________________
[૨૪]
•
શ્રીમુળસ્થાનમારો
अथ भावस्यैव प्राधान्यमाह -
" प्रचलति यदि क्षोणीचक्रं चलन्त्यचला अपि, प्रलयपवनप्रेङ्खालोलाश्चलन्ति पयोधयः ।
पवनजयिनः सावष्टम्भप्रकाशितशक्तयः, स्थिरपरिणतेरात्मध्यानाच्चलन्ति न योगिनः ॥ १॥" ॥५८॥
***
-
(હ્તો. ૧૮-૧)
प्राणायामक्रमप्रौढिरत्र रूढयैव दर्शिता ।
क्षपकस्य यतः श्रेण्यारोहे भावो हि कारणम् ||५९||
व्याख्या- 'अत्र' श्रेण्यारोहे-क्षपक श्रेण्यारोहविषये 'प्राणायामक्रमप्रौढिः ' पवनाभ्यासक्रमप्रगल्भता 'रूढ्यैव' प्रसिद्धिमात्रतयैव दर्शिता, 'यतः' यस्मात्कारणात् 'हि:' स्फुटं क्षपकस्य भाव एव केवलोद्गमकारणम्, न तु प्राणायामादिडम्बर:, यदुक्तं चर्पटिनाऽपि - ગુણતીર્થ શક્તિના (=જ્ઞાનશક્તિના) અવખંભયુક્ત એવા યોગીઓ, સ્થિરપરિણતિવાળા આત્મધ્યાનથી કદી પણ ચલિત થાય નહીં.''
K
આમ મનોવિજય માટે પ્રાણાયામાદિનું સ્વરૂપ બતાવ્યું. પણ હકીકતમાં આત્મશુદ્ધિ માટે ‘ભાવ' એ જ મહત્ત્વનું પરિબળ છે. ભાવ જ પ્રધાન છે. એ વાતને જણાવવા ગ્રંથકારશ્રી ભગવંત કહે છે
—
* આત્મશુદ્ધિ માટે ભાવધારાનું પ્રાધાન્ય
::
શ્લોકાર્થ : અહીં પ્રાણાયામના ભેદોની પ્રૌઢિ-વચનચતુરાઈ રૂઢિથી=પ્રસિદ્ધિથી જ બતાવી છે. કારણ કે વાસ્તવમાં તો ક્ષપકમહાત્માને શ્રેણિ પર ચડવામાં ભાવ એ જ કારણ છે. (૫૯)
વિવેચન : અહીં ક્ષપકશ્રેણિ ચડવાના વિષયમાં (મનસ્થિરતાદિ માટે) પ્રાણાયામના ક્રમની જે પ્રૌઢિ બતાવી, અર્થાત્ પવનના અભ્યાસનો ક્રમ બતાવવા જે વચનની ચતુરાઈ કરી, તે માત્ર લોકપ્રસિદ્ધિને અનુસારે જ સમજવી. (લોકો પ્રાણાયામાદિ દ્વારા ચિત્તએકાગ્રતા વગેરે માને છે, એ રૂઢિને અનુસરીને જ અમે પણ અહીં તેનું વર્ણન કર્યું.)
બાકી વાસ્તવમાં તો ક્ષપકજીવને કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિમાં ‘ભાવ=આધ્યાત્મિકપરિણામ’ જ મુખ્ય કારણ છે. પ્રાણાયામ વગેરેનો આડંબર એ મુખ્ય કારણ નથી. (કારણ કે તેમાં તો વ્યભિચાર પણ દેખાય છે.) એટલે જ ‘ચર્પટી’ નામના વિદ્વાન પુરુષે પણ એકદમ જબરદસ્ત વાત કરી છે કે
