________________
ગ્રંથનો સંક્ષેપ સાર
આ ગ્રંથમાં આધ્યાત્મિક મત તરીકે પ્રસિદ્ધ એવા મતની પરીક્ષા કરવામાં આવેલ છે અને તે આધ્યાત્મિક નામથી જ આધ્યાત્મિકો છે પણ વસ્તુતઃ તે આધ્યાત્મિકો નથી તેમ બતાવવામાં આવ્યું છે. આ આધ્યાત્મિકો શું કહેવા માંગે છે તે વિચારવામાં આવે તો પ્રથમ દૃષ્ટિથી એમ જ લાગે કે અધ્યાત્મ આવું જ હોય. આમ છતાં, તેને “નામ અધ્યાત્મ” કહ્યું, તેથી જિજ્ઞાસા થાય કે તે આધ્યાત્મિકો કોને અધ્યાત્મ કહે છે. તેનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે
આધ્યાત્મિકો માને છે કે આત્માએ પોતાના સ્વભાવને પ્રગટ કરવા માટે યત્ન કરવો જોઇએ, આત્માનો સ્વભાવ રાગ-દ્વેષથી પર છે, તેથી રાગ-દ્વેષ ન થાય તે રીતે જ આત્મભાવમાં જ યત્ન કરવો તે અધ્યાત્મ છે. આમ કહીને તેઓ ભગવાને બતાવેલી આવશ્યક, ભગવદ્ભક્તિ આદિ ક્રિયાઓનો અપલાપ કરે છે, અને કહે છે કે બાહ્ય પ્રવૃત્તિ એ અધ્યાત્મ હોઈ શકે નહીં; અધ્યાત્મ તો અંતરંગ પરિણામોને જ પેદા કરવા માટેના યત્ન સ્વરૂપ છે. આ પ્રકારની આધ્યાત્મિકની માન્યતાને સાંભળવાથી પ્રથમ દૃષ્ટિએ તે સારી છે તેમ જણાય, પરંતુ તેનું નિરાકરણ કરતાં ગ્રંથકારે આ ગ્રંથમાં તે જ સ્પષ્ટ કર્યું છે કે, જેમ મોક્ષમાં જવા માટે આત્માના ભાવોમાં જવું એ આવશ્યક છે અને તે જ અધ્યાત્મ છે, આમ છતાં, તે અધ્યાત્મને પ્રગટ કરવા માટે અસાધારણ કારણરૂપ વિશિષ્ટ ક્રિયાઓનો અપલાપ કરીને, માત્ર તે અંતરંગ પ્રયત્નથી અધ્યાત્મ પ્રગટ કરવાનું કહે છે, તે તેઓની અવિચારકતા છે. અને આથી જ તીર્થકરો પણ અધ્યાત્મની વિશિષ્ટ ભૂમિકા પ્રાપ્ત કરવા માટે ગૃહસ્થ અવસ્થા છોડીને સંયમ ગ્રહણ કરે છે, અને સંયમની કઠોર આચરણાથી પ્રાયઃ કરીને મોટા ભાગના જીવોને અધ્યાત્મ પ્રગટે છે. માટે અધ્યાત્મના અર્થીએ તેના ઉપાયભૂત ક્રિયાઓમાં જ આદર કરવો જોઈએ. અને જેઓ ક્રિયાઓનો અપલાપ કરે છે તેઓ નામથી આધ્યાત્મિક છે.
બાહ્ય ક્રિયાઓ અધ્યાત્મની પોષક છે. આથી જ શાસ્ત્રોક્ત વિધિથી ગ્રહણ કરાયેલી ઉપાધિ અને પડિલેહણ આદિની ક્રિયાઓ પણ અધ્યાત્મના પ્રકર્ષનું કારણ છે, અને પડિલેહણ કરતાં કરતાં જ ધ્યાનના પ્રકર્ષથી ઘણા જીવોને કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયેલું છે. માટે જેઓ ક્રિયાનો અપલાપ કરે છે તેઓ પોતાને આધ્યાત્મિક માનતા હોય તો પણ સન્માર્ગના લોપક જ છે.
