________________
જૈન ધર્મની વૈજ્ઞાનિક આધારશિલા
એ ખાસ યાદ રાખવું કે ક્રોધ અને માનને ‘‘રાગ’' તરીકે વર્ગીકૃત કર્યા છે, જ્યારે માયા અને લોભને ‘‘દ્વેષ’’ તરીકે વર્ગીકૃત કર્યા છે, કારણ કે તે એવી ભાવસ્થિતિઓ વ્યક્ત કરે છે.
૫૬
૫.૪ કષાયોની કક્ષાઓ (Degrees of Passsions)
-
હવે આપણે મુખ્ય ચાર કષાયો (ક્રોધ, માન, માયા અને લોભ) ૦, ૧, ૨, ૩, ૪ – એમ પાંચ કક્ષા નિયત કરીને નિરૂપિત કરીએ. અલબત્ત, આનો અર્થ કાર્મણોના બંધનું સપ્રમાણ ઘનત્વ થશે, એટલે કે જેમ કક્ષા ઊંચી તેમ બંધન મોટું, તેનો ક્ષય થવાનો સમય લાંબો અને આસ્રવ વધુ દૃઢ.
ક્રોધ, માન, માયા અને લોભની કક્ષાઓ ૦, ૧, ૨, ૩, ૪ નીચેનાં દષ્ટાંતો દ્વારા દર્શાવી શકાય (જુઓ સ્ટીવન્સન ૧૯૧૫, પૃ.૧૨૪) : ૧. ક્રોધ :
ક્રોધની કક્ષા ૧ એ લાકડી વડે પાણીમાં દોરેલી લીટી જેવી છે, જે તત્ક્ષણ ભૂંસાઈ જાય છે. કક્ષા ૨ એ દરિયાકિનારા (beach) પર દોરેલી લીટી જેવી છે જે ભરતી આવે ત્યારે ધોવાઈ જાય છે. કક્ષા ૩ એ રેતાળ જમીનમાં ખોદેલી નીક જેવી છે, જે એક વર્ષના હવામાન પછી પુરાઈ જાય છે. કક્ષા ૪ બધામાં અત્યંત ખરાબ છે, તે પર્વત ઢાળ પર પડેલી ઊંડી ફાટ જેવી છે, જે સમયના અંત સુધી જળવાય છે. ક્રોધની કક્ષા ૦ એટલે પ્રશાંતિ, નિર્મળતા, સહનશીલતા, ધૈર્ય.
૨. માન :
હવે માનની પાંચ કક્ષાનું નિરૂપણ કરીએ. સૌપ્રથમ કક્ષા ૧ પાતળી ડાળખી જેવી છે, જે લચીલી એટલે કે સરળતાથી વાળી શકાય તેવી હોય છે. બીજી કક્ષા એ વૃક્ષની બાલશાખા જેવી છે જે એક વાવાઝોડાથી વળી શકે છે. ત્રીજી કક્ષા એ પૂર્ણ વિકસિત વૃક્ષમાંથી કાપેલા લાકડાના પાટડા કે મોભ જેવી છે, જેને માત્ર ગરમ કરવાથી કે તેલયુક્ત કરવાથી વાળી શકાય. માનની ચોથી કક્ષા વૃક્ષના ઉદાહરણને અતિક્રમે છે, કારણ કે તે ગ્રેનાઇટના કટકાની જેમ અક્કડ હોય છે વળી શકતી નથી. માનની ૦ કક્ષા એટલે અહંકારરહિત, નિરાભિમાનપણું, શાલીનતા છે.
