________________
(હ્તો. રૂ)
व्याख्या-मुक्तिः कैश्चिदत्यन्ताभावरूपा मन्यते, अन्यैर्जडिममयी - ज्ञानाभावमयी मन्यते, अपरैर्व्योमवद्व्यापिनी मन्यते, एकैर्व्यावृत्तिं = पुनरावृत्तिं दधाना मन्यते, અઃ
* गुर्जरविवेचनादिसमलङ्कृतः
**
•
[૨૩]
•e
ગુણતીર્થં
વિવેચન : મોક્ષના સ્વરૂપ અંગે અલગ-અલગ દર્શનકારોનો ભિન્ન-ભિન્ન અભિપ્રાય છે. પણ તે બધો એકાંતમાન્યતાથી ગર્ભિત હોઈ અયથાર્થરૂપ છે. એટલે જ તે અભિપ્રાય સર્વજ્ઞભગવંતોને માન્ય નથી. તે અભિપ્રાય અને તેનો નિષેધ આ પ્રમાણે સમજવો –
(૧) અત્યંતાભાવરૂપ મોક્ષનો નિષેધ :
૦ બૌદ્ધદર્શન જેવા દર્શનવાળાઓ મોક્ષને અત્યંતાભાવરૂપ માને છે. તેઓના મતે બુઝાયેલો દીવો જેમ શાંત થઈ જાય, તેમ જ્ઞાનપ્રવાહરૂપ આત્મા જ્યારે વિનાશ પામી જાય. એટલે કે તેની જ્ઞાનધારા અટકી જાય. અર્થાત્ તે જ્ઞાનપરંપરાનું અસ્તિત્વ સમૂળું નીકળી જાય. ત્યારે તે તમામ સંકલ્પ-વિકલ્પો વિરામ પામી જવાથી, આત્માનો ‘મોક્ષ' થયો - એવું કહેવાય.
+ પણ આ માન્યતા એટલા માટે ખોટી છે કે, કોઈપણ સત્ વસ્તુ અસદ્ બને નહીં, એટલે કે તેનો સર્વથા અભાવ થાય નહીં. તેથી, સત્ જ્ઞાનપરંપરા સર્વથા સમુચ્છિન્ન થાય એવું ન બને. બીજી વાત, તેવા આત્માભાવરૂપ મોક્ષ માટે કોઈ પ્રવૃત્તિ પણ ન કરે. કારણ કે, કયો પ્રેક્ષાવાન પુરુષ પોતાના આત્માના વિચ્છેદ માટે પ્રવર્તે ? (આ વિશેના બીજા પણ અનેક જડબેસલાક તર્કો, અમારા દ્વારા વિવેચિત ‘અનેકાંતજયપતાકા' નામના આકર ગ્રંથથી જાણવા.)
(૨) જડતારૂપ મોક્ષનો નિષેધ :
૦ વૈશેષિક-નૈયાયિક જેવા દર્શનકારો જડાત્મારૂપ મુક્તિને માને છે. તે લોકોનું માનવું છે કે, આત્માનો જ્યારે મોક્ષ થાય ત્યારે એ આત્માના બુદ્ધિ-સુખ-દુઃખ વગેરે વિશેષગુણોનો ઉચ્છેદ થાય છે. (એટલે બુદ્ધિ વગેરેનો ઉચ્છેદ એ જ મોક્ષ છે.)
+ પણ આ માન્યતાનો નિષેધ કરવાનું કારણ એ કે એમ માનવાથી આત્મા જડ બને. વળી દ્રવ્યમાં રહેલા ગુણોનું કથંચિત્ પરિવર્તન થાય, પણ સર્વથા ઉચ્છેદ તો ન જ થાય. (નહીં તો પથ્થર પણ જડતાનો ત્યાગ કરી ચેતન બની જાય...!) અને કોઈપણ હોંશીયાર માણસ પોતાની બુદ્ધિને વેંચવા તો પ્રયાસ ન જ કરે ને ? હવે બુદ્ધિ આદિના ઉચ્છેદરૂપ જડાત્મસ્વરૂપ મુક્તિ માનો, તો એમાં આ દોષ આવીને ઊભો રહે જ. (આ વિશેની બીજી પણ તર્કબદ્ધ રજુઆત, ‘સ્યાદ્વાદમંજરી’ વગેરે ગ્રંથોમાંથી જાણવી.)
