Book Title: Anuyogdwar Sutram Part 01
Author(s): Kanhaiyalal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
View full book text
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अनुयोगचन्द्रिका टीका सूत्र १६३ कारणतो स्वरनिरूपणम् टीका-'एएसिणं' इत्यादि
एतेषां सप्तानां स्वराणां सप्त स्वरस्थानानि प्रज्ञप्तानि, अयं भावः एते षड्जादि सप्तस्वरा यस्मात् यस्मात् स्थानात् समुत्पद्यते तानि जिह्वाग्रभागादिस्वरस्थानान्यपि सप्तसंख्यकानि सन्ति । नाभेरुत्थितोऽविकारी स्वर आभोगतोऽनाभोगतो वा जिहादिस्थान प्राप्य विशेषमासादयतीति तत् स्वरस्योपकारकमतस्तत् स्वरस्थानमुच्यते, इति । तान्येव स्थानानि दर्शयति-तद्यथा-पड्ज स्वरम् अग्रजियाअग्रभूता जिह्वा-अग्रजिह्वा, तया जिह्वाग्रभागेन ब्रयात् । षड्जस्वरस्य स्थानं जिह्वाग्रचारोंपैरों से जमीन पर रखी गई ऐसो गोधिका-वाद्यविशेष-(पंचम सरं) पंचम स्वर को बोलती है (आडंबरो धेवयं) आडंबर धेवत स्वर को बोलता है (महाभेरीय सत्तम) और महाभेरी सप्तम जो निषाद स्वर है, उसे बोलती है।
भावार्थ-इस सूत्र द्वारा सूत्रकारने सात स्वरों के सात स्थानों का कथन किया है। षड्ज आदि सात स्वर जिस २ स्थान से उत्पन्न होते हैं, वे जिह्वाग्रभाग आदि स्वरोत्पादक स्थान सात हैं। नाभिस्थान से उत्थित अविकारी स्वर आभोग (अनजान) से जिह्वा आदि स्थान को प्राप्त हो करके अपने में विशेषता प्राप्त कर लेता है, इसलिये वह जिहवा आदि स्थान उस स्वर का उपकारक होता है। अतः वह उस स्वर का स्थान कहा जाता है। सूत्रकारने इन्हीं सात स्वर स्थानों को यहां दिख. लाया है । षड्ज स्वर जिह्वाग्रभाग से बोला जाता है। इसलिये उसका स्थान जिह्वाग्रभाग है।
आवे छे. मेनी jिxt-qा विशेषमाथी (पंचमं सरं) ५५५ २१२ नाने के (आडंबरो घेवयं) २माथी घेवत २५२ नाणे छे. (महाभेरीय सत्तम)गने મહાભેરીમાંથી સાતમે જે નિષાદ નામે સ્વર છે કે નીકળે છે.
ભાવાર્થ-આ સૂત્ર વડે સૂત્રકારે સાત સ્વરના સ્થાનનું કથન કર્યું છે. ષડૂ જ વગેરે સાત સ્વર જે જે સ્થાન વિશેષથી ઉત્પન્ન થાય છે. તે જિહાગ્ર ભાગ વગેરે સાત સ્વરેસ્પાદક સ્થાને છે નાભિરથાનથી ઉસ્થિત થયેલ અવિકારી સ્વર આગ (જાણ) થી કે અનાભોગ (અજા)થી જિહા વગેરે સ્થાન સુધી પહોંચીને પિતાની જાતમાં એક વિશેષતા મેળવી લે છે. એટલા માટે જિહા વિગેરે સ્થાન તે સ્વર માટે ઉપકારક હોય છે. એથી તે તે વરનું સ્થાન કહેવાય છે. સૂત્રકારે એજ સાત સ્વર સ્થાનનું અહીં સ્પષ્ટીકરણ કર્યું છે ષડૂ જરૂર જિલ્લા ભાગથી ઉચ્ચરિત કરવામાં આવે છે તેથી તેનું નામ જિલ્લા ભાગ છે.
For Private and Personal Use Only
