________________
૫૧
આચાર-વ્યવહારમાં કર્મબંધ ક્ષમતાને અવરોધે છે. દર્શન-આવરણીય કર્મ આંખો અને અન્ય ઇન્દ્રિયો દ્વારા થતી સંવેદનાને, દર્શનને અવરોધે છે. અવધિજ્ઞાન પહેલાના દર્શનને, કૈવલ્યસંબંધી દર્શનને અવરોધે છે. મોહનીય (દર્શન-મોહનીય અને ચરિત્ર-મોહનીય) કર્મ આત્માના વીર્યને તથા મન, વચન અને કાયાની પ્રવૃત્તિઓ, ક્રિયાઓને સીમિત કરે છે અને ગુંચવણ તથા આકાંક્ષાઓ પેદા કરે છે, જે પછી અન્ય કર્મોને પ્રભાવશીલ થવા દે છે. તેની અસર વ્યક્તિમાં નશા કે ઉન્માદથી થતા રૂપાંતર જેવી નોંધપાત્ર હોય છે.
હવે આપણે અઘાતીય કર્મો ટૂંકમાં જોઈએ. વેદનીય કર્મ માનસિક સ્થિતિનાં લક્ષણો ગોઠવે છે. નામ કર્મથી જાતિ, લિંગ અને વર્ણ નક્કી થાય છે. આયુ કર્મ પછીના ભવનું આયુષ્ય નક્કી કરે છે. ગોત્ર કર્મ આધ્યાત્મિક જીવન આગળ ધપાવવા સહાયક સંજોગોની કક્ષા નક્કી કરે છે. ૫.૩ ભાવજન્ય પ્રવૃત્તિઓ અને ચાર ભાવ
હવે આપણે કાર્મિક ગતિશાસ્ત્ર(Karmic dynamics)ની વિગતો જોઈએ. માનો કે ભાવજન્ય પ્રવૃત્તિ(Volitional activity)ને કારણે રચાતા બંધમાં કામણ કણો(કાર્મોનો)ની સંખ્યા x છે. એ યાદ રાખવું કે નવા કર્મો તેમનો ઉદય શરૂ થાય તે પહેલા થોડો સમય પ્રચ્છન્ન કે સુષુપ્ત રહે છે. સારણી ૫.૧ માં x કાર્મણ કણો સાથે સંબંધિત ચાર મહત્ત્વનાં પરિબળો દર્શાવ્યાં છે. સારણી ૫.૧ : , ++x, = x* સાથેના બંધમાં સંકળાયેલા
x કામણ કણોની અવધિ અને ક્રિયા કર્મ દરેક કર્મની માત્રા ક્ષય માટેની અવધિ ક્ષયનો પ્રભાવ
(t, , ,ટ) (t,ી, te) (t,', 1,2)) (t, 1), (2) (t, te) (t, t) (t !), ,2))
(t', t) (* સંકેતો માટેની વધુ વિગતો માટે જુઓ પ્રકરણના અંતે આપેલી નોંધ ૧).
–
*
*
*
*
*
*
