________________
૩૦
મનુષ્ય અવસ્થા
નારકીય ગતિ
જૈન ધર્મની વૈજ્ઞાનિક આધારશિલા
સ્વર્ગીય ગતિ
પશુગતિ
ચિત્ર.૩.૩ : જીવોની માનસિક સ્થિતિની ચાર ગતિ
આનંદની પરમ આનંદની સ્થિતિ સમાન નથી. જે ગતિમાં જીવને આવતી કાલે શું થવાનું છે અથવા ગઈ કાલે શું હતું તેનું ભાન નથી હોતું તે પશુગતિ છે. આનંદ અને પીડાની વચ્ચેની સમતાની સ્થિતિ એ સામાન્ય મનુષ્ય ગતિ છે.
દરેક જીવ માનસિક સ્થિતિની ઉપર્યુક્ત ચારેય ગતિ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. આ ચાર ગતિઓ છે : નારકીય ગતિ, સ્વર્ગીય ગતિ, મનુષ્ય ગતિ અને પશુગતિ. આ ચારેય ગતિ સાંકેતિક રીતે, સ્વસ્તિકના આકારથી ચિત્ર ૩.૩ માં દર્શાવી છે. તેમાં કેન્દ્રબિંદુ એ મન છે. (નાઝીઓએ આ સંકેતનું ઊલટું ચિત્ર વાપરીને દુરુપયોગ કર્યો છે.) આ ગતિઓ પર કાર્મિક
