________________
૪૧
જન્મ અને મરણનાં ચક્ર
હોય છે. તે બધા જ દૂષિત આત્માઓમાં હોય છે. આ શરીર એટલા સૂક્ષ્મ હોય છે કે તે તમામ ચીજોમાંથી પસાર થાય છે, થઈ શકે છે. (આનાથી ન્યટ્રીનોની લાક્ષણિકતા યાદ આવે.)
તેજસ્વી, પ્રકાશમાન કોષને કેટલાક લેખકો ચુંબકીય શરીર કે વિદ્યુતીય શરીર તરીકે દર્શાવે છે. એવું પણ ખાતરીપૂર્વક કહેવાયું છે (સી.આર.જૈન. ૧૯૨૯) કે તે તેજસ્વી દ્રવ્યનું બનેલું છે; આત્માનાં અન્ય બે શરીરો – કાર્મિક શરીર અને ભૌતિક શરીર – ને જોડવા માટે
આ પ્રકારની કડીની જરૂર પડે છે. કાર્મિક શરીર અત્યંત સૂક્ષ્મ છે અને ભૌતિક શરીર અત્યંત સ્થૂળ હોય છે. પરિણામે આ કડી વગર તેમની વચ્ચે સીધી કે નિકટની પારસ્પરિક ક્રિયા થઈ શકતી નથી.
તે પછીનો વર્ગ છે – સૂક્ષ્મ-સ્થૂળ (fine-gross). આ વર્ગની ચીજો ઈન્દ્રિયોથી પારખી શકાય છે, પરંતુ તે એટલી સ્થૂળ નથી હોતી કે નરી આંખે જોઈ શકાય; ઉદાહરણ તરીકે ઉષ્મા, ધ્વનિ, વગેરે. સ્પર્શ, સ્વાદ, ગંધ અને શ્રવણની ઇન્દ્રિયોથી એની સંવેદના અનુભવાય છે, પણ તે નક્કર નથી.
ચોથા વર્ગ છે — સ્થૂળ-સૂક્ષ્મ (gross-fine). તે સૂક્ષ્મ-સ્થૂળ કરતાં વધારે સ્થૂળ હોય છે. આ દ્રવ્ય સ્થૂળ કે મૂર્ત દેખાય પણ તે પકડી શકાતું નથી; ઉદાહરણ તરીકે પ્રકાશ. આમ, અહીં પ્રકાશને કણોનો સમુચ્ચય ગણ્યો છે. અહીં એ બાબત ધ્યાનમાં લેવી કે એક સિદ્ધાંત મુજબ પ્રકાશને કેટલીક વા૨ કણોના પ્રવાહ તરીકે, તો અન્ય સમયે વિદ્યુત-ચુંબકીય તરંગ તરીકે વિચારવામાં આવે છે (ઉદાહરણ માટે જુઓ પેડલ૨, ૧૯૮૧). તાજેતરના વિચારવિમર્શ પ્રમાણે પ્રકાશ, વિદ્યુત, ધ્વનિ, વાયુ વગેરેનું દશ્યતાના ધોરણને બદલે કણના કદ અનુસાર સ્થૂળ-સૂક્ષ્મ અને સૂક્ષ્મસ્થૂળના ધોરણે વધુ ખાતરીપૂર્વકનું વર્ગીકરણ કરી શકાયું છે (જુઓ જૈન એન.એલ., ૧૯૯૩).
પાંચમો વર્ગ છે — સ્થૂળ (gross), જે પ્રવાહીઓ સમાન હોય છે. અને છઠ્ઠો વર્ગ છે સ્થૂળ-સ્થૂળ, જે ઘન પદાર્થો સમાન છે.
આ બધી પુદ્ગલની વિવિધ અવસ્થાઓ છે. પુદ્ગલના આ વર્ગીકરણને ટૂંકમાં સારણી ૪.૨ માં આપ્યું છે. અહીં આપણે પુદ્ગલનું
