Anuyogdwar Sutram Part 01

Author(s): Kanhaiyalal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti

Page 740

अनुयोगचन्द्रिका टोका सूत्र १५५ क्षायोपशमिकभावनिरूपणम् .७३६ क्षयः, अनुदयप्राप्तं तु कर्म न क्षीणं नापि तस्योदयोऽतस्तस्योपशमश्च उच्यते, क्षायोपशमिकेऽस्मिन्नपि भावे उदीर्णस्य क्षयः, अनुदीर्णस्य चोपशम इत्युन्यते, इत्थमनयोः को भेदः ? इति चेदाह-कर्मणः क्षयोपशमे तु विपाकत एवोदयाभावः, प्रदेशस्तु अस्त्येवोदयः, औपशमिके भावे तु कर्मणः प्रदेशतोऽप्युदयो नास्तीत्यनयोर्मेंदो बोध्यः । क्षयोपशमस्तु ज्ञानावरणादि कर्मचतुष्टयस्यैव भवति, नान्येषां (अनुदय प्राप्त जो कर्म है उसका न क्षय है और न उदय है, किन्तु उपशम है, इसी प्रकार इस क्षायोपशमिक भाव में भी उदीर्ण कर्मका क्षय है और अनुदीर्ण कर्मका उपशम है। तब औपशमिक और क्षायोपशमिक में क्या भेद है ? . उत्तर-क्षयोपयोशम भाव में जो कर्म का उपशम कहा गया है वह विपाक की अपेक्षा से ही उद्याभाव रूप उपशम कहा गया है, प्रदेश की अपेक्षा नहीं-प्रदेश की अपेक्षा से तो वहां कर्मका उदय है परन्तु औपशमिक भाव में जो उपशम कहा गया है वह विपाक और प्रदेश दोनों की अपेक्षा से कहा गया है । अर्थात् औपशमिक भाव में कर्म का न विपाकोदय है, और न प्रदेशोदय है। नीरस किये हुए कर्म दलिकों का वेदन प्रदेशोदय है और रस विशिष्ट दलिकों का विपाक वेदन विपाकोदय है। क्षयोपशम ज्ञानावरण दर्शनावरण मोहनीय और अंतराय इन चार कर्मों का ही होता है। निषिद्ध होने અનુદય પ્રાપ્ત જે કર્મ છે તેને ક્ષય પણ તે તથી અને ઉદય પણ થતું નથી પરતુ ઉપશમ જ થાય છે. એ જ પ્રકારે ક્ષાપશમિક ભાવમાં પણ ઉદીર્ણ કર્મને ક્ષય અને અનુદી કર્મને ઉપશમ થતું હોય છે. તે પછી આપશમિક અને ક્ષાપશમિકમાં શે ભેદ છે ?
ઉત્તર-ક્ષયે પશમ ભાવમાં કર્મને જે ઉપશમ કહેવામાં આવે છે તે વિપાકની અપેક્ષાએ જ ઉઠયાભાવ (ઉદયને અભાવ) રૂપ ઉપશમ બતાવવામાં આવ્યો છે, પ્રદેશની અપેક્ષાએ બતાવવામાં આવ્યું નથી. પ્રદેશની અપેક્ષાએ તે ત્યાં કર્મને ઉદય જ છે. પરંતુ ઔપશમિક ભાવમાં જે ઉપશમ બતાવવામાં આવ્યું છે, તે વિપાક અને પ્રદેશ, આ બંનેની અપેક્ષાએ બતાવવામાં આવ્યા છે એટલે કે પશમિક ભાવમાં કર્મને વિપાકેદય હેતું નથી, પણ પ્રદેશદય હોય છે. નીરમ્ર કરાયેલા કર્મવિકોનું વેદના પ્રદેશદય રૂપ છે અને રસવિશિષ્ટ હલિકનું વિપકવેદન વિપાકેદય રૂપ છે. જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, મોહ