________________
-
૦
-
* श्रीगुणस्थानक्रमारोहः * (श्लो. ५२-५३) अथवाऽऽसननियमो नास्ति, यदाह -
"यस्मिन् यस्मिन्नासनेऽभ्यस्यमाने, चेतःस्थैर्य जायते तत्र तत्र । कार्यो यत्नः पद्मपर्यङ्ककायोत्सर्गकांहिवयंहिवज्रासनादौ ॥१॥"
– ગુણતીર્થ - તે જિહાબંધન છે, આવો જિલ્લાબંધ કરીને), અને (૭) વંશસ્થિરતી દ્વારા અત્યંત નિશ્ચલ થયેલી દષ્ટિથી બે જૂના વચલા ભાગને જોતો.. (એવો યોગી) યોગવિધિને સિદ્ધ કરવા સિદ્ધાસન' નામનું આસન સાધે છે.
અથવા તો ધ્યાનની ભૂમિકા માટે કોઈ ચોક્કસ આસનનો નિયમ નથી; જેણે જે આસનનો અભ્યાસ કરવાથી મનની સ્થિરતા થાય, તે વ્યક્તિ તે આસનને સાધે... આ વિશે જણાવ્યું છે કે –
ચિત્તસ્થર્યના નિમિત્તરૂપ આસનસેવનનો ઉપદેશ અને શ્લોકાર્થ: (૧) પદ્માસન, (૨) પર્યકાસન, (૩) કાયોત્સર્ગાસન, (૪) એકાંદ્ધિઆસન, (૫) દ્વિઅંહિઆસન, અને (૬) વજાસન વગેરે જે જે આસનનો અભ્યાસ કરતા ચિત્તની સ્થિરતા થાય, તે તે આસનમાં યત્ન કરવો.
વિસ્તાર :
(૧) પદ્માસનઃ એક જંઘાના મધ્ય ભાગમાં બીજી જંઘા સાથેનું જોડાણ કરવું (અર્થાતુ જેમાં ડાબી જંઘાને જમણી જંઘા સાથે ભેગી કરાય) તેને “પદ્માસન' કહેવાય છે
(૨) પર્યકાસન : આનું સ્વરૂપ આપણે હમણાં જ ઉપર જોઈ ગયા.
(૩) કાયોત્સર્ગાસનઃ ઊભા કે બેઠા બે હાથ લાંબા લટકતા રાખીને શરીરની દરકાર વિનાના રહેવું, તે કાયોત્સર્ગાસન” કહેવાય. જિનકલ્પીઓ અને છદ્મસ્થતીર્થકરોને આ આસન હોય છે, તેઓ ઊભા ઊભા જ આ આસન કરે. જ્યારે સ્થવિરકલ્પીઓ તો ઊભાબેઠા કે ઉપલક્ષણથી સૂતા સૂતા જેમ સમાધિ ટકે તેમ યથાશક્તિ કાયોત્સર્ગ કરે. ( ૭ વંશસ્થિરતા'નો અર્થઃ વંશ=નાસિકાનો દંડ સ્થિરતા=દષ્ટિનું ધૈર્ય કેળવવું; અર્થાત્ નાસિકાના દંડ ઉપર દષ્ટિને સ્થિર બનાવવી... આ રીતે કરવાથી દૃષ્ટિ નિશ્ચલ બને છે.
★ जङ्घाया मध्यभागे तु, संश्लेषो यत्र जङ्घया ।
પાસનતિ પ્રવક્ત, તવાસનવિક્ષ: || - યોગશાસ્ત્ર ૪/૧૨૯ * प्रलम्बितभुजद्वन्द्व-मूर्ध्वस्थस्याऽऽसितस्य वा ।
સ્થાન યાપેક્ષ વત્ વાયોત્સા: સ તિતઃ | યોગશાસ્ત્ર ૪૧૩૩
