Adhyatmamatpariksha Shabdasha Vivechan Part 01

Author(s): Pravinchandra K Mota
Publisher: Gitarth Ganga

Page 4

સંક્ષેપથી ગાથા - ૧ થી ૭૧ ના મુખ્ય પદાર્થનું સ્વરૂપ
પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં અધ્યાત્મમતની પરીક્ષા કરવામાં આવી છે. ત્યાં વાસ્તવિક રીતે જેમ સુવર્ણ શ્રેષ્ઠ છે કે નહિ, એ પરીક્ષા કરાતી નથી, પરંતુ સુવર્ણના જેવી દેખાતી કોઇ વસ્તુ સુવર્ણ છે કે નહિ? એ પરીક્ષા કરાય છે, તેમ પોતાને આધ્યાત્મિક માનનાર એવા મતની અહીં પરીક્ષા કરવાની છે. અને સુવર્ણમાં જે વાસ્તવિક સુવર્ણ નથી તે પણ સુવર્ણ જેવું દેખાતું હોય તેથી ભ્રમ થવાની શક્યતા રહે છે. એ જ રીતે આધ્યાત્મિક મત પણ સામાન્ય રીતે જોનારને ખરેખર આધ્યાત્મિક છે તેવો ભ્રમ પેદા કરે છે.
આધ્યાત્મિક મતની માન્યતા એ છે કે, આત્માના ભાવમાં યત્ન કરવો તે જ અધ્યાત્મ છે; પરંતુ તપ, ત્યાગ કે પ્રતિક્રમણાદિ ક્રિયાઓ કરવી તે કાયચેષ્ટારૂપ છે. કાયાની પ્રવૃત્તિ અધ્યાત્મ હોઇ શકે નહિ, માટે નિશ્ચયનયને અભિમત એવા શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપનું ભાવન કરવું અને તેને જ પ્રગટ કરવા માટે રાગ-દ્વેષનો ત્યાગ કરીને યત્ન કરવો તે અધ્યાત્મ પદાર્થ છે.
આધ્યાત્મિકો મોટે ભાગે નિશ્ચયનયને કહેનારા એવા શુદ્ધ આત્માના સ્વરૂપને પ્રગટ કરવા માટે શુદ્ધાત્માના સ્વરૂપનું ચિંતન-મનન કરતા હોય છે, અને નિર્લેપભાવથી સંસારમાં ભોગાદિ ક્રિયાઓ કરીએ તો પણ કર્મબંધ થતો નથી તેવો ભ્રમ રાખતા હોય છે. આથી જ બાહ્ય ત્યાગ કે બાહ્ય આચરણાઓથી દૂર રહીને, શરીરની અનુકૂળતાને સાચવીને, કેવલ નિશ્ચયનયની વિચારણાથી જ આત્મા અધ્યાત્મને પ્રાપ્ત કરે છે એમ તેઓ માને છે. તેથી આવા આધ્યાત્મિકોને પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં નામ આધ્યાત્મિકો કહેલ છે. જેમ બનાવટી સોનું નામથી જ સોનું છે, વાસ્તવિક સોનું નથી; તેમ આ આધ્યાત્મિક બાહ્ય છાયાથી જ આધ્યાત્મિકો દેખાય છે, પરંતુ અધ્યાત્મની પ્રવૃત્તિ કરીને મોક્ષના સાધક તેઓ નથી, એમ બતાવવું છે.
ગાથા-૩માં વાસ્તવિક અધ્યાત્મ શું છે તેનું લક્ષણ કહેલ છે, અને જે અધ્યાત્મ છે તે અધિકારીની રત્નત્રયીવિષયક ઉચિતક્રિયા સ્વરૂપ છે તે બતાવીને અધ્યાત્મના અધિકારીઓ ઉચિત ક્રિયા દ્વારા કષાયોનો વિજય કેવી રીતે કરે છે, તેની પ્રક્રિયા બતાવેલ છે. - અધ્યાત્મનું લક્ષણ ગાથા-૩માં બતાવ્યું તે સાંભળીને કોઈ દિગંબરોને એ લક્ષણ રોચક લાગ્યું, પરંતુ તેમને પ્રશ્ન થિયો કે, આટલી બધી ઉપાધિ ધારણ કરનાર શ્વેતાંબર સાધુઓને આવું અધ્યાત્મ કઈ રીતે સંભવે? તેથી ગાથા ૪ થી ૫૦ સુધી તેના પરિહારરૂપે વસ, પાત્ર આદિ ઉપધિઓ અધ્યાત્મની કઈ રીતે વિરોધી નથી અને કેવા પ્રકારની વસ્ત્રાદિ ઉપાધિ અધ્યાત્મની વિરોધી બની શકે અને શાસ્ત્રોક્ત વિધિ પ્રમાણે ગ્રહણ કરાયેલ વસ્ત્રાદિ ઉપધિથી કઈ રીતે અધ્યાત્મની વૃદ્ધિ થઈ શકે, એ વાત તર્કસંગત યુક્તિઓથી બતાવેલ છે. ' ગાથા ૮/૯/૧૦ માં દિગંબરોને માન્ય એવું પરમઉપેક્ષાના પરિણામરૂપ સંયમ શું ચીજ છે અને તેના કારણભૂત અપવાદિક ઉપધિઓ સરાગચારિત્રીને હોય છે તેમ બતાવીને શુદ્ધ ઉપયોગવાળામુનિઓ અને શુભ ઉપયોગવાળા મુનિઓ કેવા હોય છે તે દિગંબરની માન્યતાનુસાર પ્રવચનસાર ગ્રંથના શબ્દોમાં બતાવીને તેમની વાતને યુક્તિથી સ્વીકારીને વસ્ત્ર, ' પાત્રાદિ ઉપધિ અધ્યાત્મની વિરોધી કઈ રીતે નથી અને અધ્યાત્મની વૃદ્ધિનું કારણ કઇ રીતે બને છે તે બતાવેલ છે.
- ગાથા - ૧૦ માં દિગંબરોની માન્યતા પ્રમાણે શુદ્ધ ઉપયોગ જ ઉત્સર્ગ છે, પરંતુ સરાગચર્યા ઉત્સર્ગ નથી, તેનું નિરાકરણ કરીને વાસ્તવિક ઉત્સર્ગ અને અપવાદ શું હોઈ શકે, એ વાત સુંદર યુક્તિઓથી બતાવેલ છે. ન ગાથા.૧૧-૧૨ માં વસ્ત્રાદિને એકાંતે પરિગ્રહરૂપ સ્વીકારવાની દિગંબરની વિશેષ યુક્તિ, દિગંબર મતે ઉત્સર્ગ અને અપવાદનું જુદા પ્રકારનું સ્વરૂપ અને દિગંબરમતે અપવાદથી પણ પ્રતિષિદ્ધના સેવનનો નિષેધ અને સાધુ અપવાદથી પણ પ્રતિષિદ્ધનું સેવન કરે તો તેનો અનાચારરૂપે સ્વીકાર અને દિગંબરને માન્ય શુદ્ધ ઉપયોગવાળા અને શુભ ઉપયોગવાળા મુનિઓનું સ્વરૂપ બતાવેલ છે.
- ગાથા-૧૩માં વસ-પાત્રને એકાંતે પરિગ્રહરૂપે સ્વીકારવાની દિગંબરની યુક્તિનું નિરાકરણ અને શુદ્ધ ઉપયોગમાં વસ્ત્રની ઉપકારકતાની યુક્તિ બતાવેલ છે.
ગાથા - ૧૬ માં દિગંબરોને માન્ય નગ્નતાનું નિરાકરણ કરીને ધર્મોપકરણ અધ્યાત્મનું કારણ કઇ રીતે છે તે બતાવતાં અવાંતર રીતે દિગંબરોની રાગ-દ્વેષની પ્રશસ્ત, અપ્રશસ્ત પરિણામવિષયક માન્યતા યુક્તિબાહ્ય છે એ વાત વિશેષ યુક્તિઓથી બતાવેલ છે.