________________
-
• ૦િ
(श्लो. ५६-५७) * गुर्जरविवेचनादिसमलङ्कृतः ।
[ ૨૩૨] "वज्रासनस्थिरवपुः स्थिरधीः स्वचित्तमारोप्य रेचकसमीरणजन्मचक्रे ।
स्वान्तेन रेचयति नाडिगतं समीरं, तत्कर्म रेचकमिति प्रतिपत्तिमेति ॥१॥" ॥५६॥ अथ कुम्भकध्यानमाह -
कुम्भवत्कुम्भकं योगी, श्वसनं नाभिपङ्कजे ।
कुम्भकध्यानयोगेन, सुस्थिरं कुरुते क्षणम् ॥५७|| व्याख्या-योगी 'कुम्भकं' कुम्भकाख्यं 'श्वसनं' पवनं 'नाभिपङ्कजे' नाभिकमले 'कुम्भकध्यानयोगेन' कुम्भककर्मप्रयोगेण 'कुम्भवद्' घटवद्-घटाकारं कृत्वा सुतरां स्थिरं ad, યાદ –
—- ગુણતીર્થ – નામના પવનને જે બહાર ફેંકાય, તે રેચકધ્યાન કહેવાય. અહીં આદરપૂર્વક રેચન કરવાનું જે કહ્યું છે, તેનું તાત્પર્ય એ સમજવું કે - રેચન કરવાની જે પણ વિધિ બતાવી હોય, તે તમામમાં આદરપૂર્વક પ્રયત્ન કરવો, તેમાં વેઠ ઉતારવી નહીં.
આ રેચકધ્યાન અંગે જણાવ્યું છે કે –
“(૧) વજાસન દ્વારા સ્થિર શરીરવાળો, (૨) સ્થિર=ચંચલતા વિનાની બુદ્ધિવાળો એવો યોગી, (૩) રેચક પવનથી ઉત્પન્ન થયેલા ચક્ર ઉપર પોતાનું ચિત્ત સ્થાપિત કરીને, (૪) સ્વાંતથી ( હૃદયથી કે યોગપરિભાષાનિર્દિષ્ટ અવસ્થાવિશેષથી) નાડીમાં રહેલા પવનને જે બહાર ફેંકે, તે “રેચક' નામનું કર્મ છે - એમ જ્ઞાન પામવું.”
યોગશાસ્ત્રમાં રેચકનું લક્ષણ આ પ્રમાણે જણાવ્યું છે – શ્લોક : વત્ કોઝાતિયત્રેન, નાસા-થ્ર-પુરીનનૈઃ.
बहिः प्रक्षेपणं वायोः, स रेचक इति स्मृतः ॥५/६।। અર્થ : નાસિકા, બ્રહ્મર%, મુખાદિ વડે અતિ પ્રયત્નપૂર્વક કોઠામાંથી પવનને જે બહાર ફેંકવો, તે રેચકપ્રાણાયામ સમજવું. હવે કુંભકપ્રાણાયામનું સ્વરૂપ બતાવે છે –
-૯ (૩) કુંભકપ્રાણાયામનું સ્વરૂપ - શ્લોકાર્ય : યોગીપુરુષ કુંભકધ્યાનનાં સામર્થ્યથી નાભિકમળમાં “કુંભક' નામના પવનને કુંભની જેમ ક્ષણભર માટે એકદમ સ્થિર કરે છે. (૫૭)
વિવેચનઃ સાધક એવા યોગી મહાત્મા કુંભકક્રિયાના પ્રયોગથી નાભિકમળમાં
