________________
--
-૦
--
[ ૨૨૦]
* श्रीगुणस्थानक्रमारोहः - (श्लो. ५२-५३) व्याख्या-'अथ' अनन्तरं 'योगीन्द्रः' क्षपकमुनीन्द्रः, व्यवहारमाश्रित्य ध्यातुमर्हति ध्यानारम्भयोग्यो भवतीति सम्बन्धः, किं कृत्वा ? पर्यङ्कासनं 'दृढं' निबिडबन्धं विधाय, कथम्भूतम् ? 'निष्प्रकम्पं' निश्चलम्, यत आसनजय एव ध्यानस्य प्रथमः प्राणः, यदाह
"आहारासणनिद्दाजयं च काऊण जिणवरमएणं । झाइज्झइ निअअप्पा उवइ8 जिणवरिंदेणं ॥१॥"
—- ગુણતીર્થ - વિવેચનઃ હવે આગળ કહેવાતા લક્ષણવાળો જે ક્ષપકશ્રેણિ ચડનારો ઉત્તમ સાધુ છે, તે જ વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ ધ્યાન શરૂ કરવાને યોગ્ય છે. (એ સિવાયનો જીવ ધ્યાન શરૂ કરવાને યોગ્ય નથી.)
નયસ્પષ્ટતા : અહીં ધ્યાનપ્રારંભક યોગીની જે યોગ્યતા બતાવી છે, તે માત્ર વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ જ એટલા માટે સમજવાની છે કે, “નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ તો જેમણે આસનજય વગેરે યોગવ્યવહારો સિદ્ધ કર્યા નથી તેવા મરૂદેવા-ભરત વગેરે પણ યોગીન્દ્ર થઈ ક્ષપકશ્રેણિનો પ્રારંભ કરી કેવલજ્ઞાન પામ્યા છે જ. (એટલે ભાવથી જ શ્રેણિ આરંભાય છે, બાહ્ય આસનાદિનું મહત્ત્વ નથી.) છતાં, બહુલતાએ તો આત્મશુદ્ધિ આસનજયાદિ દ્વારા જ સંભવિત બને, એટલે જ વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ આસનજયાદિ આગળ કહેવાતા લક્ષણવાળો યોગી જ ધ્યાનપ્રારંભને યોગ્ય મનાયો છે.
હવે એ ધ્યાન કરનાર ક્ષેપકના પાંચ લક્ષણો આ પ્રમાણે છે – (૧) નિશ્ચલ આસન :
એકદમ (ક) નિબિડ બંધનવાળું, અને (૨) નિશ્ચલકચંચલતા વિનાનું પર્યકાસન રચીને યોગી મહાત્મા ધ્યાનની શરૂઆત કરે છે. આ રીતે આસન રચવાનું કારણ એ કે, “આસન પરનો વિજય” એ જ ધ્યાનનો પ્રથમ પ્રાણ છે.
આ વિશે કહ્યું છે કે –
વીતરાગ જિનેશ્વરના સિદ્ધાંત મુજબ (૧) આહાર, (૨) આસન, અને (૩) નિદ્રા - આ બધા પર વિજય મેળવીને, પોતાના આત્મસ્વરૂપનું ધ્યાન કરવું – એવું જિનવરોમાં ઇન્દ્ર સમાન તીર્થકર ભગવંતો દ્વારા કહેવાયું છે.” હવે જુદા જુદા પ્રકારના આસનોનું સ્વરૂપ જોઈએ.
–. છાયાર્ભિત્રમ્ - (51) બાહારીસનિદ્રાનય ર કૃત્વા નિનવરમોન |
ध्यायते निजक आत्मा उपदिष्टं जिनवरेन्द्रेण ॥१॥
