Adhyatmamatpariksha Shabdasha Vivechan Part 01

Author(s): Pravinchandra K Mota
Publisher: Gitarth Ganga

Page 9

ઉપચાર દ્વારા સકલાદેશ સપ્તભંગી અને ભેદવૃત્તિ અને ભેદઉપચાર દ્વારા વિકલાદેશ સપ્તભંગી કઈ રીતે થાય છે તેનું નિરૂપણ કરેલ છે.
ગાથા-૬૭માં નિશ્ચયનો વિષય નિરુપચરિત છે અને વ્યવહારનો વિષય ઉપચરિત છે, તેથી નિરુપચરિત વિષયને સ્વીકારનાર નિશ્ચય મોક્ષ પ્રત્યે કારણ છે, વ્યવહાર કારણ નથી; એ પ્રકારની નિશ્ચયવાદીની યુક્તિનું નિરાકરણ કરેલ છે. અને નિશ્ચયનયથી ભાવનો અનુપચરિત રીતે સ્વીકાર અને દ્રવ્યાર્થિકનયથી નામાદિ ત્રણ નિક્ષેપ સ્વીકાર અને ભાવનો ઉપચરિત રીતે સ્વીકારની સુંદર યુક્તિ બતાવેલ છે.
વળી મોક્ષની પ્રાપ્તિ માટે નિશ્ચયનય ઉપયોગી છે, વ્યવહારનય તો નિશ્ચયના પરમાર્થના બોધ માટે ઉપયોગી છે. જેમ અનાર્યને અનાર્ય ભાષામાં સમજાવવા માટે બ્રાહ્મણ પણ અનાર્ય ભાષા બોલે છે, તેમ છતાં બ્રાહ્મણ અનાર્યની આચરણા કરે નહિ; તે રીતે અનાર્ય ભાષા બોલવા જેવો વ્યવહારનય છે. માટે વ્યવહારનયને માન્ય પ્રવૃત્તિ કરવા જેવી નથી. આ પ્રકારની નિશ્ચયનયની પ્રરૂપણા છે; તેનો પારમાર્થિક ભાવ શું છે, તે ગાથા - ૬૭માં સુંદર રીતે ખોલેલ છે.
નિશ્ચયનયની દષ્ટિને ગ્રહણ કરીને ભાવને મોક્ષના કારણ તરીકે સ્વીકારનાર, અને બાહ્યક્રિયાને પરપ્રવૃત્તિ કહેનાર, આધ્યાત્મિકોના મતને અસંગત બતાવીને, ભાવના કારણરૂપ બાહ્ય ક્રિયાની આવશ્યકતા ગાથા - ૬૮માં બતાવેલ છે.
વ્યવહારની ક્રિયા જેમ સંસારમાં જીવે અનંતી વાર પ્રાપ્ત કરી, તેમ ભાવ પણ જીવે અનંતી વાર પ્રાપ્ત કર્યા. તેથી વિશિષ્ટ ભાવની જેમ જ વિશિષ્ટ ક્રિયા પણ મોક્ષનું કારણ છે. તે વાત ગાથા - ૬૯માં બતાવેલ છે. . '
વળી ક્રિયામાં ચિત્તના પ્રણિધાનરૂપ ભાવ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે, તેથી ભાવના અર્થીએ પણ ક્રિયામાં જ યત્ન કરવો જોઈએ. તે વાત ગાથા - ૬૯માં બતાવેલ છે.
વળી ભાવપૂર્વકની ક્રિયાનું કારણ જિજ્ઞાસા છે, તે પણ ક્રિયાવિષયક છે. તેથી પણ અધ્યાત્મના કારણરૂપે ક્રિયા સ્વીકારવી જોઈએ. એ વાત ગાથા - ૬૯માં બતાવેલ છે.
ગાથા - ૭૦ થી ૦રમાં ભાવવૃદ્ધિના ક્રમથી ગુણસ્થાનકની પ્રાપ્તિ કઈ રીતે થાય છે, અને તેનાથી જ અંતે કેવલજ્ઞાન પ્રગટે છે તે બતાવીને, ભાવવૃદ્ધિમાં ક્રિયા કઈ રીતે કારણ છે તે બતાવીને, ક્રિયાને પરપ્રવૃત્તિ કહેનાર આધ્યાત્મિકમત નામથી જ આધ્યાત્મિક છે, તે વાત સ્થાપિત થાય છે.
આ રીતે આધ્યાત્મિકમત નામથી જ આધ્યાત્મિક છે તેમ સ્થાપન થવાથી, વાદમાં બેઠેલ આધ્યાત્મિક જવાબ નહિ આપી શકવાથી, અત્યંત અકળાયેલા શ્વેતાંબરમતમાં કેવલીને આહારગ્રહણ માન્ય છે કે અસંગત છે એ પ્રકારના વાદાંતરને ઉદુભાવન કરે છે તે વાત ગાથા - ૭૨ થી અધ્યાત્મમત પરીક્ષા ભાગ - ૨ માં બતાવાશે.
આ રીતે આ ગ્રંથની રચના વાદી અને પ્રતિવાદી એક સ્થાને ભેગા થયેલા હોય, અને વચમાં કોઈ દિગંબર ઉપધિની-વસ્ત્રગ્રહણની વાત ઉપાડે, અને તેનું સમાધાન કરવા દ્વારા પ્રતિવાદી એવા આધ્યાત્મિક અને દિગંબર બંનેનું એકી સાથે સમાધાન થાય, તે રીતે ગ્રંથકારશ્રી મહામહોપાધ્યાય શ્રીયશોવિજયજી મહારાજા ઉત્તર આપે છે. અને પૂર્વમાં કઈ રીતે વાદો ચાલતા હતા તે નાટ્યાત્મક રીતે બતાવીને, પારમાર્થિક અધ્યાત્મના અર્થીને અધ્યાત્મની પ્રાપ્તિમાં ઉપકારક બને, એ રીતે આ ગ્રંથની એક અદ્ભુત - અનુપમ રચના કરેલ છે.
આ વિવરણ કરવામાં છદ્મસ્થતાને કારણે અનાભોગથી ગ્રંથકારશ્રીના આશયવિરુદ્ધ કાંઈ પણ લખાયું હોય તે બદલ મિચ્છા મિ દુક્કડં ...
પ્રવીણભાઇ ખીમજી મોતા.
વિ.સં. ૨૦૫૭, પોષ સુદ ૧૩, સોમવાર, તા. ૭-૧-૨૦૦૧. ૩૦૨, વિમલવિહાર, સરસ્વતી સોસાયટી, પાલડી, અમદાવાદ - ૭.