________________
જન્મ અને મરણનાં ચક્ર
૩૯
“ગતિની ઘટના કે વાસ્તવિકતાથી દ્વિતીયક આકાશ તરીકે સ્થિતિસહાયક માધ્યમનું અસ્તિત્વ, જૈનોને સંતોષ થાય તે રીતે પૂરવાર થઈ શકે છે. આ કશાકથી થતું હશે; એ કાળ કે પરમાણુથી થઈ ન શકે, કારણ કે તેમને પરિમાણ નથી અને તે આકાશમાં ગતિ થવા ન દે; એ આત્માને કારણે શક્ય નથી, કારણ કે આત્માઓ આખું બ્રહ્માંડ ભરતા નથી, છતાં બધે જ ગતિ શક્ય છે; એ આકાશને કારણે ન હોય, કારણ કે આકાશ બ્રહ્માંડની પાર પણ વિસ્તરેલું છે અને જો આકાશ ગતિનો આધાર હોત તો બ્રહ્માંડની સીમાઓ બદલાતી રહેત, પણ સીમાઓ બદલાતી નથી. આથી ગતિ કશાક બીજા પદાર્થને કારણે થતી હશે જે બ્રહ્માંડની પાર વિસ્તરતું ન હોય, પણ આખામાં વ્યાપેલું હોય; આને ‘સ્થિતિસહાયક માધ્યમ' કહે છે. ધર્મ માધ્યમ'નું અસ્તિત્વ આવા જ તર્કથી પુરવાર થાય છે.”
પહેલા ચાર દ્રવ્ય – જીવ, પુદ્ગલ, આકાશ અને કાળ – પોતે, આ માધ્યમોને કારણે પરિવર્તન પામતા નથી, પરંતુ એ બને ત્યાં સુધી જીવ અને પુદ્ગલ તરીકે ““પ્રસ્થાન રૂપ” અથવા “વિરામ રૂપમાં આકાશમાં કાર્ય કરે છે. આમ ખાસ કરીને સ્થિતિસહાયક માધ્યમ કાર્મિક સંમિશ્રણ કે વિખંડન કરવા દે છે જ્યારે ગતિસહાયક માધ્યમ કાર્મિક બંધનની સ્થિતિ થવા દે છે. વળી, સ્થિતિસહાયક માધ્યમ આત્માને પછીના ભવ તરફ ગતિ કરવા દે છે જ્યારે ગતિસહાયક માધ્યમ તેને ગર્ભમાં સ્થપાવા દે છે.
આપણે ગતિ માટે માધ્યમો તરીકે બે દ્રવ્યોને અને બાકીનાને વિચાર્યા, પરંતુ એમને “ગતિશીલ બળ” અનેક “સ્થિર (Stationary) બળ” તરીકે પણ વિચારી શકાય. તે નિર્જીવ તેમજ સજીવ પર કામ કરે છે. આધુનિક ભૌતિક વિજ્ઞાન(Modern Physics)માં માન્ય એવા કુદરતનાં ચાર બળ સાથે તેમનો સંબંધ પ્રકરણ ૧૦ માં નિરૂપવામાં આવશે.
કાળ :
કાળ દ્રવ્ય પણ બીજાં કોઈ દ્રવ્યથી પ્રભાવિત થતું નથી. જૈનો માને છે કે કાળ વિભાજ્ય(digital) છે એટલે કે તેમાં પરિમાણરહિત અલગ - અલગ કાળ-બિંદુ(time point)ઓની અનંત શ્રેણીઓ હોય છે. ઉદાહરણ
