________________
[૨૮] * श्रीगुणस्थानक्रमारोहः - (श्लो. ५५)
-- व्याख्या-योगी पूरकध्यानयोगाद् 'अतियत्नेन' अतिप्रयत्नेन कोष्ठं सकलदेहगतं नाडीगणं वा पवनेन पूरयति, किं कृत्वा ? 'द्वादशाङ्गुलपर्यन्तं समीरणं समाकृष्य' द्वादशाङ्गुलप्रमाणं बहिस्तात्पवनं समन्तादाकृष्य । अत्रायमर्थः - पवनो नभस्तत्त्वे वहमाने नासान्तःस्थ एव भवति, तेजस्तत्त्वे वहमाने चत्वार्यगुलानि बहिस्तादूर्ध्वगः स्फुरति, वायुतत्त्वे वहमाने षडङ्गुलानि बहिस्तात्तिरश्चीनश्चरति, पृथ्वीतत्त्वे वहमानेऽष्टाङ्गुलानि यावद्बहिर्मध्यमभावेन तिष्ठति, जलतत्त्वे वहमाने द्वादशाङ्गुलानि यावदથતાહિતિ, યાદ
-- ગુણતીર્થ વિવેચન : યોગી મહાત્મા પૂરકધ્યાનના યોગથી, અત્યંત પ્રયત્ન વડે (૧) ઉદરને અથવા (૨) આખા શરીરમાં વ્યાપીને રહેલી નાડીઓના સમૂહને પવન દ્વારા પૂરે છે. અને એ પૂરવા માટેની વિધિ આ છે કે, ૧૨ અંગુલ સુધીના બહાર રહેલા પવનને બધી બાજુથી અંદર ખેંચીને ઉદરાદિને પૂરે છે.
ભાવાર્થ : પવન એટલે વાયુ, એ વાયુ પાંચ પ્રકારનો છે : (૧) પ્રાણવાયુ, (૨) અપાનવાયુ, (૩) વ્યાનવાયુ, (૪) સમાનવાયુ, અને (૫) ઉદાનવાયુ... તેમાંથી અહીં પ્રાણવાયુ લેવાનો છે. આ પ્રાણવાયુ બહાર હોય છે, એને અંદર ખેંચીને ઉદરાદિને ભરવાનું છે.
એ પહેલા, (૧) આકાશતત્ત્વ, (૨) અગ્નિતત્ત્વ, (૩) વાયુતત્ત્વ, (૪) પૃથ્વીતત્ત્વ, અને (૫) જળતત્ત્વ - આ પાંચ તત્ત્વો વાયુના જ વિશેષ પ્રકાર છે... તો આ પાંચ તત્ત્વમાંથી કયું તત્ત્વ વહેતું હોય ( ચાલતું હોય) અને એ પ્રતિનિયત તત્ત્વ વહેતી વખતે બહારનો પ્રાણવાયુ કયા ભાગમાં રહ્યો હોય છે ? એ બતાવવા વૃત્તિકારશ્રી જણાવે છે –
(૧) આકાશતત્ત્વ: જ્યારે આકાશતત્ત્વ વહેતું હોય, ત્યારે પવન નાસિકાની અંદર જ રહેલો હોય છે. (એટલે ત્યારે પૂરક પ્રાણાયામ માટે નાસિકાની અંદરના ભાગમાં રહેલો પવન જ ખેંચવાનો હોય છે.)
(૨) અગ્નિતત્ત્વઃ જયારે અગ્નિતત્ત્વ વહેતું હોય, ત્યારે પવન નાસિકાની ૪ અંગુલ બહાર ઊંચે જનારો હોય છે. આ અગ્નિતત્ત્વ વિશે યોગશાસ્ત્રમાં જણાવ્યું છે કે - “અગ્નિતત્ત્વરૂપ “દહન' નામનો વાયુ ઉગતા સૂર્યસમાન લાલવર્ણવાળો, અત્યંત ઉષ્ણસ્પર્શવાળો, વંટોળિયા જેવો, ચાર અંગુલ ઊંચે જનારો હોય છે.” [૫/૫૧)
0 बालादित्यसमज्योतिरत्युष्णश्चतुरङ्गुलः ।
आवर्तवान् वहन्नूवं, पवनो दहनः स्मृतः ॥५/५१॥
