________________
•
* મુર્ત્તવિવેચનાવિજ્ઞમતત:
**
(શ્લો. ૧૮)
"दुग्धाम्बुवत्संमिलितौ सदैव, तुल्यक्रियौ मानसमारुतौ हि । यावन्मनस्तत्र मरुत्प्रवृत्तिर्यावन्मरुत्तत्र मनःप्रवृत्तिः ॥ १ ॥ तत्रैकनाशादपरस्य नाश, एकप्रवृत्तेरपरप्रवृत्तिः ।
विध्वस्तयोरिन्द्रियवर्गशुद्धिस्तद्ध्वंसनान्मोक्षपदस्य सिद्धिः ||२||" इति,
*
[૧૩]
-
•ક
.
तत ‘इत्येवं' अमुना पूर्वोक्तप्रकारेण पूरकरेचककुम्भकक्रमेण 'गन्धवाहानां' पवनानां ‘આવુ જીનવિનિનમાં સંસાધ્ય' વાતાનાં સúમોક્ષાવમ્યસ્ય ‘વિત્ત' મન: ‘જાપ્રવિન્તને’ समाधिविषये निश्चलं धत्ते, मरुज्जये हि मनोनिश्चलता स्यादेव, यदाह
ગુણતીર્થ
પ્રથમશ્લોકાર્થ : (૧) દૂધ અને પાણીની જેમ મન અને પવન બંને એકબીજાની સાથે હંમેશા માટે જોડાયેલા છે, અને (૨) એ બંને તુલ્ય=સમાન ક્રિયા કરે છે. જ્યાં મનની પ્રવૃત્તિ ત્યાં પવનની પ્રવૃત્તિ અને જ્યાં પવનની પ્રવૃત્તિ ત્યાં મનની પ્રવૃત્તિ...
દ્વિતીયશ્લોકાર્થ : તંત્ર-મન અને પવન આ બેમાં (૧) એકનો નાશ થાય તો બીજાનો પણ નાશ થાય, અને (૨) એકની પ્રવૃત્તિ થાય તો બીજાની પણ પ્રવૃત્તિ થાય. (આવું હોવાથી) જો એ બેનો નાશ થઈ જાય, તો ઇન્દ્રિયના સમૂહની પણ શુદ્ધિ=સફાઈ થઈ જાય, (અર્થાત્ ઇન્દ્રિયોનું સામ્રાજ્ય પણ ખલાસ થઈ જાય.) અને આ રીતે ઇન્દ્રિયોનો વિનાશ થતાં મોક્ષપદની સિદ્ધિ થાય જ.
(એટલે મોક્ષને પામવા પવનનો વિજય અને એના માધ્યમે મનનો વિજય અનિવાર્ય છે, એ માટે જ ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે –)
ઉપરોક્ત રીતે પૂરક-રેચક-કુંભકની પ્રક્રિયા દ્વારા પ્રાણવાયુરૂપ પવનની (૧) આકુંચનક્રિયા=અંદર ખેંચીને સંગ્રહ કરવારૂપ ક્રિયા, અને (૨) વિનિર્ગમક્રિયા=પવનને બહાર છોડવારૂપ ક્રિયા – આ બે ક્રિયાને સાધીને, અર્થાત્ એ બંને ક્રિયાનો અભ્યાસ કરીને, મનને સમાધિ વિશેના એકાગ્રચિંતનમાં નિશ્ચલ કરે. (અર્થાત્ મનને બીજા બધા વિષયોથી દૂર કરી સમાધિ વિશેની ભાવનાઓમાં તન્મય બનાવી દે.)
અને પ્રાણાયામાદિ દ્વારા જો પવનનો વિજય થાય, તો મનની નિશ્ચલતા પણ થાય જ, એ અડગ સિદ્ધાંત છે. કારણ કે કહ્યું છે કે
“જો કે (૧) પૃથ્વીચક્ર કદાચ ચલિત થઈ જાય, અને (૨) અચલ=પર્વતો પણ ચલિત થઈ જાય, આગળ વધીને (૩) પ્રલયકાળના પવનરૂપી હિંડોલાથી હિંચકા ખાતા સમુદ્રો પણ કદાચ ચલિત થઈ જાય... પણ (ક) પવનને જીતી લેનારા, અને (ખ) પ્રકાશિત
