________________
જૈન ધર્મની વૈજ્ઞાનિક આધારશિલા
સમ્યગ જ્ઞાન અનેકાંતવાદને મહત્ત્વ આપે છે. એવું કહેવાય છે કે વિકાસનો ક્રમ છે ‘‘પહેલા જ્ઞાન અને પછી કરુણા’’ (પરિશિષ્ટ ૩ બ, અવતરણ ૮.૪). અગાઉ વર્ણવ્યા મુજબ, સમ્યગ ચારિત્ર એટલે સંયમ, પરંતુ અવિચારી સંયમથી બહુ વિકાસ થઈ ન શકે. કહેવાયું છે કે ‘‘જો સમ્યગ જ્ઞાન વગરનો કોઈ મનુષ્ય મહિને એક વાર માત્ર ઘાસની અણી જેટલા આહાર પર જીવે તોપણ એને મળવાપાત્ર પુણ્યનો સોળમો ભાગ પણ ન મળે’” (પરિશિષ્ટ ૩ બ, અવતરણ ૮.૫).
૯૪
-
અહીં એ નોંધવું જોઈએ કે વ્યવહારમાં ચાર કષાયોના વિવિધ લેવલની વ્યક્તિ પરની અસરો નીચે મુજબ હોય છે ઃ
ચારેય કષાયોની કક્ષા ૪ થી વ્યક્તિનું દર્શન કે ચારિત્ર સમ્યગ કે સાચું ન હોઈ શકે. કક્ષા ૩ થી દર્શન સાચું હોય, પણ દોષપૂર્ણ ચારિત્રનો ત્યાગ અવરોધાય છે. કક્ષા ૨ થી પૂર્ણ સંયમમાં અવરોધ આવે છે, જો કે સમ્યગ દર્શન અને આંશિક સંયમ પ્રાપ્ત થાય છે. કક્ષા ૧ પૂર્ણ સંયમ થવા દે છે પરંતુ ધ્યાન માટે થોડી ઉદાસીનતા રહે છે અને કાયા માટે સૂક્ષ્મ રાગ રહે છે. કક્ષા ૦ એટલે સંપૂર્ણ સંયમની પ્રાપ્તિ.
વધુમાં કાર્મિક ઘટકો નીચે મુજબ દૂર થાય છે ઃ (અહીં મુદ્દા ૫.૪ ની સંકેત પદ્ધતિ વાપરીશું.) કાર્મિક ઘટક (a,) ચોથા ગુણસ્થાનક પર દૂર થાય છે અને (a,) બારમા ગુણસ્થાનકે દૂર થાય છે. અન્ય ત્રણ મુખ્ય ઘટક (b), (c) અને (d) તેરમા ગુણસ્થાનકે દૂર થાય છે. ચારેય અઘાતીય કાર્મિક ઘટકો ચૌદમા ગુણસ્થાનકમાં મૃત્યુ સમયે એકસાથે દૂર થાય છે. અહીં એ નોંધવું જોઈએ કે ચિત્ર ૫.૪ મુજબ વ્યક્તિનું શુદ્ધીકરણ બહારના લંબચોરસથી શરૂ થાય છે અને અંદરની બાજુ તરફ જાય છે. જ્યારે બધું કાર્મિક દ્રવ્ય દૂર થઈ જાય ત્યારે ચિત્ર ૫.૪ મુજબ એક સીમાહીન ખાલી ક્ષેત્રમાં પરિવર્તિત થાય છે, જે આત્માનું નિરૂપણ છે.
આધ્યાત્મિક પ્રગતિની પરંપરાગત સમાનતા(analogy)એ દૂધમાંથી ઘી બનાવવાની ક્રિયા છે. સારણી ૮.૨માં તબક્કા વાર સરખામણી દર્શાવે છે. આ આધ્યાત્મિક અવસ્થાઓ, સારણી ૮.૨ ના છેલ્લા ખાનામાં દર્શાવેલાં ગુણસ્થાનકોને લગભગ મળતા છે.
