________________
૩૮
આકાશ
જૈન ધર્મની વૈજ્ઞાનિક આધારશિલા
જૈન આકાશ બે પ્રકારમાં વહેંચવામાં આવે છે : ૧. લોક આકાશ (occupied space), જેમાં પાંચ દ્રવ્ય હોય છે. ૨. અલોક આકાશ (unoccupied space), જે ખાલી હોય છે. લોક આકાશ દેખીતા, પ્રત્યક્ષ બ્રહ્માંડ સમાન છે, જેમાં બાકીના તમામ, પાંચેય દ્રવ્યો પુરાયેલાં એટલે કે બંધનયુક્ત છે. લોક આકાશનો સહજ ગુણ, બીજા પાંચેય દ્રવ્યને ‘નિવાસ’ પૂરો પાડવાનો છે, અને તેને અતિસૂક્ષ્મ બારીક પ્રદેશો (space points)માં વિભાગી શકાય છે. કે જેમને પરિમાણ હોય છે, પરંતુ તેને વધુ વિભાગી શકાતા નથી. નિવાસિત બ્રહ્માંડ એક હદમાં, સીમામાં બંધાયેલું છે એ વિચાર આ સિદ્ધાંતથી સ્પષ્ટ રીતે દર્શાવાય છે. વળી, લોક, આકાશ અને અલોક આકાશ વચ્ચેની જગા બહુ મહત્ત્વની છે તે આપણે હવે પછી જોઈશું.
સ્થિતસહાયક માધ્યમ અને ગતિસહાયક માધ્યમ :
સ્થિતિસહાયક માધ્યમ આત્મામાં અને આત્મા તથા પુદ્ગલ વચ્ચે પારસ્પરિક ક્રિયા/ગતિ કરવા દે છે, જ્યારે ગતિસહાયક માધ્યમ આત્મામાં અને આત્મા તથા પુદ્ગલ વચ્ચે વિશ્રાંત અવસ્થા/સ્થિર અવસ્થા પેદા થવા દે છે. એક પ્રચલિત સમાનતા છે – સ્થિતિસહાયક માધ્યમ પાણી જેવું છે જે માછલીને ગતિ કરવા દે છે, જ્યારે ગતિસહાયક માધ્યમ એ વૃક્ષની છાયા જેવું છે જે મુસાફરોને આરામ આપે છે. આમ આત્મા/દ્રવ્યનો સહજ ગુણ હોય છે – જવું કે અટકવું, પરંતુ આ ક્રિયાઓ આ બે માધ્યમથી સંભવિત બને છે. સામાન્યતઃ ‘પ્રસ્થાન રૂપ’ (go mode)માં વિકાસ, પારસ્પરિક ક્રિયા, ગતિ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે અને ‘વિરામ રૂપ’ (stop mode)માં તેનાથી વિરુદ્ધનું સમાવાય છે.
આ બંને માધ્યમ અણુરહિત, નિષ્ક્રિય, સ્વરૂપરહિત અને અખંડ, અતૂટ છે. તે સહઅસ્તિત્વ ધરાવે છે અને આપણે સ્થિતિસહાયક અને ગતિ સહાયક માધ્યમોને અનુક્રમે દ્વિતીયક એટલે કે બીજી કોટિનું અને તૃતીયક એટલે કે ત્રીજી કોટિનું આકાશ ગણી શકીએ. બાશમે (૧૯૫૮, પૃ. ૭૬) આ બંને માધ્યમો વિશેનો તર્ક સુંદર સુરુચિપૂર્ણ રીતે ટૂંકમાં, નીચે પ્રમાણે દર્શાવ્યો છે (આ અવતરણમાં પારિભાષિક શબ્દો બદલ્યા છે) :
