________________
જૈન ધર્મની વૈજ્ઞાનિક આધારશિલા ઉત્તરોત્તર દબાય છે કે દૂર થાય છે (જુઓ મુદ્દો ૭.૪). પરિણામે આત્મા સોપાન ચઢવા માટે પૂરતું વીર્ય પ્રાપ્ત કરે છે અને તેથી દરેક ગુણસ્થાનકે કષાય દબાવાને બદલે દૂર થાય છે. આમ, આત્મા અગિયારમું ગુણસ્થાનક ટપી જઈને બારમા ગુણસ્થાનકે પહોંચી જશે. હવે આત્માનું શુદ્ધીકરણ તેની ઉચ્ચતમ કક્ષાએ હોય છે, જેથી તે તત્કાળ “સયોગ કેવળીના તેરમા ગુણસ્થાનકે જાય છે.
મૃત્યુની થોડી ક્ષણો પહેલાં, શુક્લ ધ્યાનના છેલ્લા બે પ્રકારો ક્રમસર ઉપયોગમાં લેવામાં આવે છે અને તેનાથી ચૌદમાં ગુણસ્થાનકે પહોંચવાની, ઊલટાવી ન શકાય એવી પ્રક્રિયા થાય છે. મુદ્દા ૭.૫ માં દર્શાવ્યા પ્રમાણે આ અવસ્થા ભૌતિક મૃત્યુ પહેલા વધુમાં વધુ ૪૮ મિનિટ ટકે છે. શુક્લ ધ્યાનના ત્રીજા પ્રકાર પછી શ્વાસોચ્છવાસ, હૃદયના ધબકાર વગેરે જેવી નિયમબદ્ધ ક્રિયાઓ સિવાય મન, વચન અને કાયાની ક્રિયાઓ સંપૂર્ણપણે બંધ થઈ જાય છે. ચોથા શુક્લ ધ્યાન પછી તો આ બધી નિયમબદ્ધ ક્રિયાઓ પણ અટકી જાય છે અને આત્મા મોક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે.
અહીં આપણે હકારાત્મક ધ્યાનનું નિરૂપણ કર્યું. નકારાત્મક ધ્યાન કે નકારાત્મક માનસિક અવસ્થાઓ પણ હોય છે. તેમાંની એક છે આર્તધ્યાન (Mournful meditation). તે સગાવહાલાના મૃત્યુ કે કિંમતી વસ્તુઓ ખોવાવા જેવા પ્રસંગોએ કશીક અણગમતી ઘટનાનું ઊંડું ચિંતન તે આર્તધ્યાન છે. આ માનસિક અવસ્થા પરેશાનીની અવસ્થા છે. અન્ય એક નકારાત્મક ધ્યાન છે – રૌદ્રધ્યાન. હિંસા, મિથ્યાવાદ, ચોરી, વ્યભિચાર અને પોતાની ચીજોની ખૂબ જાળવણી જેવી બાબતો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત થયું હોય તે રૌદ્રધ્યાન છે. આવી સ્થિતિઓ છઠ્ઠા ગુણસ્થાનક સુધી ટકી શકે છે. જૈનયોગ પર વધુ માહિતી માટે તાતિયા (૧૯૮૬) જોવા ભલામણ છે. ૮.૬ ત્રણ રત્નો અથવા રત્નત્રય (Gem-trio)
આપણાં વિધાનોને ટૂંકમાં ઉમાસ્વાતિના નીચેના એક વાક્યમાં દર્શાવાય :
“સમ્યગ દર્શન, સમ્યગ જ્ઞાન અને સમ્યગ ચારિત્ર મોક્ષનો પથ રચે છે.”
‘
ઇ.
