Anuyogdwar Sutram Part 01

Author(s): Kanhaiyalal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti

Page 771

--
-
-
अनुयोगद्वारसूत्रे रिक्तानामन्येषां जीवानां न्यूनतोऽपि औदयिकी गतिः क्षायोपशमिकानीन्द्रियाणि पारिणामिकं तु जीवरम् , इत्येतद् भावत्रयं लभ्यते एवेति बोध्यम् ।।सू० १५८॥ इसके अतिरिक्त और जो नौ भंग हैं वे केवल प्ररूपणा मात्र ही हैं। क्योंकि सिद्धों के सिवाय जितने भी संसारी जीव हैं, उनको कम से कम तीन भाव तो होते ही हैं। जिस गति में वे हैं एक तो वह, तथा इन्द्रियां और जीवत्वगति औदयिक भाव है। इन्द्रियां क्षायोपशमिक भाव है और जीवत्व पारिणामिक भाव है।
भावार्थ-सूत्रकारने दो भावों के संयोग होने पर जो दश सान्निपातिक भाव होते हैं उनके विषय में इस सूत्रद्वारा विवेचन किया है। इसमें जहां पर औदायिक भाव प्रत्येक संयोग में प्रधान रूप से रहता है, और शेष औपशमिक आदि में से एक २ छूटता चला जाता है वह पहिला दि माव संयोगी भेद होता है। इसके चार भंग बनाये गये हैं। उनमें औदयिक औपशमिक-सान्निपातिक भाव नाम का पहिला भंग है । जैसे यह मनुष्य उपशांत कषाय है । अर्थात् यह मनुष्य उपशान्त क्रोधी यावत् मनुष्य उपशान्त लोभी है- यहां पर उपांत क्रोध होने से तो मोपशमिक भाव और मनुष्य कहने से मनुष्यगति कर्म के उदय से ભંગે છે તેમને ઉલેખ તે માત્ર પ્રરૂપણાની અપેક્ષાએ જ કરવામાં આવ્યું છે, કારણ કે સિદ્ધ જી સિવાયના જે સંસારી જીવે છે તે જીમાં તે ઓછામાં ઓછા ત્રણ ભાવે અવશ્ય હોય છે. જે ગતિમાં તેમને સદ્ભાવ છે તે ગતિ તથા ઇન્દ્રિયે અને જીવગતિ ઔદયિક ભાવ છે ઈન્દ્રિ ક્ષાપશમિક ભાવ રૂપ અને જીવત્વ પરિણામિક ભાવ રૂપ છે.
ભાવાર્થ–બબે ભાને સંગ થવાથી જે દસ સાન્નિપાતિક ભાવો નિષ્પન્ન થાય છે, તેમના વિષયમાં સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં વિવેચન કર્યું છે. પહેલા ચાર તિભાવ સગી સાન્નિપાતિક ભામાં ઔદયિક ભાવ પ્રધાન રૂપે રહે છે. દયિક ભાવની સાથે પશમિકથી લઈને પારિણામિક પર્યન્તને ચાર ભાવોને સંગ કરીને પહેલા ચાર ભંગ (ભાગાઓ) બને છે. તેમાં ઔદયિક અને ઔપશમિક ભાવના સંગથી પહેલું સાન્નિપાતિક ભાવ રૂપ ભંગ બને છે જેમ કે.આ મનુષ્ય ઉપશાન્ત કષાય છે એટલે કે આ મનુષ્ય ઉપશાન્ત ક્રોધી, ઉપશાન્ત માની, ઉપરાન્ત મારી અને ઉપશાન્ત લેભી છે. આ પ્રકારનું કથન કરવાથી પહેલા સાન્નિપાતિક ભાવ આ પ્રકારે ગ્રહણ થાય અહીં ક્રોધ ઉપશાન્ત થયેલે હેવાથી પથમિક ભાવને, અને મનુષ્ય