________________
[૨૬૨]
+૦+
(જ્ઞો. ૨૦૧-૨૨૦) ગુર્જરવિવામિત્રત: જ - - विरोधमाप्नोति, कस्य ? अयोगिगुणस्थानवर्तिनो भगवतः परमेष्ठिनः, कथम्भूतस्य ? 'निजशुद्धात्मचिद्रूपनिर्भरानन्दशालिनः' स्वकीयनिर्मलपरमात्मचिद्रूपतन्मयत्वोत्पन्ननिर्भरपरमानन्दविराजमानस्येति ॥१०९॥ अथ ध्यानस्य निश्चयव्यवहारत्वमाह -
आत्मानमात्मनाऽऽत्मैव, ध्याता ध्यायति तत्वतः ।
उपचारस्तदन्यो हि, व्यवहारनयाश्रितः ||११०।। व्याख्या-'तत्त्वतो' निश्चयनयादात्मैव ध्याता 'आत्मनैव' करणभूतेन कृत्वा आत्मानमेव कर्मतापन्नं ध्यायति, 'हि' स्फुटं तदन्यो' यः कश्चिदुपचारोऽष्टाङ्गयोगप्रवृत्तिलक्षणः, स सकलोऽपि व्यवहारनयाश्रितो ज्ञेयः ॥११०॥
—- ગુણતીર્થ .
R
બની જવાના કારણે ઉત્પન્ન થયેલો જે અતિશય પરમાનંદ, તેનાથી શોભનારા એવા અયોગગુણઠાણે રહેનારા અયોગી પરમેષ્ઠી-ભગવાનને તેવા પ્રકારના શરીરના આલંબને ધ્યાન છે, એમાં કોઈ વિરોધ નથી.
તાત્પર્ય એ કે, જો સૂક્ષ્મ ક્રિયાવાળું શરીર હોય તો કેવળીઓને યોગસ્થિરતારૂપ ધ્યાન શી રીતે હોઈ શકે? પણ તે સૂક્ષ્મક્રિયાવાળું શરીર હોવા છતાં પણ તેના યોગવ્યવહારને ઉપરોક્ત કારણોસર નગણ્ય માનીને યોગસ્થિરતારૂપ ધ્યાન કહેવામાં કોઈ વિરોધ નથી.
હવે (૧) નિશ્ચયનયથી, અને (૨) વ્યવહારનયથી ધ્યાન કોને કહેવાય? તે બતાવવા ગ્રંથકારમહર્ષિ ફરમાવે છે –
આ ધ્યાનની નિશ્ચય-વ્યવહારરૂપતા - શ્લોકાર્ધ : પરમાર્થથી ધ્યાતા એવો આત્મા, આત્મા દ્વારા જ આત્માને ધ્યાવે છે. તે સિવાયનો બધો પ્રપંચ ઉપચારરૂપ છે કે જે વ્યવહારનયને આશ્રયીને પ્રવર્તે છે. (૧૧૦)
વિવેચન : કોઈપણ ધ્યાનપ્રક્રિયામાં ચાર વસ્તુ ઘટક બનતી હોય છે : (૧) કર્તા, (૨) કરણ, (૩) કર્મ, અને (૪) ક્રિયા... જેમ કે – આત્મા મનથી સમવસરણનું ધ્યાન કરે છે, તો અહીં.
(૧) “આત્મા' એ ધ્યાન કરનાર કર્તા છે. (૨) “મન” એ ધ્યાન માટે ઉપયોગી સાધનરૂપ કરણ છે. (૩) “સમવસરણ” એ ધ્યાનના વિષયરૂપ કર્મ છે. (૪) ધ્યાન કરવું એ ધ્યાનસંબંધી ક્રિયા છે.
