________________
૭૪
જૈન ધર્મની વૈજ્ઞાનિક આધારશિલા
૭.૩.૨ ચોથા ગુણસ્થાનકનું વર્ણન અને દેખીતા સંકેતો
ચોથા ગુણસ્થાનકમાં મિથ્યાષ્ટિ દૂર થાય છે અને સમતા પ્રાપ્ત થાય છે. શુદ્ધતામાં થયેલા આ વધારાને કારણે સમ્યગ્ દર્શનનો ઝબકારો થઈ શકે છે. ચારે કષાયોની ચોથી કક્ષા દૂર થતાં વીર્ય અને જ્ઞાનમાં વૃદ્ધિ થાય છે જેને પરિણામે આત્મા સાચું જ્ઞાન શોધવામાં પહેલા કરતાં વધુ ઉત્સાહભેર તત્પર બને છે. વળી, તે કાર્મિક દ્રવ્યની પોતાના શરીર પર થતી અભિવ્યક્તિને ચાર કષાયો દ્વારા દેખાતી મનોવૈજ્ઞાનિક સ્થિતિઓ અને વ્યક્તિગત માલમતા, જેની સાથે અગાઉ પોતાની ઓળખ કેળવી હતી, તે બધાને ઓછું મહત્ત્વ આપે છે. આમ, એક શુદ્ધ અને ધી૨, પ્રશાાંત અવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે.
૨
વલણ અને અંતરાત્મા
વ્યક્તિની ધીર અવસ્થા દરમિયાન ‘હું કોણ છું ?’ એવો પ્રશ્ન કરવાનું વલણ પ્રોત્સાહિત થાય છે. આ વલણ આત્માના દર્શન ગુણને વધુ પ્રગટ કરે છે. વીર્ય ગુણના અગાઉ ન અનુભવાયેલા એક ઊભરા, આવેશ દ્વારા કાર્મિક દ્રવ્યનું વધારે નિરસન કે ક્ષય થાય છે. હવે કાયમી સમ્યગ્ દર્શનની પ્રાપ્તિ શક્ય બને છે. વ્યક્તિ પ્રથમ ત્રણ વિધાનોથી વાકેફ થાય છે. આ રીતે આસવની અસર દૂર કરવાનો ઉદ્દેશ કેળવાય છે અને આ ઇચ્છા, આકાંક્ષાથી વીર્ય ગુણ વધુ મુક્ત થાય છે. દર્શનના બધા અવરોધો કંઈ પણ અસર કરતાં અટકે છે અને એ ક્ષણે આત્મા વાસ્તવિકતાની કાયમી દૃષ્ટિ મેળવે છે. ચાર કષાયો ત્રીજા ગુણસ્થાનક સુધી સીમિત થવાને કારણે નીપજેલા પ્રબુદ્ધ દૃષ્ટિકોણનો આંતરિક સકેત છે – સ્વનું રૂપાંતરણ, પરિવર્તન. આત્માનું ધ્યાન વિચારપૂર્વક બીજા કશા પર નહિ પરંતુ માત્ર પોતાના સાચા સ્વરૂપ પર પુનઃસ્થિત થાય છે. આમ ‘હું’ ને બદલે સાચા અંતરાત્મા સાથે તાદાત્મ્ય કેળવાય છે અને સુખના ગુણની ગાઢ અનુભૂતિ થાય છે.
૩
વર્તન અને સકારાત્મક અહિંસા
જ્યારે આત્મા સ્વયંમાં શાંતિની અનુભૂતિ કરે ત્યારે તેના વર્તનવ્યવહાર ઉચ્ચ કોટિના અને વિનમ્ર બની જાય છે. વ્યક્તિ બધા જીવોની મૂળભૂત, પાયાની સમાનતા પ્રત્યે જાગ્રત, સભાન બને છે.
