Adhyatmamatpariksha Shabdasha Vivechan Part 01

Author(s): Pravinchandra K Mota
Publisher: Gitarth Ganga

Page 6

વર્ણન છે, તેથી કોઇને એમ લાગે કે, દ્રવ્યપરિગ્રહનું વિરમણ પણ સાધુને હોવું જોઇએ; તે કથનનું યુક્તિથી નિરાકરણ કરીને પાલિકસૂત્રનો પારમાર્થિક અભિપ્રાય ભાવપરિગ્રહવિરમણમાં છે એ વાત બતાવેલ છે.
વળી ગાથા - ૩૯માં શ્વેતાંબરમત અંતર્ગત કોઇક, દિગંબરની જેમ માને છે કે, મોહના ઉદયથી ભાવપ્રાણાતિપાતાદિની પરિણતિ છે, અને મોહની સત્તાથી દ્રવ્યપ્રાણાતિપાતાદિની પરિણતિ છે; તે મતનું યુક્તિથી નિરાકરણ કરીને એ બતાવેલ છે કે, પ્રવૃત્તિ યોગજન્ય છે. તેથી દ્રવ્યપ્રાણાતિપાતાદિની પ્રવૃત્તિમાં પણ યોગ કારણ છે. મોહનો ઉદય કે મોહની સત્તા કારણ નથી.
ગાથા-રમાં અધ્યાત્મમતના નિરાકરણની પ્રતિજ્ઞા કરી ત્યાં જિજ્ઞાસા થઇ કે ખરેખર અધ્યાત્મ શું છે? તેથી ગાથા૩માં અધ્યાત્મનું લક્ષણ કર્યું, તે સાંભળીને વચમાં જ કોઈક દિગંબરને પ્રશ્ન થયો કે અધ્યાત્મનું લક્ષણ શ્વેતાંબરો જો આવું કરતા હોય તો પછી સાધુઓ ઉપધિ કેમ રાખે છે? કેમ કે, પરદ્રવ્યરૂપ ઉપધિ અધ્યાત્મની વિરોધી છે, આ પ્રકારના દિગંબરમતનું નિરાકરણ ગાથા- ૪ થી ૩૯ સુધી કરીને ગાથા - ૪૦માં તેનો ઉપસંહાર કરતાં કહે છે કે શાસ્ત્રોક્ત વિધિથી ગ્રહણ કરાયેલ ઉપકરણ સુખનું કારણ છે, અને પાપનો નાશ કરનારું છે.
શાસ્ત્રોક્ત વિધિથી ગ્રહણ કરાયેલ ઉપકરણ સખકરણ અને પાપહરણ છે એમ કહ્યું. ત્યાં કોઈકને શંકા થઈ કે દિગંબરોના મતનું અનેક ઠેકાણે પૂર્વના આચાર્યોએ નિરાકરણ કર્યું, તો તમે ફરી તેના નિરાકરણ માટે કેમ પ્રયત્ન કરો છો? તેનું સમાધાન કરતાં ગાથા- ૪૧માં બતાવે છે કે અમે ગાથા-૩માં અધ્યાત્મનું લક્ષણ કર્યું ત્યાં, કોઇક દિગંબરે પૃચ્છા કરી કે તમે અધ્યાત્મને આવા પ્રકારનું માનો છો તો પરદ્રવ્યની પ્રવૃત્તિરૂપ ઉપકરણ કેમ સ્વીકારો છો? અને વળી આધ્યાત્મિકમતવાળા ઉપહાસ કરે છે કે, શ્વેતાંબરો પરદ્રવ્યની પ્રવૃત્તિને અધ્યાત્મ કહે છે, તેથી દિગંબરોની પૃચ્છાના નિવારણ માટે અને આધ્યાત્મિકો ઉપહાસ કરે છે તે અસ્થાને છે તે બતાવવા માટે, ધર્મોપકરણની પ્રવૃત્તિ અધ્યાત્મની અવિરોધી છે તેનું અમે સ્થાપન કરેલ છે.
વળી ગાથા - ૪૧ની ટીકામાં, ખરેખર આધ્યાત્મિકમતવાળા કેવી પ્રકૃતિવાળા છે? કે જેથી તેઓ નામથી જ આધ્યાત્મિક છે પરમાર્થથી આધ્યાત્મિક નથી, એ વાત બતાવેલ છે. - આ રીતે દિગંબરોની શંકાનું અને આધ્યાત્મિકો પરદ્રવ્યની પ્રવૃત્તિને અધ્યાત્મની વિરોધી કહે છે તેનું સમાધાન થયું. હવે ધર્મોપકરણથી અધ્યાત્મની પ્રાપ્તિ કઇ રીતે થાય છે તે ગાથા - ૪૨ માં બતાવેલ છે.
ગાથા-૪૩માં આધ્યાત્મિકમતના વિશેષ નિરાકરણ માટે નિશ્ચયનયનું અવલંબન લઈને બાહ્યક્રિયાને અધ્યાત્મની વિરોધી કહેનારા એવા આધ્યાત્મિકોને વ્યવહારના લોપથી કઈ રીતે અનર્થની પ્રાપ્તિ થાય છે તે બતાવેલ છે.
અહીં આધ્યાત્મિક પ્રશ્ન કરે છે કે મસદેવાદિને બાહ્ય ક્રિયા વગર મોક્ષની પ્રાપ્તિ થઈ છે. તેથી અતિ ક્લેશવાળી એવી બાહ્ય ક્રિયાઓને અધ્યાત્મનું કારણ કહેવું તે ઉચિત નથી; પરંતુ જીવના સ્વભાવથી જ કેવલજ્ઞાન થાય છે, તેથી જીવે , પોતાના સ્વભાવને જ પ્રગટ કરવા માટે યત્ન કરવો જોઇએ; પરંતુ પરદ્રવ્યની પ્રવૃત્તિરૂપ બાહ્યક્રિયાઓને અધ્યાત્મનું કારણ કહેવું ઉચિત નથી. તેનું નિરાકરણ કરતાં ગાથા-૪૪માં બતાવેલ છે કે, નિશ્ચયનયથી સર્વ કાર્યની સિદ્ધિ સ્વભાવથી થાય છે, તેથી સ્વભાવમાં યત્ન કરવાથી અધ્યાત્મ પ્રગટે છે એ વાત નિશ્ચયનયને માન્ય છે. અને વ્યવહારનયથી કાર્યની પ્રાપ્તિ બાહ્ય યત્નથી થાય છે, તેથી કાર્યના અર્થીએ બાહ્ય પ્રવૃત્તિમાં યત્ન કરવો આવશ્યક છે, આથી જ બાહ્યક્રિયામાં કરાયેલા યત્નથી વ્યવહારનયને આશ્રયીને અધ્યાત્મ પ્રગટે છે. અને નિશ્ચય અને વ્યવહાર બંનેને સ્વીકારવા તે પ્રમાણ છે અને એકાંત તે મિથ્યાત્વ છે.
ગાથા- ૪૪માં કહેલ કથનથી ગ્રંથકારને એ કહેવું છે કે અધ્યાત્મના અર્થીએ કેવલ બાહ્યક્રિયામાં યત્ન કરવો ઉચિત નથી, પરંતુ અનેકાંતવાદમાં માનનાર વ્યક્તિએ નિશ્ચયનયને માન્ય એવા સ્વભાવમાં યત્ન થાય એ રીતે બાહ્યક્રિયામાં યત્ન કરવો જોઇએ કે જેથી અધ્યાત્મ પ્રગટ થાય.
' વળી ગાથા - ૪૪ની ટીકામાં એકાંતે સ્વભાવથી કાર્ય થાય છે તેમ માનનાર બૌદ્ધમતની યુક્તિ બતાવીને તેનું નિરાકરણ બાહ્ય હેતુઓને કારણ માનનાર નૈયાયિકની યુક્તિથી કરેલ છે, તેથી કાર્ય કથંચિત્ સ્વભાવથી થાય છે અને કથંચિત બાહ્ય હેતુઓથી પણ થાય છે એ વાતનું સમર્થન કરેલ છે. આ કથનથી બાહ્ય નિમિત્તોનો એકાંતે અપલાપ કરનાર આધ્યાત્મિક મત નામમાત્રથી આધ્યાત્મિક છે એમ સ્થાપન થાય છે.
ત્યાર પછી ગાથા-૪૪ની ટીકામાં સ્યાદ્વાદીઓ ઋજુસૂત્રનય, વ્યવહારનય, સંગ્રહનય અને નૈગમનયથી કઈ રીતે