________________
..
(řો. ૧૨-૧૩)
तत्र पर्यङ्कासनम् -
* गुर्जरविवेचनादिसमलङ्कृतः *
**
“યાન યોધોમાો, પાોપરિ તે ક્ષતિ । पर्यङ्को नाभिगोत्तानदक्षिणोत्तरपाणिकः ॥ १॥"
कैश्चित्सिद्धासनमित्युच्यते, यथा -
योनिं वामपदाऽपरेण निबिडं संपीड्य शिश्नं हनु, न्यस्योरस्यचलेन्द्रियः स्थिरमना लोलां च ताल्वन्तरे । वंशस्थैर्यतयाऽभितिनिश्चलदृशा पश्यन् भ्रुवोरन्तरं, योगी योगविधिप्रसाधनकृते सिद्धासनं साधयेत् ॥१॥ ગુણતીર્થ
[૬૨૬]
—
•ઇ
તેમાં સૌ પ્રથમ પર્યંકાસન’ આ પ્રમાણે
“બંને જંઘા (=ઢીંચણની નીચેના ભાગ) એ નીચે અને બે પગ ઉપર કર્યા પછી, નાભિ પાસે જમણો-ડાબો હાથ ક્રમસર ચત્તો રાખવો. (અર્થાત્ ડાબો હાથ જમણા હાથ ઉપર ચત્તો રાખવો) તે ‘પર્યંકાસન’ કહેવાય.” [યોગશાસ્ત્ર ૪/૧૨૫]
વિશેષ : શાશ્વત પ્રતિમાઓ અને શ્રીમહાવીરભગવાનને નિર્વાણના સમયે જે પ્રમાણે પર્યંકાસન હતું, તે પ્રમાણે અહીં સમજવું. પાતંજલો ‘જાનુ સુધી હાથને લાંબા કરી સુવું' તેને પર્યંકાસન કહે છે.
કેટલાકો ધ્યાનની ભૂમિકા તરીકે ‘સિદ્ધાસન' કહે છે. એ સિદ્ધાસનનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે
સિદ્ધાસન :
(૧) ડાબા પગથી (=પગની એડીથી) યોનિને દાબીને, અને (૨) બીજા જમણા પગથી (=પગની એડીથી) લિંગને નિબિડતાથી દાબીને (=લિંગનો ઉપરનો ભાગ જે પેઢુની પાસેનો હોય, તે ભાગને દાબીને), અને (૩) છાતી ઉપર ‘હનુ’ સ્થાપીને, (૪) એકદમ નિશ્ચલ=ચંચલતા વિનાની ઇન્દ્રિયવાળો, (૫) સ્થિર મનવાળો એવો યોગી.....(૬) જીભને તાળુના અંત૨માં સ્થાપીને (=બે દાઢોનાં મૂળસ્થાનમાં જીભથી ઊર્ધ્વસ્તંભન કરવું,
* અપાન અને લિંગ એ બેની વચ્ચેનો ભાગ તે ‘યોનિ’ કહેવાય અથવા લિંગનું મૂળ તે ‘યોનિ’ કહેવાય. બાકી સ્ત્રીના ચિહ્નરૂપ યોનિ અહીં નહીં સમજવી. એવું હઠપ્રદીપિકામાં કહ્યું છે.
* ‘હનુ’ એટલે હડપચી, જે મુખની નીચે દાઢીવાળો ભાગ છે તે... હૃદયભાગથી ૪ અંગુલ દૂર હનુને રાખવું; તેને ‘જાલંધરબંધ’ કહેવાય.
