________________
-
૦-ગ્ન
--
(श्लो. ५५) * गुर्जरविवेचनादिसमलङ्कृतः .
[ ૧૨૧] --
"नासान्त भसोऽब्ध्यंड्यष्टार्कसंख्याङ्गुलोत्तरा । ___ तेजोवायुपृथिव्यम्बुबहिर्गतिरुदाहृता ॥१॥" ___ततो द्वादशाङ्गुलपर्यन्तं वारुणमण्डलप्रचारावसरेऽमृतमयं पवनं समाकृष्येत्यर्थः, एतच्च पूरकध्यानं कर्मतया केचिदाहुः -
-- ગુણતીર્થ
(૩) વાયુતત્ત્વ : જ્યારે વાયુતત્ત્વ વહેતું હોય, ત્યારે પવન નાસિકાથી ૬ અંગુલ બહાર તીર્થો ફરતો હોય છે. આ વાયુતત્ત્વ વિશે યોગશાસ્ત્રમાં જૈણાવ્યું છે કે – “પવન નામનો વાયુ કંઈક ઉષ્ણ અને કંઈક ઠંડો, કાળા વર્ણવાળો, છ અંગુલપ્રમાણ, હંમેશાં તીર્થો જનારો હોય છે..” [૫/૫૦]
(૪) પૃથ્વીતત્ત્વ : જ્યારે પૃથ્વીતત્ત્વ વહેતું હોય, ત્યારે પવન નાસિકાથી ૮ અંગુલ સુધી બહાર મધ્યમગતિએ વહે છે. આ વિશે યોગશાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે – “પૃથ્વીતત્ત્વનો પુરંદર' નામનો વાયુ કંઈક ઉષ્ણ અને કંઈક શીતસ્પર્શવાળો, સ્વચ્છ, ધીમે-ધીમે વહન થતો, નાસિકાના વિવરને પૂરીને આઠ અંગુલ બહાર વહે છે” [૫/૪૮]
(૫) જળતત્ત્વઃ જ્યારે જળતત્ત્વ વહેતું હોય, ત્યારે પવન નાસિકાથી ૧૨ અંગુલ બહાર સુધી નીચી ગતિએ વહે છે. યોગશાસ્ત્રમાં કેહ્યું છે કે – “ઉજ્જવલ વર્ણવાળા, ઠંડા સ્પર્શવાળા, નીચી ગતિએ જનારા, ઉતાવળે વહેતા અને ૧૨ અંગુલપ્રમાણ જતા વાયુને જળતત્ત્વનો “વરુણ” નામનો વાયુ કહેવાય છે.” [૫/૪૯]
આ પાંચે વાયુ પ્રાણવાયુરૂપ જ છે, પણ સ્પર્શ-ગતિમર્યાદા વગેરેને લઈને તેઓનો ભેદ પડે છે... આ પાંચે તત્ત્વના વાયુ વિશે શાસ્ત્રમાં જણાવ્યું છે કે –
પવન જ્યારે નાસિકાની અંદર હોય, ત્યારે આકાશતત્ત્વ વહેતું જાણવું.. અને જયારે પવનની ગતિ નાસિકાથી બહાર ૪-૬-૮ અને ૧૨ અંગુલ દૂર વહેતી હોય, ત્યારે અનુક્રમે તૈજસતત્ત્વ, વાયુતત્ત્વ, પૃથ્વીતત્ત્વ અને જળતત્ત્વ વહે છે એમ જાણવું.” - ૩M: શીતશ કૃષ્ણશ, વહન તિર્યનારતમ્ |
षडङ्गुलप्रमाणश्च, वायुः पवनसंज्ञितः ॥५/५०|| . नासिकारन्ध्रमापूर्य, पीतवर्णः शनैर्वहन् ।
कवोष्णोऽष्टाङ्गुलः स्वच्छो, भवेद् वायुः पुरन्दरः ॥५/४८।। 0 धवलः शीतलोऽधस्तात् त्वरितत्वरितं वहन् । द्वादशाङ्गुलमानश्च, वायुर्वरुण उच्यते ॥५/४९।।
-
-
-
-
-
-
-
-
-
