________________
(જ્ઞો. ૭૭) એ ગુર્નવિવેરનામતઃ
[૨૩] - ~--
– व्याख्या-सम्प्रति सद्ध्यानकोविदत्वं शास्त्राम्नायविशेषादेवास्ति, न त्वनुभवात्, यदाहुः श्रीहेमचन्द्रसूरिपादाः -
"अनविच्छित्त्याऽऽम्नायः, समागतोऽस्येति कीर्त्यतेऽस्माभिः । ___ दुष्करमप्याधुनिकैः शुक्लध्यानं यथाशास्त्रम् ॥१॥"
तैः सद्ध्यानकोविदैः शास्त्राम्नायावगतशुक्लध्यानरहस्यैस्तद् ‘अविचारं' अविचारविशेषणोपेतं द्वितीयं शुक्लं स्मृतं-प्रज्ञप्तम्, तत् किम् ? यत्पूर्वोक्तस्वरूपेषु 'व्यञ्जनार्थयोगेषु' शब्दाभिधेययोगरूपेषु 'परावर्तविवर्जितं' शब्दाच्छब्दान्तरमित्यादिसङ्क्रमेण रहितं चिन्तनं श्रुतानुसारादेव क्रियते तदविचारमिति ॥७७॥
-- ગુણતીર્થ – તે ધ્યાન “અવિચારધ્યાન' છે, એવું શ્રેષ્ઠ ધ્યાનમાં કુશલ મહર્ષિઓનું કહેવું છે. (૭૭)
વિવેચનઃ વર્તમાનકાળમાં “શ્રેષ્ઠ ધ્યાનમાં નિપુણતા” તે શાસ્ત્રના આમ્નાયવિશેષથી (=શાસ્ત્રમાં કહેલી રીત જાણવાથી) જ્ઞાનમાત્રરૂપે થાય છે, પણ અનુભવરૂપે નહીં... એટલે કે અંતસ્તલ પર તેવા ધ્યાનની અનુભૂતિનો સ્પર્શ થઈ જાય એ રૂપે નહીં. (અર્થાત્ ધ્યાનનિપુણતા જાણી શકાય છે, પામી શકાતી નથી.)
એટલે જ કલિકાલસર્વજ્ઞ પૂ. હેમચન્દ્રસૂરિ મહારાજે જણાવ્યું છે કે
“જો કે શાસ્ત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે અત્યારના જીવો માટે શુક્લધ્યાન ધ્યાવવું, તે અત્યંત દુષ્કર છે. છતાં, શુક્લધ્યાનના સંબંધમાં પરંપરાથી જે આમ્નાયકપદ્ધતિ અવિચ્છિન્નપણે ચાલતી આવી છે, એ માટે અમારા દ્વારા તેનું સ્વરૂપ કહેવાય છે.” [યોગશાસ્ત્ર ૧૧/૪]
એટલે શ્લોકમાં “સદ્ધચનોવિઃ' એવો જે શબ્દપ્રયોગ કર્યો છે, તેનો અર્થ આવો કરવો કે “શાસ્ત્રપરંપરાથી આવેલા આમ્નાય પ્રમાણે શુક્લધ્યાનનું રહસ્ય જેમણે જાણી લીધું છે, તેવા શુક્લધ્યાનની સ્વરૂપ-જાણકારીમાં કુશલ જીવો...”
આવા સદ્ધયાનનિપુણ જીવોએ “અવિચાર' વિશેષણથી યુક્ત એવું બીજું શુક્લધ્યાન કહ્યું છે. “અવિચાર' એટલે પૂર્વે કહેલા સ્વરૂપવાળા (૧) શબ્દ, (૨) અર્થ, અને (૩) યોગોમાં પરાવર્તન ન પામવું; અર્થાત્ (૧) એક શબ્દથી બીજા શબ્દમાં, (૨) એક અર્થથી બીજા અર્થમાં, કે (૩) એક યોગથી બીજા યોગમાં જવારૂપ સંક્રમ ન હોવો. પણ કોઈ એક શબ્દ કે અર્થ કે યોગમાં ચિત્તની સ્થિરતા થવી તે અવિચાર.
અને આ રીતનું પરાવર્તન વિનાનું અવિચારધ્યાન પૂર્વગત શ્રુતના આલંબને જ કરાય છે, એના અનુસાર વિના નહીં.
