________________
* श्रीगुणस्थानक्रमारोहः ।
(સ્તો. ૩૬)
[૮૬ ]
-
તત્ર –
--
"मैत्रीप्रमोदकारूण्यमाध्यस्थ्यानि नियोजयेत् । धर्मध्यानमुपस्कर्तुं, तद्धि तस्य रसायनम् ॥२॥
– ગુણતીર્થ - ધર્મધ્યાનના ભેદો :मैत्र्यादिश्चतुर्भेदं, यद्वाऽऽज्ञादिचतुर्विधम् । पिण्डस्थादि चतुर्धा वा, धर्मध्यानं प्रकीर्तितम् ॥
શ્લોકાર્થઃ ધર્મધ્યાન એ મૈત્યાદિભેદે (અર્થાત્ (૧) મૈત્રી, (૨) પ્રમોદ, (૩) કરુણા, અને (૪) માધ્યચ્ય - એમ) ચાર પ્રકારનું કહેવાયું છે... અથવા આજ્ઞાદિભેદ (અર્થાત્ (૧) આજ્ઞાવિચય, (૨) અપાયરિચય, (૩) વિપાકવિચય, અને (૪) સંસ્થાનવિચય - એમ) ચાર પ્રકારે કહેવાયું છે. અથવા તો પિંડસ્થાદિભેદે (અર્થાત્ (૧) પિંડ, (૨) પદસ્થ, (૩) રૂપસ્થ, અને (૪) રૂપાતીત - એમ) ચાર પ્રકારે કહેવાયું છે. આ દરેક પ્રકારોને સંક્ષેપથી બતાવવા શાસ્ત્રમાં આ પ્રમાણે બતાવ્યું છે –
ધર્મધ્યાનના મૈથ્યાદિ ચાર પ્રકાર - શ્લોક : મૈત્રી-પો-
વળ્ય-માધ્યનિ નિયોનયેત્ | धर्मध्यानमुपस्कर्तुं, तद्धि तस्य रसायनम् ॥ શ્લોકાર્થઃ ધર્મધ્યાનને પુષ્ટ કરવા, સંસ્કારિત કરવા, ઉલ્લસિત કરવા (૧) મૈત્રીભાવ, (૨) પ્રમોદભાવ, (૩) કરુણાભાવ, અને (૪) મધ્યસ્થભાવ... આ ચાર ભાવો આત્મામાં જોડવા, કારણ કે ધર્મધ્યાનને પુષ્ટ કરવા આ ચાર ભાવોનું જોડાણ રસાયનરૂપ છે.
વિવેચન :
(૧) મૈત્રીભાવઃ સ્વજન હોય કે શત્રુજન જીવમાત્રને મિત્રતુલ્ય માનવા તે... આના ચાર પ્રકાર છે – (૧) ઉપકારીમૈત્રીઃ ઉપકારીએ કરેલા ઉપકારને સામે રાખીને એમના પ્રત્યે જે મિત્રભાવ રખાય તે... (૨) સ્વજનમૈત્રીઃ ઉપકાર ન કર્યો હોય તો પણ સગાવહાલાની બુદ્ધિથી સ્વજનો પ્રત્યે જે મિત્રભાવ રખાય તે... (૩) અન્યજનમૈત્રી: પોતાના પૂર્વજોએ જેની સાથે સંબંધ રાખેલો હોય કે પોતે જેની સાથે સંબંધ-પરિચય-ઓળખાણ કરેલ હોય તેવી વ્યક્તિ ઉપકારી કે સ્વજન કદાચ ન હોય તો પણ તેના પ્રત્યે મિત્રભાવ કેળવવો તે... (૪) સામાન્યજનમૈત્રી : પરિચિત કે અપરિચિત, સ્વજન કે શત્રુજન
