________________
[૨૪]
જ શ્રીગુસ્થાનમારોદ: ર (જ્ઞો. ૬૪) o
– द्रव्याद् द्रव्यान्तरं याति, गुणाद् याति गुणान्तरम् ।
पर्यायादन्यपर्यायं, सपृथक्त्वं भवत्यतः ||६४|| व्याख्या-यत्र ध्याने स एव पूर्वोक्तो वितर्कः सविचारोऽर्थव्यञ्जनयोगान्तरसङ्क्रमणरूपोऽपि निजशुद्धात्मद्रव्याद् द्रव्यान्तरं याति, अथवा गुणाद् गुणान्तरं याति, यद्वा પર્યાયાત્ પર્યાયાન્તરે યતિ, તત્ર -
“સંહનાના ગુણ દ્રવ્ય, સુવ પીતતા યથા . क्रमभूतास्तु पर्याया, मुद्राकुण्डलतादयः ॥१॥"
ગુણતીર્થ -
- (૩) પૃથક્તનું સ્વરૂપ * શ્લોકાર્થ : જે ધ્યાનમાં પૂર્વોક્ત વિતર્ક, એક દ્રવ્યથી બીજા દ્રવ્યમાં, એક ગુણથી બીજા ગુણમાં, એક પર્યાયથી બીજા પર્યાયમાં જાય, તે ધ્યાન સપૃથક્વરૂપ કહેવાય.... (૨૪)
વિવેચનઃ જે ધ્યાનમાં તે પૂર્વે કહેલો શ્રુતજ્ઞાનના આલંબને થનારો વિચારણાત્મક વિતર્ક “વિચાર” તો હોય જ. તદુપરાંત, આગળ વધીને એ વિતર્ક, દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયોમાં પણ જુદા-જુદાપણાંને અનુભવનાર હોય છે. તે આ પ્રમાણે –
(૧) દ્રવ્ય : પોતાના શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ દ્રવ્યથી બીજા દ્રવ્યોમાં જાય... અર્થાત્ આત્મદ્રવ્યની વિચારણા પરથી હવે પુગલ દ્રવ્યની વિચારણા પર જાય.
(૨) ગુણ : એક ગુણથી બીજા ગુણમાં જાય... અર્થાત્ જ્ઞાનગુણની વિચારણાથી દર્શનગુણની વિચારણામાં જાય..
(૩) પર્યાયઃ એક પર્યાયથી બીજા પર્યાયમાં જાય. અર્થાત્ આત્માના મનુષ્યાદિપર્યાયની વિચારણા પરથી દવાદિપર્યાયની વિચારણામાં જાય..ઇત્યાદિ.
પ્રશ્ન : ગુણ અને પર્યાયમાં ફરક શું ?
ઉત્તરઃ વસ્તુના સહભાવી ધર્મોને “ગુણ' કહેવાય અને ક્રમભાવી ધર્મોને “પર્યાય કહેવાય. એટલે કે (૧) જે ધર્મો કાયમ માટે વસ્તુની સાથે જ રહેનારા હોય, જેમકે આત્મામાં જ્ઞાનાદિ ધર્મો.. તે ધર્મો “સહભાવી' કહેવાય અને તેઓનો “ગુણ' તરીકે વ્યવહાર કરાય છે, અને (૨) જે ધર્મો અનુક્રમે વસ્તુમાં આવનારા હોય, જેમકે આત્મામાં મનુષ્યત્વાદિ ધર્મો... તે ધર્મો “ક્રમભાવી' કહેવાય અને તેઓનો “પર્યાય' તરીકે વ્યવહાર કરાય છે.
આ વિશે જણાવ્યું છે કે – “(૧) દ્રવ્યની અંદર સાથે થનારા ધર્મો “ગુણ” કહેવાય, જેમકે – સુવર્ણમાં
