________________
જીવનની શ્રેણીબદ્ધતા
૨૯ પંચેન્દ્રિય જીવો કહેવાય છે. પંચેન્દ્રિય જીવોમાં પ્રથમ કક્ષાએ એવા પ્રાણીજીવ આવે જેમને સમયનું ભાન ન હોય, એટલે કે ભૂતકાળ શું, વર્તમાન શું કે ભવિષ્યકાળ શું એનું ભાન ન હોય. આવા જીવને જીવન-ધરી પર ૫ જીવન-એકમ અપાય છે. પ્રાણી-જીવ પછી માનવદેહ આવે, જેને સમયનું ભાન હોય છે અથવા તેનામાં પાંચ ઇન્દ્રિયો ઉપરાંત સમય સાથે વધુ પ્રમાણમાં સુમેળ હોય છે. આ વર્ગ ઘણો વિસ્તૃત છે. દા.ત. જીવનધરી પર ગુનેગારને પરોપકારી કરતાં ઓછા આંક મળશે. સામાન્ય માનવ માટે લઘુતમ આંક ૧૦૦ જીવન-એકમની સહમતી છે, ગુનેગારને માત્ર ૧૦ જીવન-એકમ આપી શકાય. આ રીતે ચિત્ર ૩.૧ માં જીવન-ધરી પર જીવન-એકમોનું વર્ણન દર્શાવ્યું છે.
આ આંકને વ્યક્તિઓની આધ્યાત્મિક ઉન્નતિની સંકલ્પના સાથે ચડતા ક્રમમાં જોડી શકાય. આ બાબત ચિત્ર ૩.૨ માં દર્શાવી છે. પહેલા સોપાનમાં મુનિઓ, સાધુઓ છે, જે એકચિત્તે આધ્યાત્મિક પથ પર ચાલે છે. બીજા સોપાનમાં આધ્યાત્મકિ ગુરુઓ, ઉપાધ્યાયો છે, જેમણે સત્યની અનુભૂતિ કરી છે. ત્રીજા સોપાનમાં આધ્યાત્મિક આચાર્યો છે, જેઓ ઉપદેશ આપે છે તેનો પોતે અમલ કરે છે. ચોથા સોપાનમાં જેમણે આંતરિક દુશ્મનો પર વિજય મેળવ્યો છે તેવા અહેતો હોય છે. આ ચાર સોપાનોના સંજ્ઞાત્મક જીવન-એકમો અનુક્રમે ૧૦૧, ૧૦, ૧૦૧, ૧૦૧૦ છે. છેવટના સોપાનમાં, શુદ્ધ આત્મા (મુક્ત આત્મા) છે, જે વિશુદ્ધ, પરિપૂર્ણ ઊર્જાનું સ્વરૂપ છે. સિદ્ધ આત્માનો આંક અનંત હોય છે, કારણ કે તેમાં કોઈ અશુદ્ધિ હોતી નથી (કાયા પણ નહિ). (મોટા ભાગના જૈનો આ કથનોને કદાચ શબ્દશઃ યથાતથ સ્વીકરાશે નહિ, જો કે શરૂઆતના કેટલાક અનુયાયીઓ માનતા કે અન્ય ધર્મોના ગુરુઓ ઉચ્ચતર કક્ષાએ પહોંચી શકતા હતા.) ૩.૪ જીવની ચાર ગતિઓ
દરેક સજીવમાં પોતાની માનસિક સ્થિતિ અનુસાર સંવેદનશીલતાની માત્રા બદલાતી રહે છે. માનસિક સ્થિતિથી જે મુખ્ય ચાર ગતિ થાય છે તેનું હવે નિરૂપણ જોઈએ. સૌથી વધુ યાતનામય છેડો છે નારકીય ગતિ. સુખની ચરમ સ્થિતિ એ સ્વર્ગીય ગતિ છે. આ ભૌતિક, ભોગવાદી આનંદ છે, તે
