________________
[૨૨]
શ્રીગુસ્થાનમારો જ (સ્નો. ૭૬-૭૭) - - ૦ -
- - व्याख्या-'बुधा' ज्ञाततत्त्वाः 'तदेकत्वम्' अपृथक्त्वं "विदुः' अवधारयन्ति स्म कथयन्ति स्म, तत् किम् ? - ध्यायकेन यद् निजात्मद्रव्यं एकं केवलं स्वकीयविशुद्धपरमात्मद्रव्यम्, 'वा' अथवा तस्यैव परमात्मद्रव्यस्य एकं केवलं पर्यायम्, 'वा' अथवा एकमद्वितीयं गुणं वा, तदत्र गुणपर्यायविशेषः पूर्वोक्त एव, एतदेवंविधमेकं द्रव्यमेकं गुणं वा एकं पर्यायं वा, 'निश्चलं' चलनवर्जितं यत्र ध्यायते तदेकत्वमिति ॥७६॥ अथाविचारत्वमाह -
यद्व्यञ्जनार्थयोगेषु, परावर्तविवर्जितम् । चिन्तनं तदविचारं, स्मृतं सद्ध्यानकोविदैः ॥७७||
-- ગુણતીર્થ - * (૧) અપૃથક્વનું વ્યક્ત સ્વરૂપ છે શ્લોકાર્ધ : (૧) પોતાના એક આત્મદ્રવ્યને, અથવા (૨) એ આત્મદ્રવ્યના ગુણને, કે (૩) એ આત્મદ્રવ્યના પર્યાયને જે ધ્યાનમાં નિશ્ચલપણે વિચારાય, તેને બુધપુરુષો “એકત્વધ્યાન” કહે છે. (૭૬)
વિવેચનઃ જે ધ્યાનમાં ધ્યાન કરનાર આત્મા (૧) માત્ર પોતાના આત્મદ્રવ્યને, અર્થાત્ કેવળ પોતાના સુવિશુદ્ધ એવા પરમાત્મદ્રવ્યને, અથવા (૨) એ પરમાત્મદ્રવ્યના જ કોઈ એકાદ પર્યાયમાત્રને, અથવા તો (૩) પરમાત્મદ્રવ્યના કોઈ અદ્વિતીય=અસાધારણ કેવળ ગુણને વિચારે. એટલે કે ધ્યાન કરનાર આત્મા જે ધ્યાનમાં આ રીતે કેવળ એક દ્રવ્યનું અથવા એક ગુણનું અથવા એક પર્યાયનું નિશ્ચલપણે=ચંચલતા વિના સ્થિરતાપૂર્વક ધ્યાન કરે, તે ધ્યાન “એકત્વરૂપ=અપૃથક્વરૂપ છે, એવું પરમાર્થને જાણનારા વિદ્વાનો કહે છે.
અહીં ગુણ અને પર્યાય વચ્ચે શું તફાવત? એ અમે પૂર્વે જ જણાવી દીધું કે વસ્તુના સહભાવી ધમને ગુણ કહેવાય અને ક્રમભાવી ધમને પર્યાય કહેવાય.
સ્પષ્ટતાઃ શુક્લધ્યાનના પહેલા પ્રકાર કરતાં બીજો પ્રકાર અત્યંત નિશ્ચલ=સ્થિર હોય છે. જેમ ઘરમાં પવન વિનાના ભાગમાં મૂકેલ દીવાની જયોત બિલકુલ હલનચલન પામે નહીં, પણ એકદમ સ્થિર રહે. તેમ બીજા શુક્લધ્યાનમાં ચિત્ત એટલું સ્થિર બની જાય કે એક દ્રવ્ય પરથી બીજા દ્રવ્ય પર, એક ગુણ પરથી બીજા ગુણ પર, કે એક પર્યાય પરથી બીજા પર્યાય પર જતું નથી. પણ કોઈ એક દ્રવ્ય કે ગુણ કે પર્યાય પર જ એ સ્થિર રહે છે. હવે “અવિચારનું સ્વરૂપ બતાવે છે –
નાતક (૨) અવિચારનું સ્વરૂપ * શ્લોકાઈ જે ધ્યાન (૧) વ્યંજન, (૨) અર્થ, અને (૩) યોગમાં પરાવૃત્તિ વિનાનું હોય,
