________________
(શ્નો. ૨૮-ર૧) ગુર્નવિવેવનાવિસામનત્ત:
[ ૬૭] - ૦अनाद्यनन्तस्य लोकस्य, स्थित्युत्पादव्ययात्मनः ।
आकृति चिन्तयेद्यत्र, संस्थानविचयः स तु ॥५॥" इत्याज्ञाद्यालम्बनोपेतधर्मध्यानस्य गौणता, अत्र सप्रमादत्वान्न मुख्यतेति ॥२८॥ अथ ये प्रमत्तस्था निरालम्बनमपि धर्मध्यानं समीहन्ते, तान् प्रति तनिषेधमाह -
यावत्प्रमादसंयुक्तास्तावत्तस्य न तिष्ठति ।
धर्मध्यानं निरालम्बमित्यूचुर्जिनभास्कराः ||२९|| व्याख्या-'जिनभास्करा' जिनसूर्या 'इत्यूचुः' इत्येतदेव कथयन्ति स्म, किं तद् ? इत्याह- यः साधुर्यावत्प्रमादसंयुक्तो भवति, तावत्तस्य साधोर्गोचरे निरालम्बं ध्यानं न तिष्ठतीति निश्चयः, यतोऽत्र प्रमत्तगुणस्थाने मध्यमधर्मध्यानस्यापि गौणतैवोक्ता, न तु मुख्यता, ततोऽत्र निरालम्बनोत्कृष्टधर्मध्यानस्यासम्भव एव ॥२९॥
–- ગુણતીર્થ -- વિચારાય, તે “સંસ્થાનવિચય' નામનું ચોથું ધર્મધ્યાન છે. [યો. શ્લો. ૮૭૯].
આ પ્રમાણે આજ્ઞાવિચય વગેરે આલંબનોથી યુક્ત ધર્મધ્યાન, અહીં છ પ્રમત્તસંયત નામના ગુણઠાણે ગૌણ હોય છે. કારણ કે અહીં પ્રમાદભાવ હોવાથી, ધર્મધ્યાન મુખ્ય બને નહીં.
ધર્મધ્યાન બે પ્રકારનું છે : (૧) સાલંબન=આજ્ઞા વગેરેના આલંબનવાળું, અને (૨) નિરાલંબન=આલંબન વિના સહજ માનસિક સ્થિરતારૂપ... આ બેમાંથી છટ્ટે ગુણઠાણે સાલંબન ધર્મધ્યાન જ હોય, નિરાલંબન ધર્મધ્યાન નહીં... પણ છતાં કેટલાક લોકો છેકે ગુણઠાણે રહેલા જીવોમાં પણ નિરાલંબનધ્યાન” હોવાનું જણાવે છે, તેઓને એનો (=છદ્દે નિરાલંબનધ્યાનનો) નિષેધ કરવા કહે છે –
- છટ્ટે ગુણઠાણે નિરાલંબનધ્યાનનો નિષેધ - શ્લોકાઈ જ્યાં સુધી સાધુ પ્રમાદથી યુક્ત હોય ત્યાં સુધી એને નિરાલંબન ધ્યાન હોતું નથી, એવું સામાન્ય કેવળી ભગવંતોમાં સૂર્યસમાન એવા વીતરાગપરમાત્મા કહે છે. (૨૯)
વિવેચનઃ સાધુભગવંત જ્યાં સુધી પ્રમાદથી યુક્ત હોય, ત્યાં સુધી એમના ધ્યાનના વિષયમાં “નિરાલંબન ધ્યાન' આવી શકે જ નહીં. (અર્થાત્ તેવા પ્રમાદયુક્ત સાધુને નિરાલંબન ધ્યાન થઈ શકે જ નહીં.) એવું વીતરાગ પરમાત્મા કહે છે.
અને તેમાં (=પ્રમત્તસંયતને નિરાલંબનધ્યાન ન હોવામાં) કારણ એ કે, અહીં
