________________
[ ૧૨૬ ]
જ શ્રીગુસ્થાનમાર જ (સ્તો. ૧૪) - ૦ -
- अथ प्राणायाममाह -
अपानद्वारमार्गेण, निस्सरन्तं यथेच्छया ।
निरुध्योर्ध्वप्रचाराप्ति, प्रापयत्यनिलं मुनिः ॥५४|| व्याख्या-'मुनिः' योगीन्द्रः अनिलं-पवनं 'ऊर्ध्वप्रचाराप्तिं' दशमद्वारगोचरताप्राप्ति प्रापयति, किं कृत्वा ? 'अपानद्वारमार्गेण' पायुवम॑ना पवनं 'यथेच्छेया निस्सरन्तं' स्वस्वभावेन गच्छन्तं 'निरुध्य' संकोच्य, मूलबन्धयुक्त्याऽपानपवनमाकुञ्च्येत्यर्थः, मूलबन्धश्चायम् -
"पाणिभागेन संपीड्य, योनिमाकुञ्चयेद् गुदम् । अपानमृर्ध्वमाकृष्य, मूलबन्धो निगद्यते ॥१॥"
-- ગુણતીર્થ
આ પ્રમાણે ઉપર કહેલા પાંચ લક્ષણવાળો જીવ ધ્યાન કરવા માટે યોગ્ય છે. આમ ધ્યાન કરનાર વ્યક્તિનું સ્વરૂપ બતાવીને, હવે ધ્યાન કરનાર વ્યક્તિ પ્રાણાયામાદિ કરે, તો તેનું સ્વરૂપ બતાવવા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે –
* પ્રાણાયામનું સ્વરૂપવર્ણન શ્લોકાઈ : મુનિ અપાનદ્વારના (=ગુદાદ્વારના) માર્ગેથી યથેચ્છાએ સ્વભાવથી જ નીકળતા વાયુને રોકીને, એ વાયુને ઊર્ધ્વપ્રચારની પ્રાપ્તિ કરાવે, અર્થાત્ વાયુને ઊર્ધ્વગતિવાળો કરે, તે પ્રાણાયામ” કહેવાય છે. (૫૪)
| વિવેચન : યોગીઓમાં ઈન્દ્રસમાન એવો મુનિ, અપાનધારના (=ગુદાદ્વારના) માર્ગેથી યથેચ્છાએ=પોતાની સ્વાભાવિક ગતિએ નીકળતા એવા વાયુને (=પવનને) ત્યાંથી રોકીને (=સંકોચીને), ઊર્ધ્વગતિવાળો કરે. અર્થાત્ ત્યાંથી એ પવનને ખેંચીને “બ્રહ્મરન્દ્રસુષુમ્ના” નામના દશમા દ્વારમાં લઈ જાય છે.
અહીં અપાનવાયુને ઊર્ધ્વ ખેંચવાનું કામ, “મૂલબંધ' નામની વિશેષ પ્રક્રિયાથી કરે છે. એ મૂલબંધનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે –
મૂલબંધ : પગની પાનીથી યોનિને (=અપાન અને લિંગની વચ્ચેના મધ્યભાગને) દબાવીને, ગુદાદ્વારને સંકોચવું. અને પછી એ અપાનવાયુને ઉપર ખેંચવો તે “મૂલબંધ’ કહેવાય છે.
આ રીતે જે આકુંચનકર્મ (=વાયુને સંકોચવાની ક્રિયા) કરવામાં આવે એ જ પ્રાણાયામનું મૂળ છે. આ વિશે ધ્યાનદંડકસ્તુતિમાં જણાવ્યું છે કે –
