________________
૫૦
જૈન ધર્મની વૈજ્ઞાનિક આધારશિલા આ કારકો કાર્મિક દ્રવ્યને અને તેના પ્રભાવને અસર કરે છે. આપણે આ પાંચ કારકોને કાર્મિક કારકો કહીશું. દરેક કાર્મિક કારક આત્માના ચાર ગુણો(જ્ઞાન, દર્શન, સુખ અને વિયીને ક્ષીણ એટલે કે મંદ કરે છે.
કાર્મિક કારક મિથ્યાત્વ એટલે આત્માના સ્વરૂપ વિશે મિથ્યા માન્યતા અથવા “હું કોણ છું?” તે વિશે ખોટો ખ્યાલ એટલે મિથ્યામતિ. આપણા સંદર્ભે, તેનો અર્થ એ થશે કે વિધાન ૧ થી ૩ માં ભરોસો ન હોવો. પરિણામે જ્ઞાન અને દર્શનના ગુણો આવરિત થાય છે. અવિરતિ શબ્દનો અર્થ છે અસંયમ કે સંયમનો અભાવ, જેનાથી અનૈચ્છિક દુષ્કૃત્યો થઈ શકે. આમ સુખનો ગુણ મલિન થાય છે. પ્રમાદ શબ્દનો અર્થ છે મોક્ષ તરફની પ્રવૃત્તિઓમાં સામાન્ય મંદતા, આળસ. આમ વીર્યના ગુણમાં અવરોધ કે અંતરાય આવે છે. જૈન યોગ શબ્દ મન, વચન અને કાયાની સામાન્ય ક્રિયાઓ, પ્રવૃત્તિઓના સંદર્ભમાં વપરાય છે. તેને આધુનિક સમયમાં વપરાતા “યોગ' શબ્દ સાથે ગુંચવવો નહિ. સકારાત્મક યોગ(પાવન ક્રિયાઓ)થી હળવું કાર્મિક દ્રવ્ય બંધાય છે, જ્યારે નકારાત્મક યોગ(હાનિકારક ક્રિયાઓ)થી ભારે કાર્મિક દ્રવ્ય બંધાય છે. (પરિશિષ્ટ ૩ બ, અવતરણ ૫.૧). કર્મબંધ માટે જવાબદાર છેલ્લો કારક છે ભાવ. કર્મબંધ માટે આ મુખ્ય કારક છે (પરિશિષ્ટ ૩ બ, અવતરણ ૫.૨) અને તે આત્માના ચારેય ગુણોને અસર કરે છે. આ બાબત મુદ્દા ૫.૩ માં વિગતવાર વર્ણવી છે. ૫.૨ વ્યવહારમાં કર્મો
હવે આપણે આઠ પ્રકારના કાર્મિક ઘટકો, કર્મોની વ્યાવહારિક અસરોનું વર્ણન કરીશું. આ ઘટકો મુદ્દા ૪.૨ માં વ્યાખ્યાયિત કર્યા છે. દર્શન-મોહનીય કર્મ(Insight deluding component) ઉગ્ર મતવાદ સહિતની મિથ્યાદષ્ટિ પેદા કરે છે. પરિણામે સાચા અને ખોટાનો, સારા અને નરસાનો ભેદ પારખવા ક્ષમતા રહેતી નથી અને એ વિશેની અયોગ્યતા પાંગરે છે. ચરિત્ર-મોહનીય કર્મથી ભાવ અને લાગણીઓ ઉત્પન્ન થાય છે, જેનાથી સમ્યક ચરિત્ર અવરોધાય છે. આ બે પેટા કર્મ સાથોસાથ કામ કરીને આધ્યાત્મિક સ્થિતિમાં અંતરાય કે આવરણ પેદા કરે છે. જ્ઞાન-આવરણીય કર્મ જ્ઞાનને પાંચ રીતે આંતરે છે કે અવરોધે છે : (૧) ઇન્દ્રિયો અને મનનાં કાયોને (૨) તાર્કિક ક્ષમતાને (૩) અવધિજ્ઞાનની ક્ષમતાને (૪) મન:પર્યવજ્ઞાનની ક્ષમતાને અને (૫) કૈવલ્ય
