Adhyatmamatpariksha Shabdasha Vivechan Part 01

Author(s): Pravinchandra K Mota
Publisher: Gitarth Ganga

Page 7

કાર્ય પ્રતિ બાહ્ય અને અંતરંગ કારણોને કારણરૂપે સ્વીકારે છે, તે અનેક સૂક્ષ્મ યુક્તિઓથી બતાવેલ છે. અને શબ્દાદિનય કાર્ય પ્રતિ અંતરંગ કારણનો સ્વીકાર કરવામાં પ્રાયઃ ઋજુસૂત્રનય સમાન છે તેમ બતાવીને, અંતે પ્રમાણદૃષ્ટિથી કાર્ય પ્રતિ બાહ્ય અને અંતરંગ કારણોના સ્વીકારની યુક્તિ બતાવેલ છે.
- ત્યાર પછી પ્રમાણદષ્ટિથી કાર્ય પ્રત્યે સ્વભાવ કઈ રીતે કારણ છે અને બાહ્ય કારણ પણ કઇ રીતે કારણ છે તે વિશેષ યુક્તિથી બતાવેલ છે. તેથી પ્રસ્તુત ગાથા - ૪૪ના કથન દ્વારા અન્ય દર્શનનો પણ બોધ થાય છે અને સ્વાદમાં કઈ રીતે નયો પદાર્થની વ્યવસ્થા સ્વીકારવામાં ગુંથાયેલા છે તેનો પણ સૂક્ષ્મ બોધ થાય છે.
ગાથા - ૪૪માં સ્થાપન કર્યું કે, કાર્યની નિષ્પત્તિ પ્રત્યે પ્રમાણદષ્ટિથી અંતરંગ કારણ પણ હેતુ છે અને બાહ્ય . નિમિત્તો પણ હેતુ છે. ત્યાં અંતરંગ કારણ તરીકે સ્વભાવને ગ્રહણ કરેલ છે, અને તે જ સ્વભાવ ક્ષયોપશમભાવને પામે છે ત્યારે દૈવરૂપ=ભાગ્યરૂપ, બને છે તેમ બતાવીને, અધ્યાત્મ પ્રત્યે, અંતરંગ પ્રયત્ન કરવાથી ક્ષયોપશમભાવમાં યત્ન થાય છે. અને બાહ્ય ક્રિયાઓમાં યત્ન કરવાથી તે પુરુષકારરૂપ બને છે; અને આ રીતે કાર્યમાત્ર પ્રત્યે દૈવ અને પુરુષકારનો સાદ્વાદ સંગત છે તેમ સ્થાપન કર્યું છે, અને કાર્ય પ્રત્યે દૈવ અને પુરુષકારમાં કોણ ક્યારે બળવાન છે તેનો યથાર્થ બોધ કરવા માટે ગાથા - ૪૫-૪૬-૪૭માં દૈવ અને પુરુષકારના સ્યાદ્વાદની વિશદ ચર્ચા કરેલ છે.
ગાથા-૪૫-૪૬-૪૭ના કથનથી એ ફલિત થાય છે કે, સંસારમાં બાહ્ય પદાર્થની પ્રાપ્તિ પ્રત્યે અંતરંગ કારણ કર્મનો ઉદય છે અને બહિરંગ કારણ બાહ્ય પદાર્થની પ્રાપ્તિને અનુકૂળ એવી ક્રિયાઓ છે. કોઇક સ્થાનમાં કર્મ બળવાન હોય ત્યારે ભાગ્યથી ફળ પ્રાપ્ત થયું તેમ કહેવાય છે અને જયારે પોતાના પ્રયત્નની જ પ્રધાનતા હોય ત્યારે પુરુષકારથી ફળ પ્રાપ્ત થયું તેમ કહેવાય છે.
જેમ કોઇ વ્યક્તિ બજારમાંથી ઉચિત ભાવે વસ્તુને ખરીદીને નફો કરે છે ત્યારે પોતાના પ્રયત્નથી ધનની પ્રાપ્તિ થઇ, એ સ્થાનમાં પુરુષકાર મુખ્ય છે; અને તે પુરુષકારને સફળ કરવામાં દૈવ સહાયક છે. વળી ભાગ્યવાદીની પરીક્ષા કરવા માટે રાજાએ ભાગ્યવાદી અને પુરુષકારવાદીને કૂવામાં ઉતાર્યા, અને લાડવાની પ્રાપ્તિમાં ભાગ્યવાદીને રત્નની પ્રાપ્તિ થઇ ત્યાં ભાગ્યની મુખ્યતા છે; કેમ કે રત્નની પ્રાપ્તિ માટે ભાગ્યવાદીનો કોઈ પ્રયત્ન ન હતો, આમ છતાં, બળવાન પુણ્યના ઉદયથી તેને રત્નની પ્રાપ્તિ થઇ; તેમ સંસારમાં કોઇ વ્યક્તિને ધાર્યા કરતા વિપુલ ધનની પ્રાપ્તિ થાય છે ત્યારે ભાગ્ય પ્રધાન છે તેમ કહેવાય છે.
એ જ રીતે અધ્યાત્મના ક્ષેત્રમાં બાહ્ય કોઇ ક્રિયા વગર અંતરંગ સ્વભાવમાં જ થતા યત્નથી પ્રરુદેવાદિને કેવલજ્ઞાન થયું, ત્યાં અંતરંગ કારણ કર્મનો ક્ષયોપશમ પ્રધાન છે. વળી જે વ્યક્તિ શાસ્ત્રનું અધ્યયન કરે છે અને શાસ્ત્રાનુસારી ક્રિયાઓમાં યત્ન કરે છે, તેનાથી જે અધ્યાત્મ પ્રગટે છે તેમાં પુરુષકાર પ્રધાન છે. આ પ્રકારનો વિશદ બોધ ગાથા - ૪૫-૪૬-૪૭ના કથનથી થાય છે.
નિશ્ચયનયની દષ્ટિથી બાહ્ય નિમિત્તોને અકારણરૂપે સ્વીકારનું કથન, અને જીવ સ્વપરિણામથી જ અંતરંગ ભાવો કરે છે એ પ્રમાણે બતાવીને, બાહ્ય સામગ્રી કાર્ય પ્રત્યે અકારણ છે; તેની સ્થાપક યુક્તિ ગાથા - ૪૮ થી પર સુધી બતાવેલ
કલા
છે.
વળી નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિથી પદાર્થની વ્યવસ્થા સ્વીકારવામાં આવે તો, સુપાત્રદાનથી કે ચોરી આદિની બાહ્ય ક્રિયાઓથી જીવને જે પુણ્યબંધ કે પાપબંધનું ફળ પ્રાપ્ત થાય છે તે સંગત થાય નહિ; એ વાતનું પણ અનેક દષ્ટિક સમાલોચન અને તેનું ઉચિત સમાધાન ગાથા - ૪૮ થી પરમાં કરેલ છે.
* વ્યવહારનયથી બાહ્ય કારણના સ્વીકારની વિશેષ યુક્તિઓ ગાથા - ૫૩માં બતાવેલ છે, અને તે યુક્તિઓમાં નિશ્ચયનયથી દોષોનું ઉદુભાવન ગાથા - ૫૪માં કરેલ છે અને સ્થાપન કરેલ છે કે પારમાર્થિક રીતે જીવ પોતાના અંતરંગ પ્રયત્નથી જ પોતાના ભાવો કરે છે, બાહ્ય નિમિત્તો જીવના પરિણામ પ્રત્યે ઉપચારમાત્રથી કારણ છે. - ગાથા - પપમાં કહેલ છે કે જે વ્યક્તિ પરદ્રવ્યમાં મમત્વભાવ કરે છે તેમને અધ્યાત્મ પ્રગટી શકે નહિ. માટે અધ્યાત્મના ઉપાય તરીકે ગાથા - પદમાં આત્મભાવનાનું સ્વરૂપ બતાવેલ છે; જે ભાવનાઓના બળથી જીવ અધ્યાત્મને પ્રગટ કરી શકે છે.
ગાથા૫માં જીવના વિશિષ્ટ અને અવિશિષ્ટ એમ બે પ્રકારના પરિણામો બતાવીને. સંસારવર્તી જીવોના ભાવો વિશિષ્ટ પરિણામરૂપ છે, અને મુક્ત આત્માઓના કે વીતરાગના ભાવો અવિશિષ્ટ પરિણામરૂપ છે એ વાત સુંદરયુક્તિઓથી