________________
[ ૧૩૦]
- શ્રીગુસ્થાનમારો. . (સ્સો. પ-૧૬) -
- +< * "वक्रघ्राणप्राणमाकृष्य तेन, स्थानं भित्त्वा ब्रह्मसूरीश्वराणाम् ।
स्थूलाः सूक्ष्मा नाडिकाः पूरयेद्यद्, विज्ञातव्यं कर्म तत्पूरकाख्यम् ॥१॥" ॥५५॥ अथ रेचकप्राणायाममाह -
निस्सार्यते ततो यत्नान्नाभिपद्मोदराच्छनैः ।
योगिना योगसामर्थ्यानेचकाख्यः प्रभञ्जनः ॥५६॥ व्याख्या-'ततः' पूरकादनन्तरं 'योगिना' साधकेन 'योगसामर्थ्यात्' प्राणायामाभ्यासबलाद् 'रेचकाख्यः प्रभञ्जनो' रेचकनामा पवनो 'नाभिपद्मोदरात्' नाभिपङ्कजकोटरात् શનૈઃ' અર્વ મ “યત્નાર્ મારા ‘નિસ્માતે વદિ સિધ્યતે,
ત થ્થાન, યવાદ
ગુણતીથી તેથી નાસિકાની બહાર ૧૨ અંગુલ સુધી વહેતા ‘વારુણ' નામના જળતત્ત્વના વાયુનો જ્યારે પ્રચાર થતો હોય (અર્થાત્ એ વાયુ ચાલતો હોય) ત્યારે એ અવસરે તે અમૃતમય પવનને ખેંચીને ઉદરમાં અને નાડીઓમાં પૂરવો તે “પૂરક પ્રાણાયામરૂપ પૂરકધ્યાન
કહેવાય.
કેટલાક લોકો આ પૂરકધ્યાનને પૂરકકર્મ કહે છે. તેઓનું શાસ્ત્રવચન આ પ્રમાણે છે –
વક્ર એવા નાસિકાના પવનને ખેંચીને, તે પવનથી બ્રહ્મસૂરીશ્વરોના (=સુષુમ્માનાડીરૂપ બ્રહ્મરશ્વનાં) સ્થાનને ભેદીને સ્થૂલ કે સૂક્ષ્મ એવી નાડીઓને જે પૂરે છે, તે “પૂરક' નામનું કર્મ સમજવું.”
આ પ્રમાણે પૂરકપ્રાણાયામનું સ્વરૂપ કહીને, હવે રેચકપ્રાણાયામનું સ્વરૂપ કહે છે. તે આ પ્રમાણે –
- (૨) રેચકપ્રાણાયામનું સ્વરૂપ - શ્લોકાઈ ત્યારબાદ યોગી મહાત્મા દ્વારા યોગનાં સામર્થ્યથી નાભિકમળના મધ્યભાગમાંથી યત્નપૂર્વક ધીરે ધીરે “રેચક' નામના પવનને બહાર નીકાળાય છે. (૫૬)
વિવેચન : પૂરકપ્રાણાયામ કર્યા બાદ સાધક એવા યોગીપુરુષ યોગના સામર્થ્યથી= પ્રાણાયામ કરવાના અભ્યાસના બળ વડે હવે “રેચક' નામનું ધ્યાન કરે છે. તે ધ્યાનની વિધિ આ પ્રમાણે છે
નાભિકમળના મધ્યભાગથી યત્નપૂર્વક એકદમ મંદ-મંદગતિએ (ધીમે ધીમે) “રેચક
