________________
૫૩
આચાર-વ્યવહારમાં કર્મબંધ
બંધમાં ૪ કાર્મણ કણોની ચોકક્સ સંખ્યા ક્રિયા કરતી વેળાના ભાવની માત્રા પર આધાર રાખે છે. x નું જુદા જુદા કર્મ પરનું પરિવેષ્ટન તેની પ્રવૃત્તિ કે ક્રિયાના પ્રકાર પર આધાર રાખે છે. એટલે કે પ્રવૃત્તિનો પ્રકાર, અવિભાજિત કાર્મણ કણો કયા વિશેષ કર્મો પર સંચિત થશે તે નક્કી કરે છે. કર્મના ક્ષયની અવિધ અને તદનુરૂપ દરેક કર્મની સંભવિત માત્રા, તે પ્રવૃત્તિ કરતી વખતના ભાવની માત્રા પર આધાર રાખે છે. એક વાર કાર્પણ કણોની અસર શરૂ થાય એટલે કે પ્રભાવ શરૂ થાય ત્યારે તે આત્મા પરથી ઉત્સર્જિત થાય છે અને અવિભેદિત સ્થિતિમાં પરત જાય છે એટલે કે મુક્ત કાર્પણ કણોના અનંત ભંડાર તરફ જાય છે. એ યાદ રાખવું કે દરેક કર્મના પ્રભાવનો સમય, ઉદયની અવધિ અને માત્રા જુદા જુદા હોઈ શકે. વળી, અકાલીન એટલે કે નિયત સમય કરતાં પહેલાં તેમનો ક્ષય, ઉપશમ વગેરે વ્યાવહારિક ઉપાયોથી શક્ય છે (જુઓ પ્રકરણ ૭). કષાય એ કર્મબંધનો મુખ્ય કારક છે. તેના ચાર પેટાકારકો (Subagents) છે :
૧. ક્રોધ, ૨. માન, ૩. માયા અને ૪. લોભ.
આ ચાર કષાયોને આપણે મુખ્ય કષાય કરીશું. તે ચિત્ર ૫.૧માં દર્શાવવામાં આવ્યા છે. યાદ રાખવું કે લાલસા, લોલપુતા અને તૃષ્ણા એ બધા લોભની અભિવ્યક્તિ છે. કાર્પણ કણોનું લોભ અને માયાથી ઉદ્ભવતું આકર્ષણ પ્રબળ હોય છે, પરંતુ ક્રોધ અને માનથી થતું આકર્ષણ મંદ હોય છે. જો કે બંને એકસાથે ઉદ્ભવી શકે છે. કોઈ એક સ્થિતિમાં મન, વચન અને કાયાની પ્રવૃત્તિઓ કે ક્રિયાઓ થાય છે (જુઓ ચિત્ર ૫.૨ અ) અને કાર્મિક ક્ષેત્રને સક્રિય કરે છે. ચાર કષાયો દ્વારા કાર્મણ કણો પસંદ થાય છે અને ત્યાર બાદ આકર્ષિત કે અપાકર્ષિત થાય છે (જુઓ ચિત્ર ૫.૨ બ). અસ્તિત્વમાં હોય તેવા કાર્મિક દ્રવ્યનો ખ્યાલ કરીએ તો આ વ્યક્તિગત ક્રિયા છે. ત્યાર બાદ તેમની ભાવાત્મક પ્રવૃત્તિના આધારે તેમનું કાર્ય નિયત કરવામાં આવે છે. અર્થાત્ નીતિવાન કાર્યને કારણે હલકું કાર્મિક દ્રવ્ય ઉમેરાય, જ્યારે અનીતિપરાયણ કાર્યને કારણે ભારે કાર્મિક દ્રવ્ય ઉમેરાય (જુઓ ચિત્ર ૫.૨ બ), એટલે કે છેવટે અનુક્રમે હલકા કે ભારે કર્મબંધ બને છે. પ્રકરણ ૨ માં વર્ણવેલી અમૂર્ત કાર્યવિધિની સાથે વ્યવહારમાં થતી આ બધી ક્રિયાઓ કેવી મળતી આવે છે તે જુઓ. વિશેષ તો ચિત્ર ૫.૨ એ ચિત્ર ૨.૧ નું વ્યાવહારિક નિરૂપણ છે.
