) by = ? ભરૂચા(૧૯૯૩)એ સ્યાદ્વાદની “સત્ય-સારણી' (truth-table) અને ક્વૉન્ટમ તર્કશાસ્ત્ર પ્રસ્તુત કર્યા છે. ૯.૪ સાપેક્ષ સમગ્રતાનો સિદ્ધાંત (અનેકાંતવાદ)
આપણે પ્રશ્નનાં ઉપ-અંગો સાપેક્ષ કથન દ્વારા જોવાની રીતોનું વર્ણન કર્યું. આમ છતાં, જ્ઞાનને અનુમાનાત્મક તર્કના વારંવારના ઉપયોગ સાથે સંયોજિત કરવાનું છે. પ્રથમ નીચેનું ઉદાહરણ ધ્યાનમાં લો. છ અંધ માણસોને જાણવું છે કે હાથી કેવી જાતની વસ્તુ છે. દરેક હાથીના જુદા જુદા ભાગને સ્પર્શે છે (જુઓ ચિત્ર ૯. ૨). ચિત્ર ૯.૨ જૈન સમગ્રતાનો સિદ્ધાંત હાથી અને છ અંધ માણસો (ચિત્રમાં પાંચ દર્શાવ્યા છે.) એક માણસ તેના પગને સ્પર્શે છે ને કહે છે, “તે એક થાંભલો છે.” એક તેની સૂંઢને સ્પર્શે છે ને કહે છે, “તે એક પાઈપ છે”. એક માણસ તેના એક કાનને સ્પર્શે છે ને કહે છે, “તે એક સૂપડું છે”, ઇત્યાદિ. આમ દરેક અભિપ્રાય અલગ છે. આથી જો હાથી કેવા પ્રકારની વસ્તુ છે તે જાણવું હોય તો આપણે તેને બધી બાજુથી જોવો જોઈએ. હાથીના આ ઉદાહરણના સંદર્ભમાં, ઇન્દ્રિયજન્ય નિરીક્ષણના ભાગ, સ્પર્શનો ઉપયોગ પ્રમાણ, પ્રત્યક્ષ પ્રમાણનો સમાવેશ થાય છે. દરેક અંધ માણસ નયની શ્રેણી હેઠળ ઉદાહરણ રચે છે. (આ વાર્તા પ્રથમ તો પશ્ચિમમાં જે. જી. સાક્ષે(૧૮૧૬૧૮૭૧)ના કાવ્યથી પ્રચલિત થયેલી જણાય છે; મરડિયા(૧૯૯૧)એ પૂરું કાવ્ય નોંધ્યું છે.)
