________________
જીવનની શ્રેણીબદ્ધતા
(સજીવ કે નિર્જીવ)ના એક ભાગ તરીકે જ અસ્તિત્વ ધરાવી શકે છે. આથી તેમના જીવન-એકમો બહુ ઓછા, કહો કે ૧૦૪ જીવન-એકમો હોય છે.
જીવનનો તે પછીનો તબક્કો, અન્ય એકેન્દ્રિય સૂક્ષ્મ જીવોનો છે. તે પદાર્થના શક્ય તેટલા સૂક્ષ્મ એકમમાં વસવાટ કરે છે અને આ જીવોને પૃથ્વીકાય, જલકાય, વાયુકાય અને અગ્નિકાય' કહે છે. આપણે પૃથ્વી, જલ, વાયુ કે અગ્નિ કાય જીવોને ચિત્ર ૩.૧ પ્રમાણે ૫ × ૧૦૪ જીવન-એકમો દ્વારા દર્શાવીશું. તે પછી વનસ્પતિ આવે જે આગળના કરતાં ઊંચી ગણાય. તેમને પોતાનો અલગ સ્થૂળ દેહ હોય છે; આપણે તેમની માત્રા ૧૦ જીવનએકમો ગણીશું. અહીં એ નોંધવું રસપ્રદ થશે કે વનસ્પતિમાં જીવન-એકમોની વિવિધ માત્રાઓના તફાવત પારખી શકાય છે. આ બાબત ચિત્ર ૩.૧માં દર્શાવી છે. ઉદાહરણ તરીકે કાંદામાં સફરજન કરતાં જીવન-એકમો વધુ, ભારે હોય છે, કારણ કે સફરજનના એક બીજથી હજારો સફરજન મળે છે. આથી જીવનના પેટાવિભાગ થાય છે. જ્યારે કાંદાના મૂળ માત્ર એક જ કાંદો આપે છે. આથી આપણે એક કાંદાના ૧૦૩ જીવન-એકમ નહિ પણ ૧૦૨
૨૭
જીવન-એકમ ગણીશું. વૃક્ષો માટે પણ આ નિરૂપણ લાગુ પડે. ઉપરાંત, વનસ્પતિ કે મૃત પ્રાણીનું માંસ જેમાં અસંખ્ય સૂક્ષ્મ જીવોનો ઉપદ્રવ હોય તેમાં પણ વધુ જીવન-એકમો હોય છે.
જ્યારે થોડું કાર્મિક દ્રવ્ય દૂર થાય ત્યારે જીવનનું ઉત્તરોત્તર ઊંચું સ્વરૂપ ઉદ્ભવે છે, જેમાં બે ઇન્દ્રિયો, એક દેહ અને એક મુખ / જીભ હોય છે. સ્પર્શ અને સ્વાદની બે ઇન્દ્રિયો ઉદ્ભવે છે; ઉદાહરણ તરીકે શંખલા, છીપલાં વગેરે.
તેના પછીના ઉત્તરોત્તર ઊંચા જીવોમાં ત્રણ ઇન્દ્રિયો હોય છે; તેને એક નાક પણ હોય છે; એટલે કે તેને વધારામાં ઘ્રાણેન્દ્રિય હોય છે; ઉદાહરણ તરીકે આંખ વગરનાં કીટકો, જીવડાં. આ બધા ૩ જીવન-એકમ ધરાવે છે. કાર્મિક દ્રવ્યના વિશેષ ઘટાડાથી ચાર ઇન્દ્રિયોવાળા જીવો ઉદ્ભવે છે. આવા જીવોમાં આંખો એટલે કે દૃષ્ટિની ઇન્દ્રિય વિકસે છે; ઉદાહરણ તરીકે ભમરા, માખી વગેરે. આ બધાને ૪ જીવન-એકમો નિયત થાય છે. આખરે, કાન કે શ્રવણની ઇન્દ્રિયવાળા જીવ આવે; ઉદાહરણ તરીકે ઘોડા, ઊંટ વગેરે. આ બધા પાંચ ઇન્દ્રિયો – સ્પર્શ, સ્વાદ, ગંધ, દૃષ્ટિ અને શ્રવણ એટલે કે તેમને કાયા, મુખ, નાક, આંખ અને કાન હોય છે. આ બધા
ધરાવે છે,
-
-
