________________
(હ્તો. રૂપ)
तदेवंविधं जिनोदितं धर्मध्यानं 'अत्र' अप्रमत्तगुणस्थाने 'मुख्यवृत्त्या' प्रधानतया भवति, तथा रूपातीततया कृत्वा 'शुक्लमपि' शुक्लध्यानमपि 'अंशमात्रत: ' अत्र गौणतया સ્થાવેવેતિ રૂપા
[૨૦]
••K
શ્રીમુખસ્થાનમારો
***
K
ગુણતીર્થ
(૧) પિંડ એટલે ધ્યાતાનું શરીર, તેમાં રહેલું ધ્યાન... અર્થાત્ પોતાના શરીરમાં પાર્થિવી, આગ્નેયી, મારૂતી, વારૂણી અને તત્રભૂ એ પાંચ ધારણાપૂર્વકનું ધ્યાન પોતાના શરીરની અંદર નાભિના ભાગે કમળની સ્થાપના કરીને ધ્યાન કરવું. ઇત્યાદિ અનેક પ્રકારે પોતાના શરીરના આલંબનવાળું ધર્મધ્યાન, તે ‘ઞાત્મા સ્વિાતં-આત્મા અને શરીરના સંગવાળું ધ્યાન' એટલે કે પોતાના શ૨ી૨માં પોતના આત્માનું ધ્યાન તે પિંડસ્થધ્યાન કહેવાય
(૨) મંત્ર-પદ વગેરે પર ચિત્તને તન્મય બનાવવું, એકાગ્ર બનાવવું, તે પદસ્થધ્યાન
કહેવાય.
(૩) જિનેશ્વર વગેરેની પ્રતિમા વગેરેનું ધ્યાન તે રૂપસ્થધ્યાન... અહીં રૂપ એટલે પ્રતિબિંબ-પ્રતિકૃતિ ઇત્યાદિરૂપ અર્થ સમજવો.
(૪) રૂપ-આકૃતિરહિત એવા સિદ્ધભગવંતનું અથવા પોતાના આત્મસ્વરૂપનું ધ્યાન, તે રૂપાતીતધ્યાન... (અહીં છેલ્લા ત્રણ તો પૂર્વની જેમ જ છે. માત્ર પહેલાનો અર્થ બદલાય છે.)
* અપ્રમત્તે ધર્મ-શુક્લધ્યાન
આ રીતે ઉપરોક્ત પ્રકારવાળું પરમાત્માએ કહેલું ધર્મધ્યાન, અહીં અપ્રમત્તગુણઠાણે મુખ્યતાથી હોય છે. અને અહીં રૂપાતીતધ્યાન હોવાથી, શુક્લધ્યાન પણ અંશમાત્રરૂપે= ગૌણરૂપે હોય છે જ.
તાત્પર્ય : ધર્મધ્યાનનો ચોથો ભેદ રૂપાતીતધ્યાન છે. અને શુક્લધ્યાન પણ રૂપાતીતધ્યાનરૂપ જ છે. એટલે ધર્મધ્યાનના ચોથા ભેદવાળા આત્માને રૂપાતીતપણાનું ધ્યાન હોવાથી, ગૌણપણે શુક્લધ્યાન પણ મનાય. (રૂપાતીત ક્વચિત્ હોવાથી જ શુક્લધ્યાન ગૌણપણે છે એમ સમજવું) વિચારસાર ગ્રંથમાં ધર્મધ્યાનના ચાર ભેદ કહી પહેલા ત્રણ ભેદને ધર્મધ્યાન કહ્યું છે. (તેથી એનો ચોથો ભેદ શુક્લધ્યાનરૂપે સમજી શકાય છે.) એટલે અહીં અપ્રમત્તગુણઠાણે મુખ્યપણે ધર્મધ્યાન અને ગૌણપણે શુક્લધ્યાન... એમ બંને ધ્યાન સંભવી શકે.
છુ આ પાંચે ધારણાઓનું સ્વરૂપવર્ણન યોગશાસ્ત્રગ્રંથના સાતમા પ્રકાશમાં કર્યું છે, જિજ્ઞાસુઓને ત્યાંથી જોવાની ભલામણ.
