________________
(જ્ઞો. ર૮) પુર્નવિવેવનાવિલમrd:
_[ ] तथा 'आज्ञाद्यालम्बनोपेतधर्मध्यानस्य गौणता' आज्ञादीन्याज्ञाऽपायविपाकसंस्थानविचयलक्षणान्यालम्बनानि आज्ञाद्यालम्बनानि, तैरुपेतं च तद्धर्मध्यानं चाज्ञाद्यालम्बनोपेतधर्मध्यानं तस्य, अत्र धर्मध्यानमपि चतुष्पादम्, यथा -
– ગુણતીર્થ – પ્રશ્ન : દેશવિરત ગુણઠાણે તો આર્તધ્યાન-રૌદ્રધ્યાન મંદ હોય, એવું કહ્યું હતું.. તો અહીં તો સુતરાં મંદ જ હોવાનું, મુખ્ય કેવી રીતે? (નીચેના ગુણઠાણે જે અશુભધ્યાન મંદ હોય, એ ઉપરના ગુણઠાણે મુખ્ય કેવી રીતે બને ?)
ઉત્તર : બંને નિરૂપણ જુદી જુદી અપેક્ષાએ છે.. જુઓ; દેશવિરતગુણઠાણે જે આર્તરૌદ્રધ્યાન મંદ કહ્યા, તે પોતાના પૂર્વના ગુણઠાણાની અપેક્ષાએ સમજવાં... અર્થાત્ મિથ્યાત્વાદિ ગુણઠાણે જે રીતે તેઓ તીવ્ર માત્રાએ હતા, તે અપેક્ષાએ અહીં મંદમાત્રામાં છે... હવે આ જ અપેક્ષા જો છઠ્ઠા ગુણઠાણે લગાડવામાં આવે, તો અહીં પણ આર્તરૌદ્રધ્યાન મંદ જ હોવાના.. (કારણ કે દેશવિરતની અપેક્ષાએ છ ગુણઠાણે તો કષાયની માત્રા મંદ જ હોવાની....)
એટલે અહીં જે મુખ્ય કહ્યા, તેની પાછળ આ કારણ સમજવું કે - ધર્મધ્યાન જે માત્રાએ હોય તેના કરતાં (નોકષાયોનું અસ્તિત્વ હોવાથી) આર્તધ્યાનાદિની માત્રા વધુ હોવાની... અને એટલે જ ધર્મધ્યાન કરતાં આર્ત-રૌદ્રધ્યાન અહીં મુખ્ય હોવાના... (અને આ અપેક્ષાએ તો દેશવિરતે પણ આર્ત-રૌદ્રધ્યાન મુખ્ય જ હોવાના, કારણ કે ત્યાં તો પ્રત્યાખ્યાનીયા કષાયથી ઉપખંભ પામેલા નોકષાયો વધુ ઉત્કટ હોવાથી, ત્યાં તો સુતરાં - ધર્મધ્યાનની અપેક્ષાએ – આર્ત-રૌદ્રધ્યાનની માત્રા વધુ હોવાની જ...) અથવા આ પણ શક્યતા વિચારી શકાય કે જે વધુ કાળ હોય તે મુખ્ય છે અને જે ઓછો કાળ હોય તે ગૌણ છે... એટલે પ્રમત્તગુણઠાણે આર્નાદિધ્યાન વધુ કાળ સંભવિત હોવાથી એ અપેક્ષાએ તેઓને મુખ્ય કહ્યા હોય એવું પણ બની શકે. આ રીતે અમને યથાયોપશમ જણાય છે, વિદ્વાનો બીજી રીતે પણ પરિશીલન કરે...
(૨) ધર્મધ્યાનની ગૌણરૂપતા : અહીં આર્ત-રૌદ્રધ્યાન મુખ્ય હોવાથી, ધર્મધ્યાન ગૌણરૂપ કહેવાય છે... આ ધર્મધ્યાન ચાર આલંબનથી યુક્ત છે... “આલંબન' એટલે મનની સ્થિરતા માટે જેને આલંબન તરીકે લેવાય તે... એ ચાર આલંબનો આ પ્રમાણે છે –
(૧) આજ્ઞાવિચય : પરમાત્માની આજ્ઞા અંગે ચિંતન કરવું. (૨) અપાયરિચય : રાગાદિ દોષોના અપાયો વિચારવા.
