________________
[ ૬૪ ]
••K
* श्रीगुणस्थानक्रमारोहः
****
अथ प्रमत्तसंयतगुणस्थाने ध्यानसम्भवमाह
(řો. ૨૮)
*
अस्तित्वान्नोकषायाणामत्रार्त्तस्यैव मुख्यता । आज्ञाद्यालम्बनोपेतधर्मध्यानस्य गौणता ||२८||
વ્યાવ્યા-‘અત્ર’ પ્રમત્તનુળસ્થાન ‘મુખ્યતા' મુત્યું ‘આર્ત્તસ્ય’ ધ્યાનથૈવ, उपलक्षणવાક્ રૌદ્રસ્યાપિ, સ્માત્ ? ‘નોષાયાળાં' હાસ્યષાવીનાં ‘અસ્તિત્વાર્’ વિદ્યમાનત્વાત્, ગુણતીર્થ
·哈
..
(૧) પતન ઃ હવે એ મુનિભગવંત (પ્રમત્તગુણઠાણે અંતર્મુહૂર્ત રહીને) અંતર્મુહૂર્ત પછી પણ જો પ્રમાદયુક્ત રહે, તો એ નિયમા પ્રમત્તગુણઠાણાથી નીચે પડે છે. કારણ કે, પ્રમત્તગુણઠાણાનો કાળ અંતર્મુહૂર્તનો છે. અંતર્મુહૂર્ત પછી વિશુદ્ધ પરિણામ ન આવે, તો તે અપ્રમત્તગુણઠાણે ન જઈ શકે... અને પ્રમત્તગુણઠાણાનો કાળ પૂરો થઈ ગયો હોવાથી, ત્યાં પણ ન રહી શકે. ફલતઃ તે નીચે પડે.
(૨) પ્રગતિ : એ મુનિભગવંત અંતર્મુહૂર્ત સુધી પ્રમત્તગુણઠાણે રહ્યા પછી જો ફરી પ્રમાદરહિત બને, તો પ્રમાદભાવ જતો રહ્યો હોવાથી, એમનો સંયમપરિણામ વધુ ઉલ્લસિત બને... અને એનાથી એ ફરી અપ્રમત્તગુણઠાણે ચડે.
હવે છઠ્ઠા પ્રમત્તસંયત ગુણઠાણે કયું ધ્યાન હોય ? એ બતાવે છે
* પ્રમત્તગુણઠાણે ધ્યાનવિચારણા
શ્લોકાર્થ : અહીં છઠ્ઠા ગુણઠાણે નોકષાયોનું અસ્તિત્વ હોવાથી આર્ત્તધ્યાનની જ મુખ્યતા છે. અને અપાયવિચયાદિના આલંબનવાળા ધર્મધ્યાનની ગૌણતા છે. (૨૮)
વિવેચનઃ અહીં પ્રમત્તસંયત નામના છઠ્ઠા ગુણઠાણે બે ઘટના ગ્રંથકારશ્રી બતાવે છે – (૧) આર્દાદિરૂપ ધ્યાન મુખ્ય ઃ અહીં આર્ત્તધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાન એ બંને ધ્યાન મુખ્ય હોય છે. કારણ કે અહીં (૧-૬) હાસ્યષટ્ક=હાસ્ય, રતિ, અતિ, ભય, શોક, જુગુપ્સા, અને (૭-૯) ત્રણ વેદ=પુરુષવેદ, સ્ત્રીવેદ, નપુંસકવેદ - આ ૯ નોકષાયોનું અસ્તિત્વ હોય છે. (નોકષાયોથી આત્મિક અધ્યવસાય કલુષિત થાય અને એનાથી અશુભધ્યાન સર્જાય એ સ્પષ્ટ છે...)
ૐ કોઈપણ પ્રમાદ થઈ ગયા પછી તીવ્રપશ્ચાત્તાપ - ફરી તેને ન કરવાનો સંકલ્પ – તેના પ્રત્યે લગાવ ન હોવો... એવા બધા પરિણામો હોય તો જ સંયતપણું જળવાઈ રહે, નહીં તો પતન થાય જ... એટલે કોઈપણ પ્રમાદ થઈ ગયા પછી આત્મજાગૃતિ કેળવવી અનિવાર્ય છે. એ આના પરથી જણાય છે.
* અલબત્ત, મૂળશ્લોકમાં માત્ર આર્તધ્યાન જ મુખ્ય જણાવ્યું છે. પણ ઉપલક્ષણથી રૌદ્રધ્યાનની પણ મુખ્યતા અહીં સમજી લેવી.
