Book Title: Anandrushi Abhinandan Granth
Author(s): Vijaymuni Shastri, Devendramuni
Publisher: Maharashtra Sthanakwasi Jain Sangh Puna
View full book text
________________
२४
प्राकृत भाषा और साहित्य
प्राकृत में संस्कृत के ख, घ, थ, तथा भ की तरह ध का भी ह होता है। जैसे-साधुः साहू, बधिरः बहिरो, बाधते-वाहइ, इन्द्रधनु = इन्द्रहणू, सभा-सहा ।।
वैदिक वाङमय में भी ऐसा प्राप्त होता है। जैसे-प्रतिसंधायप्रतिसंहाय (गोपथ ब्राह्मण २.४)
प्राकृत (मागधी को छोड़कर प्रायः सभी प्राकृतों) में अकारान्त पुलिंग शब्दों के प्रथमा विभक्ति के एकवचन में ओ होता है। जैसे--मनुषः माणसो, धर्मः धम्मो। एतत् तथा तत् सर्वनाम में भी विकल्प से ऐसा होता है। स: सो, एषः एसो।
वैदिक संस्कृत में भी कहीं प्रथमा एकवचन में ओ दृष्टिगोचर होता है। जैसे--संवत्सरो अजायत (ऋग्वेद संहिता १०.१६०.२) सोचित् (ऋग्वेद संहिता १.१६१.१०-११)
संस्कृत अकारान्त शब्दों में ङसि (पञ्चमी) विभिक्ति में जो देवात्, नरात धर्मात, आदि रूप बनते हैं, उनमें अन्त्य त् के स्थान पर प्राकृत में छः आदेश होते हैं। उनमें एक त का लोप भी है । लोप के प्रसंग को यों भी समझा जा सकता है कि पंचमी विभक्ति में एकवचन में (अकारान्त शब्दों में) आ प्रत्यय होता है । जैसे देवात् =देवा, नरात्=णरा, धर्मात् = धम्मा आदि ।
वैदिक वाङमय में भी इस प्रकार के कतिपय पञ्चम्यन्त रूप प्राप्त होते हैं। जैसे-उच्चातउच्चा, नीच्चात् =नीचा, पश्चात् = पश्चा।
प्राकृत में पञ्चमी विभक्ति बहुवचन में भिस् के स्थान पर हि आदि होते हैं । जैसे देवेहि आदि ।
वैदिक संस्कृत में भी इसके अनुरूप देवेभिः ज्येष्ठेभिः गर्भारेभिः आदि रूप प्राप्त होते हैं।
१. ख-घ-थ-ध भाम् ।।८।१११८७
स्वरातपरेषामसंयुक्तानामनादिभूतानां ख घ थ ध भ इत्येतेषां वर्णानां प्रायो हो भवति । २. अतः से?ः ।।८।३।२
अकारान्तान्नाम्नः परस्य स्यादेः सेः स्थाने डो भवति । वैतत्तदः ।।८।३।३
एतत्तदोकारात्परस्य स्यादेः सेझै भवति । ४. स्वौजसमौट्छष्टाभ्यांभिस्ङभ्यांभ्यस्ङसिभ्यांभ्यस्ङसोसाम्ङयोस्सुप् । अष्टाध्यायी ॥४१२
सु औ जस् इति प्रथमा । अम् औट शस् इति द्वितीया । टा भ्यां भिस् इति तृतीया । ङ भ्यां भ्यस् इति चतुर्थी । ङसि भ्यां भ्यस् इति पञ्चमी । डस् ओस् आम इति षष्ठी। डि ओस् सुप् इति सप्तमी। ङसेस् त्तो-दो-दु-हि-हिन्तो-लुकः ।।८।३।८ अतः परस्य डसे: त्तो दो दुहि हिन्तो लुक इत्येते षडादेशा भवन्ति । जैसे वत्सात वच्छतो, वच्छाओ,
वच्छाउ, वच्छाहि, वच्छाहिन्तो, वच्छा। ६. भिसो हि हि हि ।।८।३।७
अतः परस्य भिसः स्थाने केवल: सानुनासिकः, सानुस्वारश्च हिर्भवति।
Jain Education International
-
For Private & Personal Use Only
www.jainerforary.org