Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ
અને ખીજા લેખા
45
જૈન એસિ – ભાવનગર
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ
અને
ખીજા લેખા
અધ્યાપક ભણીલાલ જ. સાસરા, એમ. એ.
અર્ધમાગધી અને ગુજરાતીના અાપક, શેડ ભેા. જે. વિદ્યાભવન ગુજરાત વિદ્યાસભા (ગુજરાત વર્નાકયુલર સેાસાયટી,) અમદાવાદ
સંવત ૨૦૦૪]
[ સને ૧૯૪૮
હું જે ન ” આ ફિસઃ ભા વ ન ગ ૨
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાપ્તિસ્થાન જન ઓફિસ–ભાવનગર
“જૈન” પત્રની સને ૧૯૪૭ ની ભેટ.
કીમત ૨-૦-૦
મુદ્રકઆનંદ પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ.
ભાવનગર
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તાવિક
‘ જૈન ’ના તંત્રી શ્રી. ગુલાબાઇએ જૈન' માટે એક ભેટપુસ્તક લખી આપવાની સુચના મને થાડાક માસ પહેલાં કરી હતી. પરન્તુ ગ્રન્થરૂપે કંઈ નવું લખવાની અનુકૂળતા તે સમયે નહેાતી. અત્યાર પહેલાં સામયિકામાં છપાયેલા, પણ ગ્રન્થસ્થ નહિ થયેલા મારા લેખા પૈકી મુખ્યત્વે જૈન સાહિત્ય અને ઈતિહાસ સાથે સંબંધ ધરાવતા ચાડાક લેખાના એક સંગ્રહ બહાર પાડવાનું સૂચન મેં કર્યું, અને તેમણે તે સહર્ષ સ્વીકાયું. પરિણામે આ સંગ્રહ પ્રસિદ્ધ થાય છે.
જૈન સાહિત્ય અને ઇતિહાસ એ વાસ્તવિક રીતે તેા ભારતીય સાહિત્ય અને ઇતિહાસના જ એક અંતગત ભાગ છે. જૈન અને જૈનેતર એવા ભેદો આપણે માટે ભાગે અભ્યાસની સરળતાને ખાતર પાડતા હાઇએ છીએ. એથી આ સંગ્રહમાંના લેખા એક દૃષ્ટિબિન્દુથી જોતાં જૈન સાહિત્ય, ઇતિહાસ અને શ્રમણુસંસ્કૃતિને સ્પ કરતા છે તે ખીજા દૃષ્ટિબિન્દુથી જોતાં ભારતીય સાહિત્ય અને ગુજરાતના રાજકીય—સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસ વિષેના છે. લેખા વિષે વિચાર કરતાં આટલુ ધ્યાનમાં રાખવા વિનંતી છે.
પ્રેસની શરતચૂકને લીધે પુસ્તકની વચમાં જ, પૃ. ૩૨ ઉપર એક જાહેર ખબર દાખલ થઈ ગઈ છે. એ માટે હું વાચકાની ક્ષમા ચાહું છુ
અમદાવાદ તા. ૨૯-૨૦૪૮
}
ભાગીલાલ જ. સાંડેસરા
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ લેખકનાં અન્ય પુસ્તકે
સંશાધન
વાઘેલાઓનું ગૂજરાત (૧૯૩૯) પ્રાચીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં વૃત્તરચના (૧૯૪૧) ઇતિહાસની કેડી-લેખસંગ્રહ (૧૯૪૫) વસ્તુviદ્ધ પક્ષ –હિન્દી અનુવાદ (૧૯૪૭) જૈન આગમ સાહિત્યમાં ગૂજરાત (હવે પછી)
સંપાદન
સંધવિજયકૃત સિંહાસનબત્રીસી (૧૯૩૩) માધવકૃત રૂપસુન્દર કથા (૧૯૩૪) વીરસિંહકૃત ઉષાહરણ (૧૯૩૭ ) અતિસારકત કપૂરમંજરી ( ૧૯૪૧ ) સત્તરમા શતકનાં પ્રાચીન ગુર્જર કાવ્ય ( ૧૯૪૮ ) નેમિચન્દ્રકૃત ષષ્ટિશતક-ત્રણ બાલાવબે સાથે (છપાય છે)
અનુવાદ
સંપદાસગણિકૃત વસુદેવ-હિંડી :(૧૯૪૬) પંચતંત્ર ( છપાય છે ). હિન્દમાં આર્ય ભાષાવિકાસ અને હિન્દી ( છપાય છે )
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા
પ્રાસ્તાવિક છે. • • • • વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ. સારનાથ.... ... ... ... ભાડ: લોકકલ્પનાનું એક પક્ષી
પ્રબન્ધકારી ને મુઇઝુદ્દીન કેણુ?.. એક એતિહાસિક જૈન પ્રશસ્તિ.... ... . સંડેરઃ ઉત્તર ગૂજરાતનું એક ઐતિહાસિક ગામડું. “ કક્ષાબધં વિદધતિ ન થે” . . . કેટલાક એતિહાસિક શિલાલેખ... ... ... પાટણના જૈન ઇતિહાસની કેટલીક સામગ્રી “ ગુજરાતનાં શાહી મુગલ ફરમાનો”.... સૌભાગ્ય પંચમી કથા... ... ... ... ... ... ... ૧૧૯ ગુજરાતમાં નિષધીયચરિતાને પ્રચાર તથા તે ઉપર લખાયેલી ટીકાઓ ૧૩૩ સમયનિદેશ. . .. ••• • • ૧૪૯ સુચિ... ... ... ... ... ... ... ... ૧૫૧ શુદ્ધિપત્રક.. ... ... ... ... ... ... ... ૧૬૮
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપલનું વિદાયથી
त्यागाः कुड्मलयन्ति कल्पविटपित्यागक्रियापाटवं कामं काव्यकलापि कोमलयति द्वैपायनीयं वचः । बुद्धिधिक्कुरते च यस्य विषणां चाणक्यचिन्तामणः सोऽयं कस्य न वस्तुपालसचिवोस: प्रशंसास्पदम् ॥
–નરેન્દ્રપ્રભસૂરિકૃત અલંકારમહોદધિ सत्कविकाव्यशरीरे दुष्यदगददोषमोषणैकमिषक् । मीवस्तुपालसचिवः सहृदयचूडामाणिर्जयति ॥
–સોમેશ્વરકૃત ઉલ્લાઘરાઘવ બાલ મૂળરાજ, ભીમદેવ બીજે, લવણપ્રસાદ, વિરધવલ અને વિસલદેવને કાળ–વિક્રમના તેરમા સિકાને ઉત્તરાર્ધ અને ચૌદમા સૈકાનો પ્રારંભકાળ–એ ગૂજરાતમાં સંસ્કૃત વિદ્યાના વિલાસનો કાળ છે. વિરધવલ અને વીસલદેવ તે માળવાના પ્રસિદ્ધ રાજાઓ મુંજ અને ભેજની જેમ પિતાની સભામાં પંડિતો રાખતા. પણ આ યુગમાં વિદ્યાપ્રચારને સૌથી વધુ વેગ મળ્યો હોય તે તે ધોળકાના રાણા વરધવલના મંત્રીઓ વસ્તુપાલ-તેજપાલ તરફથી. આ સમયની સાહિત્યપ્રવૃત્તિમાં વસ્તુપાલની પિતાની પ્રેરણા ઘણે મોટે અંશે કારણભૂત બની છે.
વસ્તુપાલ એક વીર યોદ્ધો અને નિપુણ રાજપુરુષ હોવા ઉપરાંત સાહિત્યરસિક, સાહિત્યવિવેચક અને કવિ પણ હતા. શ્રીકૃષ્ણ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિઘામડળ અને બીજા લેખે અને અર્જુનની મૈત્રી, રેવતક ઉપર તેમને વિહાર અને છેવટે અજુને કરેલું સુભદ્રાનું હરણ–એ મહાભારતીય પ્રસંગને ૧૬ સર્ગોમાં કવિત્વપૂર્ણ રીતે વર્ણવતું, નરનારાયણનંદ નામે મહાકાવ્ય તેણે રચ્યું છે. ગૂર્જરદેશના જ એક પૂર્વકાલીન મહાકવિ માઘના શિશુપાલવધની રીતિએ લખાયેલું પ્રસ્તુત કાવ્ય કાવ્યવિવેચનાના પ્રત્યેક દષ્ટિકોણથી માઘની એ વિખ્યાત રચનાની સામે માનભર ઊભું રહેવાને પાત્ર છે. આ ઉપરાંત શત્રુંજયમંડન આદિનાથ સ્તોત્ર, ગિરનારમંડન નેમિનાથસ્તોત્ર, અંબિકાસ્તોત્ર આદિ સ્તોત્રો તથા દસ કેની આરાધના એ કાવ્ય વસ્તુપાલે રચેલાં મળે છે. વસ્તુપાલે રચેલાં સુભાષિતો જલણની સુક્તિમુક્તાવલિ અને શાળધરની શાર્ગધરપદ્ધતિમાં ઉદ્ભૂત થયેલાં છે. મેરૂતુંગકૃત પ્રબંધચિન્તામણિ, રાજશેખરકૃત ચતુર્વિશતિપ્રબન્ધ, જિનહર્ષકૃત વસ્તુપાલચરિત, તથા પુરાતન પ્રબન્ધસંગ્રહ આદિ ગૂજરાતમાં જ રચાયેલ પ્રબન્ધામક ગ્રન્થમાં પણ વસ્તુપાલની સંખ્યાબંધ સૂક્તિઓ મળે છે. સૂક્તિઓની રચનામાં વસ્તુપાલન વિશિષ્ટ આદર હતો એટલું જ નહીં પણ સૂક્તિરચનામાં તેની કવિપ્રતિભાનું વિશિષ્ટય પ્રકટ થતું હતું એમ જુદા જુદા પ્રબન્ધમાં ઉદ્ભૂત થયેલા કેઈ અજ્ઞાતનામ કવિના નીચેના શ્લોક ઉપરથી જણાય છે.
पीयूषादपि पेशला शशधरज्योत्स्नाकलापादपि स्वच्छा नूतनचूतमभरिभरादप्युलसस्सौरमाः । વાધેશ્વસામસૂmવિરદાદા :
केषां न प्रथयन्ति चेतसि मुदं श्रीवस्तुपालोक्तयः ।। સોમેશ્વરે પણ પોતાના “ઉલ્લાઘરાઘવ” નાટકમાં આ જ, વસ્તુનું સમર્થન કરતાં કહ્યું છે કે
अम्भोजसम्भवसुता वक्त्राम्भोजेऽस्ति वस्तुपालस्य ।. .
यद्वीणारणितानि भूयन्ते सूक्तिदम्भेन... .. : વસ્તુપાલની કાવ્યકલાની મૌલિકતા વર્ણવતાં એ જ કવિ પિતાની આબુપ્રશસ્તિમાં લખે છે કે –
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસતુપાલનું વિદ્યામંડળ
) . विरचयति वस्तुपालश्शुलुक्यसचिवेषु कविषु च प्रवरः ।
न कदाचिदर्थग्रहणं श्रीकरणे काव्यकरणे वा ॥ એક સમકાલીન કવિએ વસ્તુપાલને “કૂર્ચાલસરસ્વતી’ (દાઢીવાળી સરસ્વતી)નું બિરુદ આપ્યું છે, બીજાએ તેને “સરસ્વતીકંઠાભરણું તરીકે વર્ણવ્યા છે. વાદેવીસૂનું” અને “સરસ્વતીપુત્ર એ તેનાં બીજા બિરુદો છે. કવિઓને આશ્રયદાતા હોવાને કારણે તે લઘુ ભોજરાજ કહેવાતે. પંડિત અને કવિઓને તેણે પ્રબન્ધમાં વર્ણવ્યા પ્રમાણે, લાખોનાં પ્રીતિદાન આપ્યાં હતાં. લાખો કમ્મ ખર્ચીને તેણે ભરૂચ, ખંભાત અને પાટણમાં જ્ઞાનભંડારો સ્થાપ્યા હતા, એ તેની અપૂર્વ વિદ્યાપ્રિયતાનો પુરાવો છે. તેને પિતાને ગ્રન્થભંડાર પણ ખૂબ સમૃદ્ધ હતો. રાજકાજ–પ્રવણ એવા અતિશય પ્રવૃત્તિમય જીવનમાંથી પણ સરસ્વતી સેવા માટે પૂરતો સમય તે મેળવી લેતો હતો. તેના પિતાના જ હસ્તાક્ષરમાં સં. ૧૨૯૦ માં લખાયેલી, ‘ઉદયપ્રભસૂરિકૃત ધર્માલ્યુદય મહાકાવ્યની તાડપત્રીય પ્રત ખંભાતના ભંડારમાં મેજૂદ છે. ધોળકા યુનિવર્સિટી” તરીકે આજકાલ ઉપહાસ પામી રહેલું ધોળકા વસ્તુપાલની છાયા નીચે ગૂજરાતનું એક સાચું વિદ્યાધામ બન્યું હતું. - વિક્રમના તેરમા શતકના ઉત્તરાર્ધમાં અને ચૌદમા શતકના પૂર્વાર્ધમાં ગૂજરાતમાં જે મૂલ્યવાન સંસ્કૃત સાહિત્ય રચાયું છે તે મુખ્યાંશે વસ્તુપાલના વિદ્યામંડળની સાહિત્યપ્રવૃત્તિને તથા વસ્તુપાલના પોતાના આશ્રય અને ઉત્તેજનને આભારી છે. વિદ્યામંડળમાં રાજપુરોહિત સોમેશ્વર, હરિહર અને નાનાક પંડિત, મદન, સુભટ, મંત્રી યશવીર, અરિસિંહ આદિ હતા. વસ્તુપાલના ગાઢ સંપર્કમાં આવેલા જૈન સાધુ કવિઓ અને પંડિતોમાં અમરચન્દ્રસૂરિ, ઉદયપ્રભસૂરિ, નરચન્દ્રસૂરિ, નરેન્દ્રપ્રભસૂરિ, જયસિંહસૂરિ તથા માણિજ્યચન્દ્ર આદિનાં નામો ગણાવી શકાય. આ ઉપરાંત બીજા અનેક કવિઓ તથા જેમનાં નામો આજે મળતાં નથી એવા કેટલાયે પંડિતો વસ્તુપાલ
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે ની આસપાસ એકત્ર થયેલા હતા. એ સર્વને તથા તેમની સાહિત્યપ્રવૃત્તિને સંક્ષિપ્ત પરિચય આપવાનો પ્રયાસ અહીં કર્યો છે.
સેમેશ્વર यस्यास्ते मुखपङ्कजे मुखमृचा वेदः स्मृतीवेद यखेता सबनि यस्य यस्य रसना सूते च सूक्तामृतम् । राजानः मियमर्जयन्ति महतीं यत्पूजया गूर्जराः कर्तुं तस्य गुणस्तुति जगति कः सोमेश्वरस्येश्वरः ॥
–વસ્તુપાલ मोसोमेश्वरदेवेकवरवेत्य लोकम्पृणं गुणग्रामम् । हरिहर-सुमटप्रभृतिमिरमिहितमेवं कविप्रवरैः ।। वाग्देवतावसन्तस्य कवेः मीसोमशर्मणः । धुनोति विबुधान् सक्तिः साहित्याम्भोनिधे: सुषा । तव वक्त्रं शतपत्रं सद्वर्ण सर्वशास्त्रसम्पूर्णम् । अवतु निजं पुस्तकमिव सोमेश्वरदेव वाग्देवी ॥
–સુરત્સવ મહાકાવ્ય : પ્રશસ્તિ પુરેહિત સેમેશ્વર વસ્તુપાલનો ઈષ્ટ મિત્ર હતો. તેણે રચેલા સુરથત્સવ મહાકાવ્યની પ્રશસ્તિ ઉપરથી જણાય છે કે તેના પૂર્વજો મૂલરાજના સમયથી રાજપુરોહિત તરીકે કાર્ય કરતા હતા. તેનો મૂળ પુરુષ વડનગરને ગુલેચા ગાત્રને સેમ નામે વિદ્વાન બ્રાહ્મણ હતો. તેમને પુત્ર લલ્લશમાં ચામુંડને અને તેને પુત્ર મુંજ દુર્લભરાજને પુરોહિત હતા. મુંજનો પુત્ર કુમારશમ સિદ્ધરાજનો પુરોહિત હતા. તેને પુત્ર સર્વદેવ, તેને આમિગ તથા તેને સર્વદેવ (બીજો) થયે. તેણે કુમારપાલનાં અસ્થિ ગંગામાં પધારાવ્યાં હતા. એ સર્વદેવના • નાના ભાઈ કુમારને લક્ષ્મી નામે સ્ત્રીથી મહાદેવ, સોમેશ્વર અને વિજય નામે ત્રણ પુત્રો થયા. એમાંને સોમેશ્વર એ ભીમદેવ, વિરધવલ અને વીસલદેવને રાજપુરેરિત થયે, તેની તથા વસ્તુપાલની વચ્ચે મૈત્રીની દઢ ગાંઠ બંધાઈ અને વસ્તુપાલને આશ્રયે તેની સારસ્વત સેવાને ખૂબ પિષણ મળ્યું.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામડળ
સેામેશ્વરના ગ્રન્થામાં કીર્તિકૌમુદી, સુરથાત્સવ, રામશતક અને ઉલ્લાધરાધવ નાટક પ્રાપ્ત થયેલાં છે. આ સિવાય આખુ ઉપર વસ્તુપાલ–તેજપાલે બંધાવેલ લૂણવસહીની પ્રશસ્તિ તથા ગિરનાર ઉપરના તેમણે ીધૃત કરેલા મન્દિરની પ્રશસ્તિ સેામેશ્વરે રચેલી છે. વીરધવલે ધેાળકામાં બંધાવેલા વીરનારાયણુપ્રાસાદની ૧૦૮ શ્લાકની પ્રશસ્તિ પણ સામેશ્વરે રચેલી હતી, એમ ચતુર્વિશતિ પ્રબન્ધ ઉપરથી જણાય છે. એ પ્રાસાદ કે તેની પ્રશસ્તિ હાલમાં વિદ્યમાન નથી. સુરથાત્સવની પ્રશસ્તિમાં પેાતે ભીમદેવની સભાને યામામાં એક નાટક રચીને હર્ષિત કરી હતી, એમ સામેશ્વરે લખ્યુ છે. આ નાટક ઉલ્લાધરાધવથી ભિન્ન હોવું જોઈએ, કારણ કે ઉલ્લ્લાધરાધવ તે સામેશ્વરે પેાતાના પુત્ર ભલ્લશર્માની પ્રાથનાથી લખ્યું હતું, એવી તેમાં નોંધ છે. સુરથાત્સવની પ્રશસ્તિમાં જેના ઉલ્લેખ છે તે નાટક અપ્રાપ્ય છે.*
નવસČનું કાર્તિકૌમુદીમહાકાવ્ય સામેશ્વરે પેાતાના આશ્રયદાતા મંત્રીની પ્રશસ્તિરૂપે લખ્યું છે, પરન્તુ વસ્તુપાલની કારકિર્દી અને ગૂજરાતના વાધેલા રાજાઓને ઇતિહાસ એટલે અવિનાભાવે સંકળાયેલા છે કે ગૂજરાતના ઇતિહાસના અભ્યાસ માટે પણ એ કાવ્ય અત્યંત ઉપયાગી થઈ પડે છે. પ્રારંભમાં અણુહિલપુરનુ વધુ ન કરીને કવિએ મૂળરાજથી ભેાળા ભીમ સુધીના તથા પછીની વાધેલા શાખાના અણીરાજથી વીરધવલ સુધીના રાજાઓના ઇતિહાસ આપ્યા છે. પછી વસ્તુપાલ–તેજપાલની મંત્રીપદે થયેલી સ્થાપના તથા લાટપતિ શંખને તથા મારવાડથી ચઢી આવેલા ચાર રાજાઓને મંત્રીએ એકી સાથે કેવી રીતે પરાજય કર્યાં એ વર્ણવ્યું છે. વિજય પછી, મહાકાવ્યની રૂઢિ અનુસાર પુરપ્રમેાદ તથા ચંદ્રોદયનું વર્ણન
* સામેશ્વરે કાવ્યપ્રકાશ ઉપર કાવ્યાદર નામની ટીકા લખી હાવાનું સુરથે।ત્સવના સંપાદકા જણાવે છે, પણ એ સામેશ્વર તા ભારદ્વાજઞાત્રીય દેવકના પુત્ર હાઈ આપણા સામેશ્વરથી ભિન્ન છે.
:
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામડળ અને બીજા લેખા
કયુ છે. પછી મત્રીના પરમાથ વિચાર નિરૂપ્યા છે, જેમાં સૂર્યોદયનુ વર્ણન કરતાં કવિએ સંસારની અસારતાના મેધ આપ્યા છે, અને છેવટે મંત્રીએ કરેલી શત્રુંજય અને ગિરનારની યાત્રાનું વિસ્તૃત વન કરીને કાર્તિકૌમુદીનું સમાપન કર્યું છે.
પણ કાર્તિકૌમુદીનું મહત્ત્વ કેવળ ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ જ નથી. કાવ્યદૃષ્ટિએ પણ મધ્યકાલમાં રચાયેલાં સંસ્કૃત મહાકાવ્યેાની આગલી હરેાળમાં તે બેસે છે. વસ્તુપાલનું નરનારાયણાનદ જેમ માધની ઘાટી ઉપર રચાયેલુ છે તેમ કાર્તિકૌમુદીમાં કાલિદાસની રીતિનું પ્રશસ્ય અનુસરણ છે. વસ્તુપાલ તેમજ સામેશ્વરે પેાતાના એ સમથ પુરાગામીએની કાવ્યપરંપરાને બહુ સુન્દર રીતે જાળવી રાખી છે અને સંસ્કૃત પચકાવ્યાને માજુએ રાખીએ તે, બાકીનાં સંસ્કૃત મહાકાવ્યામાં તેમની કૃતિએ બેશક અગ્રિમ સ્થાન પ્રાપ્ત
કરે છે.
પંદર સ`તું સુરથાત્સવ મહાકાવ્ય ભેાળા ભીમદેવના સમયમાં અણહિલવાડમાં થયેલી રાજકીય અવ્યવસ્થાને અનુલક્ષીને રચાયેલુ' છે. માકડેયપુરાણુ–અંતગત દેવીમાહાત્મ્યનું વસ્તુ કવિએ લીધું છે. સ્વારાચિષ મન્વંતરમાં ચૈત્ર વંશમાં થયેલા સુરથ રાજાના મંત્રીએ તેના શત્રુઓ સાથે ભળી જતાં તેનુ રાજ્ય હરાઈ ગયું અને તે અરણ્યમાં જઇને વસ્યા. ત્યાં તેને મેધ નામના એક મુનિના સમાગમ થયેા. એ મુનિએ તેને ભવાનીની આરાધના કરવાનું કહ્યું, અને દેવીમાહાત્મ્યમાં વર્ણવેલાં ભવાનીનાં પરાક્રમે। તેને કહ્યાં. આથી સુરથે તપશ્ચર્યાં કરીને ભવાનીને પ્રસન્ન કરી. દેવીએ તેને થાડા સમયમાં રાજ્ય પાછું મળવાના આશીર્વાદ આપ્યા. ' એવામાં સુરથના સ્વામીભક્ત સેવા તેના કૃતઘ્ન મંત્રીઓને નાશ કરીને તેને ખેાળતા ખાળતા આવી પહોંચ્યા અને રાજધાનીમાં લઈ જઈ તે ધામધૂમથી તેના અભિષેક કર્યો.
ભેાળા ભીમદેવને રાજ્યભ્રષ્ટ કરીને જયંતસિંહ નામના ક્રાઈ
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલતુ વિદ્યામંડળ
સામંત અભિનવ સિદ્ધરાજ નામ ધારણ કરીને, અણુહિલવાડની ગાદી ઉપર થોડાક સમય બેઠા હતા. સ. ૧૨૮૦ તુ તેનુ એક શાસનપુત્ર પણ મળે છે. આ પછી ભીમદેવનું ખી શાસનપત્ર સ સ. ૧૨૮૩ નુ તેા મળે છે, એટલે જયંતસિહે માત્ર લીંમ્મુછાળ રાજ્ય કર્યુ. હતુ એ ચેાક્કસ છે. સવિત છે કે આ સમકાલીન પ્રસંગ જોયા પછી સેામેશ્વરની કવિપ્રતિભા સુરથાત્સવ રચવાને પ્રેરાઈ હાય.
એ કાવ્યના પહેલા જ સ`માં, પેાતાના કાવ્યના આદભૂત કાલિદાસના કવિત્વ પ્રત્યે પક્ષપાત વ્યક્ત કરતાં કવિ કહે છે કે
श्रीकालिदासस्य वचो विचार्य नैवान्यकाव्ये रमते मतिर्मे । किं पारिजातं परिहृत्य हन्त અજ્ઞાાનન્દતિ સિન્ધુવારે 1
ઉલ્લાધરાધવ એ રામાયણની કથાનુ નાટકરૂપે નિરૂપણ કરતી કૃતિ છે. એના પ્રત્યેક સને અંતે કવિએ વસ્તુપાલની પ્રશંસાના એક શ્લાક મૂક્યા છે. એ નાટક દ્વારિકાના જગતમન્દિરમાં પ્રમાધિની એકાદશીને દિવસે ભજવાયું હતું. રામશતક એ સામેશ્વરનુ એક સુન્દર સ્તુતિકાવ્ય છે.
આ સિવાય જુદા જુદા પ્રબન્ધામાં સામેશ્વરનાં સખ્યાબંધ શીઘ્રકાવ્યા, સ્તુતિકાબ્યા, સમસ્યાપૂર્તિ અને પ્રશંસાત્મક પ્રાસગિક પદ્યો છે.
વસ્તુપાલ અને સામેશ્વરના મૈત્રીસંબંધ ઠેઠ વસ્તુપાલના જીવનના અંતકાળ સુધી ટકયો હતા. રાજા વીસલદેવના મામા સિંહે એક જૈન સાધુનું અપમાન કર્યુ. હતું. ( કેટલાકના કથન મુજબ, સિંહે વસ્તુપાલના નેાકરને માર્યો હતા.) આથી વસ્તુપાલે સિંહના હાથ કાપી નાખ્યા હતા. વીસલદેવે વસ્તુપાલને માતની સા કરી,
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિઘામડળ અને બીજા લેખે પણ પરહિત સોમેશ્વરે રાજાને સમજાવી વસ્તુપાલને જીવ બચાવ્યા હતો. એ જ અરસામાં વસ્તુપાલને તાવ આવવા લાગે. વસ્તુપાલ અને તેજપાલ એ બન્ને ભાઈઓ માટે સંધ કાઢી શત્રુંજય તરફ ચાલ્યા, પણ ત્યાં પહોંચ્યા પૂર્વે જ વસ્તુપાલનું મૃત્યુ થયું.
હરિહર मुधा मधु मुधा सीधु मुधा सोऽपि सुधारसः । भास्वादितं मनोहारि यदि हारिहरं वचः ॥
–વસ્તુપાલ स्ववाक्पाकेन यो वाचां पाकं शास्त्यपरान् कवीन् । स्वयं हरिहरः सोऽभूत् कवीना पकशासनः ॥
–કીર્તિકૌમુદી સંસ્કૃત પંચકાવ્યો પૈકીના સુપ્રસિદ્ધ નષધીયચરિતના કર્તા શ્રીહર્ષના વંશમાં હરિહર પંડિત થયો હતો. પિતાના વતન ગૌડદેશમાંથી નીકળીને માર્ગમાં લેકોને અન્નદાન દેતે તે ભારે સમૃદ્ધિપૂર્વક ધોળકામાં વિરધવલની સભામાં આવ્યો હતો. પણ તેનું આગમન સામેશ્વરથી સહન થયું નહિ અને હરિહર આવ્યો એ સમયે તે હાજર રહ્યો નહિ. આથી હરિહરે સેમેશ્વરનું ગવખંડન કરવાને નિશ્ચય કર્યો. એક વાર સભા મળી ત્યારે રાણાએ હરિહરને કહ્યું કે, “હે પંડિત ! આ નગરમાં અમે વીરનારાયણ નામનો પ્રાસાદ કરાવ્યો છે, તેની પ્રશસ્તિનાં ૧૦૮ કાવ્યો સોમેશ્વરદેવ પાસે કરાવ્યાં છે, તે સાંભળીને પરીક્ષા કરો.” પછી સોમેશ્વરે તે કાવ્યોનું પઠન કર્યું. તે સાંભળી હરિહરે કહ્યું કે, “હે દેવ ! કાવ્યો સારાં છે તેમજ અમારાં પરિચિત છે, કેમકે માલવદેશની ઉજ્જયિની નગરીમાં હું ગયો હતો ત્યારે સરસ્વતી-કંઠાભરણ નામના પ્રાસાદના ગર્ભગૃહમાં પટ્ટિકા ઉપર ભાજદેવના વર્ણનરૂપ આ કાવ્યો મેં જોયાં હતાં. જે આપને વિશ્વાસ ન આવતું હોય તો એ સર્વ કાવ્યો હું પરિપાટીપૂર્વક બોલી બતાવું.” એમ કહીને તેણે એ કાવ્યો અખલિત રીતે બેલી
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યા મંડળ
)
બતાવ્યાં. આથી રાણાને તેમજ વસ્તુપાલને દુઃખ થયું અને સોમેશ્વર તો શરમનો માર્યો જડ જેવો થઈ ગયે.
પછી સોમેશ્વરે વસ્તુપાલને ઘેર જઈને કહ્યું કે, “હે મંત્રી ! એ કાવ્યો મારાં જ છે. તમે મારી શક્તિ જાણે છે. હરિહરે, આ રીતે મારી વિડબના કરી છે.” પછી વસ્તુપાલ સોમેશ્વરને સાથે લઈને હરિહરની પાસે ગયો. હરિહરે સોમેશ્વરને આલિંગન આપ્યું અને સત્કાર કર્યો. સોમેશ્વરે તેને કહ્યું કે, “ હે પંડિત ! કાવ્યચેરીના કલંકમાંથી તું મને મુક્ત કર.” હરિહરે પ્રસન્નતાપૂર્વક તેમ કરવાનું સ્વીકાર્યું. બીજે દિવસે સભા મળતાં હરિહરે કહ્યું કે, “પરમેશ્વરી ભારતી જય પામે છે, જેના પ્રસાદથી મને આવી શક્તિ પ્રાપ્ત થઈ છે.” વસ્તુપાલે પૂછયું: “કેવી ?” હરિ હરે ઉત્તર આપ્યો કે, “કાવેરી નદીને તીરે સારસ્વત મંત્ર સાધીને મેં સરસ્વતીને પ્રસન્ન કરી હતી. દેવીના વરદાનથી કોઈ પણ ૧૦૮ પદ્યોની અવધારણા માટે હું સમર્થ છું, જેમકે સોમેશ્વરનાં ૧૦૮ કાવ્યો.” પછી બીજા ૧૦૮ છેદ કહેવડાવીને હરિહરે તે સર્વ બેલી બતાવ્યા અને એ રીતે સર્વને પ્રતીતિ કરાવી. રાણાએ પૂછયું કે, “તો પછી તમે સોમેશ્વરને શા માટે દૂષિત કર્યા ? ” હરિહરે કહ્યું કે,
તેમણે મારી અવજ્ઞા કરી હતી, તેનું જ મેં ફળ આપ્યું છે.” પણ રાણાએ કહ્યું, “સરસ્વતીપુત્રોમાં પરસ્પર સ્નેહ હોય એ ગ્ય છે.” એમ કહીને તે બન્ને વચ્ચે તેણે મૈત્રી કરાવી. સોમેશ્વરે કીર્તિકૌમુદીમાં હરિહરની જે પ્રશંસા કરી છે તથા સુરત્સવના અંતિમ સર્ગમાં જણાવ્યા પ્રમાણે હરિહર પણ સોમેશ્વરની કાવ્યરચનાને જે રીતે બિરદાવતો હતો તે જોતાં પાછળથી તેમની મિત્રી ગાઢ બની હોય એમ જણાય છે. .
વરધવલની રાજસભામાં કાવ્યગોષ્ટિ થતી તેમાં હરિહર નૈષધના કે બોલતો. નૈષધ કાવ્ય એ સમયે ગુજરાતમાં જાણતું થયું નહોતું, તેથી એ નવા કાવ્યના કવિત્વપૂર્ણ ગ્લૅક સાંભળીને
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
વરતુપાલનું વિદ્યાસહળ અને બીજા લેખે વસ્તુપાલ આદિ આનંદ પામતા હતા. એક વાર વસ્તુપાલે પૂછયું કે, “પંડિત ! આ કયો ગ્રન્થ છે ?” પંડિત ઉત્તર આપ્યો કે, “શ્રીહર્ષકૃત નૈષધ મહાકાવ્ય.” વસ્તુપાલે કહ્યું કે, તેની પ્રતિ મને બતાવે. ” પંડિત બોલ્યો કે, “આ ગ્રન્થ અન્યત્ર નથી, માટે ચાર પ્રહર માટે જ તેની હસ્તલિખિત પુસ્તિકા તમને આપીશ.” પછી મંત્રીએ લહિયાઓ રોકીને એક રાતમાં જ તે આખું પુસ્તક લખાવી લીધું. પછી તેના ઉપર સુગંધી દ્રવ્યો નાખી છણું દોરી વડે બાંધી જૂના જેવું બનાવીને રાખી મૂક્યું. સવારે પંડિતને તેનું પુસ્તક પાછું આપીને વસ્તુપાલે કહ્યું કે, “અમારા ભંડારમાં પણ આ શાસ્ત્ર છે એમ અમને યાદ આવે છે. માટે તપાસ કરો.” પછી પેલી નવીન પ્રતિ વિલંબ પૂર્વક શોધી કાઢવામાં આવી અને ખેલી તો નિવીય ચચ ક્ષિતિરાક્ષ: ૨થા : થી શરૂ થતું નૈષધ નીકળ્યું. પંડિત કહ્યું કે, “મંત્રી ! આ તમારી જ માયા છે.” આ રીતે મંત્રીએ હરિહરને પણ ગર્વમુક્ત કર્યો.
વસ્તુપાલે નકલ કરાવ્યા પછી નૈષધને ગુજરાતમાં બહેનો પ્રચાર થયે. અસાધારણ કાવ્યપ્રતિભા અને પાંડિત્યથી મંડિત એ મહાકાવ્ય ઉપરની જૂનામાં જૂની અને પ્રમાણભૂત ટીકાઓ ગૂજરાતમાં જ લખાયેલી છે.*
ખુદ વસ્તુપાલે કરેલી હરિહરનાં કાવ્યોની પ્રશંસા ઉપરથી તેની કવિત્વશક્તિને ખ્યાલ આવે છે. જો કે પ્રબન્ધામાં ઉદ્ભૂત થયેલાં શીર્ઘકાવ્યો અને સોમનાથનું દર્શન કરતાં તેણે રચેલાં કેટલાંક સ્તુતિ
* નૈષધ ઉપરની સૌથી પ્રાચીન વિદ્યાધરની ટીકા વસલદેવના ભારતી ભાંડાગારમાંની પ્રતના પાઠ ઉપર રચાયેલી છે. સંભવ છે કે એ પ્રત વસ્તુપાલવાળી નકલ ઉપરથી જ લખાયેલી હોય. વધુ માટે જુઓ પંદરમા સાહિત્ય સંમેલનમાં મારે નિબંધ “ગુજરાતમાં નષધીયચરિતનો પ્રચાર તથા તે ઉપર લખાયેલી ટીકાઓ.” (મુદ્રિત : ભારતીય વિદ્યા, ભાગ ૩, સિંધી સ્મૃતિ ગ્રન્થ )
, ,
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ કાવ્યો સિવાય હરિહરની બીજી કોઈ રચનાઓ આજે મળતી નથી. શ્રીહર્ષના વંશમાં થયેલે આ કવિ, મહાકવિ બાણની જેમ, ગર્ભ શ્રીમંત હોવા છતાં વસ્તુપાલની કીતિથી આકર્ષાઈ ઠેઠ ગૌડ દેશથી ગૂજરાત સુધી આવ્યો હતો, એ વસ્તુ ગુજરાતની સરસ્વતી સેવાઓ સમસ્ત ભારતવર્ષમાં જે પ્રસિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી હતી તેની સૂચક છે.
મદન દર વરસ નર્વ નાનાલાસો મન:
–મદન જૂના સમયમાં રાજસભાઓમાં તેમજ અન્યત્ર જ્યાં અનેક કવિઓ એકત્ર થતા ત્યાં તેઓ વચ્ચે અનિવાર્ય રીતે સ્પર્ધા થતી. કેટલીક વાર એ સ્પર્ધા ખૂબ ઉગ્ર રૂપ પકડતી. વસ્તુપાલની સભામાં હરિહર અને મદન એ બે પંડિત વચ્ચે પુષ્કળ વાદવિવાદ થતો. મદન પંડિત કેણુ અને ક્યાં હતા તે વિષે કઈ જાણવા મળતું નથી, પણ પ્રબન્ધકારે હરિહર અને મદનને મહાવીર કહ્યા છે, તે ઉપરથી લાગે છે કે મદન પણ કંઈ સાધારણ કટિને પંડિત નહીં હોય. તેનાં કેટલાંક સૂક્તો પ્રબંધામાં મળે છે. તે અને હરિહર પરસ્પર ખૂબ મત્સર કરતા. આથી વસ્તુપાલે દૌવારિકને આજ્ઞા કરી હતી કે, “જ્યારે આ બેમાંથી એક પંડિત અંદર હોય ત્યારે બીજાને પ્રવેશ કરવા દે નહીં.” પણ એક વાર હરિહર મંત્રીની સાથે વિદ્યાવિદ કરતો હતો ત્યારે મદન આવી પહોંચ્યો. તેણે કહ્યું–
એ સાંભળી હરિહર બેલ્યો
मदन विमुद्रय वदनं हरिहरचरितं स्मरातीतम् ॥ પછી મંત્રીએ વિનેદમાં કહ્યું, “જે સે કાવ્યો રચી કાઢે તેને હું મહાકવિ કહું.” એટલે મદને ત્વરાપૂર્વક નારીએળના વર્ણનનાં સો
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યાસડળ અને બીજા લે છે કાવ્યો રચ્યાં. હરિહરે સાઠ કાવ્યો રચ્યાં. એટલે મંત્રીએ કહ્યું, “હરિહર તે હાર્યા.” હરિહર બેલ્યો
रे रे ग्रामकुविन्द कन्दलयता वस्त्राण्यमूनि त्वया गोणीविभ्रमभाजनानि बहुशः स्वारमा किमायास्यते । अप्येकं रुचिरं चिरादभिनवं वासस्तदासूख्यता यन्नोज्झन्ति कुचस्थलात् क्षणमपि क्षोणीभृतां वल्लभाः ॥ આ સાંભળીને મંત્રીએ હર્ષથી બન્નેને સત્કાર કર્યો.
સુલટ सुभटेन पदन्यासः सः कोऽपि समितौ कृतः । येनाधुनाऽपि धोराणां रोमाञ्चो नापचीयते ॥
–કીર્તિકૌમુદી વસ્તુપાલના વિદ્યામંડળમાંના કવિઓ નરચન્દ્ર, વિજયસેન, હરિહર આદિ સાથે સુભટની સ્તુતિ પણ સોમેશ્વરે કીર્તિકૌમુદીના મંગલાચરણમાં કરી છે. વળી સુરત્સવની પ્રશસ્તિમાં પોતાની કવિતા વિષેને સુભટ અને હરિહરને પ્રશંસાત્મક અભિપ્રાય તેણે ટાંક્યો છે તે ઉપરથી પણ સુભટ અને સોમેશ્વર ગાઢ સંપર્કમાં હતા એમ અનુમાન થાય છે. અંગદવિષ્ટિના પૌરાણિક પ્રસંગનું નિરૂપણ કરતું સુભટનું નાનકડું દૂતાંગદ છાયાનાટક પ્રાપ્ત થાય છે. એ નાટક ત્રિભુવનપાલની આજ્ઞાથી પાટણમાં ભજવાયું હતું. એમાંના કેટલાયે શ્લોકે સુભટની ઉચ્ચ કવિપ્રતિભાની સાક્ષી પૂરે છે. દૂતાંગદની પ્રરતાવનામાં સુભટે પિતાને “પદવાક્યપ્રમાણપારંગત કહ્યો છે, એ જોતાં એણે પ્રમાણુશાસ્ત્રના વિષયમાં કોઈ ગ્રન્થ કદાચ રચ્યો હોય.
વળી આ છાયાનાટકમાં સુભટે સ્વરચિત ગ્લૅક ઉપરાંત ભવભૂતિ, રાજશેખર આદિ પૂર્વકાલીન કવિઓના શ્લેકે પણ લીધા છે, અને નાટકને અંતે એ વસ્તુનો ઋણસ્વીકાર પણ કર્યો છે
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિધામંડળ
स्वनिर्मितं किञ्चन गथपथઅવંજયબાનાવી... . प्रोक्तं गृहीत्वा प्रविरच्यते स्म रसाढ्यमेतस्सुभटेन नाट्यम् ।।
નાનાક પંડિત मुखे यदीये विमऊं कवित्वं बुद्धौ च तत्वं हृदि यस्य सत्वम् । करे सदा दानमयावदानं पादे च सारस्वततीर्थयानम् ।। काव्येषु नव्येषु ददाति कर्ण प्राप्नोति य: संसदि साधुवर्णम् । विभूषणं यस्य सदा सुवर्ण प्राप्त तु पात्रे न मुखं विवर्णम् ॥
–સરસ્વતી સદન પ્રશસ્તિ નાનાક પંડિત આનંદપુરને કાપિઝલગોત્રીય નાગર બ્રાહ્મણ હતો. તેના પિતાનું નામ ગોવિંદ હતું. ગોવિંદના ત્રણ પુત્રમાં નાનાક વચેટ હતો. તેના કુટુંબમાં વિદત્તાને વારસે વંશપરંપરાથી ઊતરી આવેલ હતું. નાનાકે કાતન્ન વ્યાકરણને સંપૂર્ણ અભ્યાસ કર્યો હતો. રામાયણ, મહાભારત, પુરાણું અને સ્મૃતિઓમાં તે પારંગત હતો, કાવ્ય, નાટક અને અલંકારમાં નિપુણ હતો તથા આખા ગાદનો જ્ઞાતા હતા. સારંગદેવ વાઘેલાના સમયનો એક અધૂરે શિલાલેખ વંથળીમાંથી મળ્યો છે, તે નાનાકની રચના હોય એમ તેના અંતમાં પ્રશસ્તિકારના કુટુંબ વિષે જે હકીકત આપી છે તે ઉપરથી જણાય છે. વીસલદેવની રાજસભામાં જેઓએ અમરચન્દ્રસૂરિની કવિત્વશક્તિની પરીક્ષા કરી હતી તેમાં નાનાક પણ હતું, પરંતુ નાનાકની કઈ સળંગ કૃતિ અત્યારસુધીમાં જાણવામાં આવી નથી. તેણે સં. ૧૩૨૮ માં પ્રભાસના સમુદ્રકિનારે સારસ્વત સદન-પાઠશાળા બાંધી હતી. એ સરસ્વતી સદનની બે પ્રશસ્તિઓમાંથી નાનાક
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
વસ્તુપાલનું વિશાળ અને બીજા લેખે અને તેના કુટુંબ વિષે ઘણી હકીકત મળે છે. રાજા વીસલદેવે નાનાકને વિપુલ દાન આપ્યાં હતાં. નાનાકે પોતે પણ સુપાત્રને એવાં જ દાન કર્યા હતા, અને પ્રશસ્તિકાર કહે છે તે પ્રમાણે, લક્ષ્મી અને સરસ્વતીને વિરોધ તેનામાં શમી ગયો હતો. રાજા વીસલદેવ જ્યારે જીવતો હતો ત્યારે નાનાક તેને શાસ્ત્રપુરાણની કથા સંભળાવતો હતો અને તે મરણ પામે ત્યારપછી તેનું પર્વે પર્વે શ્રાદ્ધ સરાવતો હતો એમ પ્રશસ્તિમાં કહ્યું છે. આથી વસ્તુપાલની વિદ્યમાનતામાં નાનાક યુવાવસ્થામાં હશે એમ જણાય છે. નાના કે રચેલું વસ્તુપાલનું સ્તુતિકાવ્ય ઉપદેશતરંગિણી અને ચતુર્વિશતિ પ્રબંધમાં મળે છે.
યશવીર प्रकाश्यते सदा साक्षाद् यशोवारेण मन्त्रिणा । मुखे दन्तयुता ब्राह्मी करे श्रोः स्वर्णमुद्रया ॥
–કીર્તિકૌમુદી યશવીર વસ્તુપાલને ગાઢ મિત્ર હતો અને ઝાલેરના ચૌહાણ રાજા ઉદયસિંહનો મંત્રી હતો. વજુવાનચોવી સત્યં વાવતાત એ રીતે સેમેશ્વરે બન્ને મિત્રોની સ્તુતિ કરી છે. ઘણું કરીને આ મૈત્રીને કારણે તે યશવીરને " કવીન્દ્રબન્ધનું બિરુદ મળ્યું હતું. તે રાજનીતિનિપુણ હોવા ઉપરાંત બહુકૃત વિદ્વાન અને નિપુણ કવિ, વસ્તુપાલ સાથે તેને મેળાપ આબુ ઉપર નેમિનાથના મન્દિરમાં હતો. પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ પ્રસંગે થયું હતું. તે સમયે યશવીરે વસ્તુપાલનું એક કવિત્વપૂર્ણ ક્ષેથી સ્વાગત કર્યું હતું. (પુરાતન પ્રબન્ધસંગ્રહ, પૃ. ૭૦) વસ્તુપાલે પણ મિત્રભાવે કરેલી યશવીરની કવિત્વમય પ્રશંસા ના સંખ્યાબંધ શ્લેકે પ્રબન્ધામાં મળે છે. ( શિલ્પશાસ્ત્રને પણ યશવીર ઉત્તમ જ્ઞાતા હતા. આબુ ઉપરના એ મન્દિરના શિલ્પકામમાં તેણે કેટલાક દોષ બતાવ્યા હતા.
વિખ્યાત આલંકારિક માણિજ્યચન્દ્ર પણ યશવીરની સ્તુતિ કરતાં કહ્યું છે કે, ' '
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
વપાલનું વિદ્યામંડળ
यशोवीर लिखत्याख्यां यावञ्चन्द्र विधिस्तव । न भाति भुवने तावदायमप्यक्षरद्वयम् ॥
( પુરાતન પ્રબન્ધસંગ્રહ, પૃ. ૫૦ ). વસ્તુપાલની જેમ યશવીરે પણ કવિઓ અને ચારણને દાન આપ્યાં હતાં. તેનાં સંસ્કૃત અને અપભ્રંશ સ્તુતિકાવ્યો પ્રબંધમાં મળે છે.
અરિસિંહ यत्करेलवणसिंहजन्मनः काव्यमेतदमृतोददीर्घिका । वस्तुपालनवकीर्तिकन्यया પાયા મિર થઇ છત છે
'
–અમરચન્દ્રસૂરિ ઠકકુર અરિસિંહના પિતાનું નામ લવણસિંહ હતું. ચતુર્વેિ. શતિપ્રબન્ધમાં જણાવ્યા પ્રમાણે, તે વાયડ ગચ્છના છવદેવસૂરિનો ભક્ત હતો. એ ઉપરથી તે જેન હતો એ સ્પષ્ટ છે. તે ગૃહસ્થ હતો, છતાં પ્રસિદ્ધ સાધુકવિ અમરચન્દ્રસૂરિને કાવ્યદીક્ષા આપવાનો યશ તેને ઘટે છે. અમરચન્દ્રસૂરિએ પોતે પણ આ વસ્તુ સ્વીકારી છે અને અરિસિંહને વાવતા તમાકૂળિયેર તરીકે વર્ણવ્યો છે. ચતુર્વિશતિપ્રબંધકારે અરિસિંહને અમરચન્દ્રનો “કલાગુરુ કહ્યો છે. જદૂલણની સૂક્તિમુક્તાવલિમાં અરસી ઠકુરનાં ચાર સુભાષિતો ઉધૃત થયેલાં છે. તે અરસી અને આ અરિસિંહ અભિન્ન જણાય છે. અમરચન્ટે પિતાના કલાગુરુ અરિસિંહને રાજા વીસલદેવ સાથે પરિચય કરાવ્યો હતો તે પ્રસંગનાં તથા વસ્તુપાલ સાથેના પ્રાસ્તાવિક વિનદનાં અરિસિંહે રચેલા સંખ્યાબંધ શીર્ઘકાવ્યો મળે છે. અરિસિંહની મુખ્ય રચના એ વસ્તુપાલનાં સુકૃત્યેના વર્ણનરૂપે રચેલું સુકૃતસંકીર્તન નામનું અગીઆર સર્ગનું મહાકાવ્ય છે. તેમાં વનરાજથી સામંતસિંહ સુધીના તથા મૂળરાજથી ભીમદેવ અને અણે
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિઘામડળ અને બીજા લેખે રાજથી વરધવલ સુધીના રાજાઓને સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ આપીને વસ્તુપાલનું વિસ્તૃત ચરિત્ર આપ્યું છે, અને વિશેષતઃ તેણે કરેલી યાત્રાનું વર્ણન કર્યું છે. એ કાવ્યના પ્રત્યેક સંગને અંતે “અમર પંડિત—અમરચન્દ્રસૂરિએ રચેલા પાંચ પ્લે આપવામાં આવેલા છે. એમાંના પહેલા ત્રણ લેક વસ્તુપાલની પ્રશંસાના અને અરિસિંહ તથા તેની કાવ્યચાતુરીની પ્રશંસાને છે; ઉપર્યુક્ત ચાર શ્લેકે અમર પંડિતે રચેલા છે એમ પાંચમા શ્લોકમાં જણાવેલું છે.
અમરચન્દ્રસૂરિ ત્રાવો માત્રતો વેપાળમ:..
–નયચન્દ્રસૂરિકૃત હમ્મીરમહાકાવ્ય અમરચન્દ્રસૂરિ એ સંસ્કૃત સાહિત્યમાં એક નામાંકિત વ્યક્તિ છે. બાલભારત અને કાવ્યકલ્પલતા એ તેમના ગ્રન્થ સાર્વત્રિક પ્રસિદ્ધિ પામેલા છે. બાલભારત તો તેમણે બ્રાહ્મણ વિદ્વાનોની પ્રેરણથી જ વીસલદેવના સમયમાં રચ્યું હતું. કાવ્યકલ્પલતા નામના અલંકારશાસ્ત્રના ગ્રન્થ ઉપર કવિશિક્ષાવૃત્તિ નામની ટીકા તેમણે પિતે જ રચી છે. એ ટીકામાં તેમણે કાવ્યકલ્પલતાપરિમલ અને અલંકારબોધ નામના પોતાના ગ્રન્થનો ઉલ્લેખ કરે છે, પણ તે હાલ મળતા નથી. તેમની બીજી કૃતિઓમાં છન્દોરત્નાવલી, સ્વાદિશબ્દસમુચ્ચય અને પદ્માનંદ કાવ્ય છે. પદ્માનંદ કાવ્ય પાટણના એક વાયડા વણિક પદ્મની વિનંતીથી અમરચન્ટે રચ્યું હતું. તેમાં તીર્થકરોનાં ચરિત્ર આપેલાં હોવાથી તે જિનેન્દ્રચરિત પણ કહેવાય છે. આ ઉપરાંત સૂક્તાવલી અને કલાકલાપ એ અમરચન્દ્રના બે પ્રત્યેનાં નામ ચતુર્વિશતિ પ્રબન્ધમાં આપેલાં છે.
વિવેકવિલાસના કર્તા વાયડગચ્છીય સુપ્રસિદ્ધ જિનદત્તસૂરિના અમરચન્દ્ર શિષ્ય હતા. ચતુર્વિશતિપ્રબન્ધ અનુસાર, અરિસિંહ પાસેથી અમરચન્દ્રને સિદ્ધસારસ્વત મંત્ર મળ્યો હતો અને તેને એકવીસ દિવસ જાપ કરવાથી સરસ્વતીએ તેમને સિદ્ધ કવિ થવાનું
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિધામંડળ
વરદાન આપ્યું હતું. પછી વીસલદેવની વિનંતીથી અમરચંદ્ર તેના દરબારમાં આવ્યા હતા. તે સમયે સભામાં હાજર રહેલા કવિઓએ અમરચંદ્રને સમસ્યાઓ પૂછી હતી; અને એ પ્રસંગે અમરચંદ્ર ૧૦૮ સમસ્યાઓ પૂરી હતી એમ પ્રબન્ધકાર નેધે છે.
જેમ અરિસિંહના સુકૃતસંકીર્તનના પ્રત્યેક સર્ગને અંતે અમરચંદ્ર પાંચ શ્લોક મૂકેલા છે તેમ અમરચંદ્રની કાવ્યકલ્પલતાનાં કેટલાંક સૂત્રો અરિસિંહે રચેલાં છે.
અમરચંદ્રના શીઘ્રકવિત્વને એક નર્મગભ પ્રસંગ ઉપદેશતરંગિણમાં મળે છે. જે એક વાર વસ્તુપાલ અમરચંદ્રસૂરિના વ્યાખ્યાનમાં આવ્યો હતો, પણ બારણમાં પ્રવેશતાં તેણે આચાર્યના મુખેથી સાંભળ્યું
अस्मिन्नसारे संसारे सारं सारङ्गलोचना । આ સાંભળીને, “મુનિનું ચિત્ત સ્ત્રીકથામાં આસક્ત છે એમ માનીને વસ્તુપાલે તેમને વંદન કર્યું નહિ, ત્યારે આચાર્યો શ્લોકનું બીજું ચરણ કહ્યું કે
ચક્ષામવા પર વસ્તુપાઇ જવાચા આ એટલે આશ્ચર્યચક્તિ થઈ વસ્તુપાલે માનપૂર્વક વંદના કરી. દીપિકાકાલિદાસ અને ઘંટામાઘની જેમ અમરચંદ્ર સંસ્કૃત સાહિત્યમાં વેપાળેડમ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે, કેમકે બાલભારતમાં પ્રભાતવર્ણન નમાં દધિમંથન કરતી તરુણના વર્ણનમાં તેમણે વેણુને અનંગના કૃપાણની ઉપમા આપી છે– .
* ચતુર્વિશતિ પ્રબન્ધ તથા વસ્તુપાલચરિતમાં આજ પ્રસંગ ખંભાતનો સ્તંભનપાર્શ્વનાથ ચૈત્યના અધિષ્ઠાયક મલવાદીના સંબંધમાં અને પુરાતન પ્રબન્ધ-સંગ્રહમાં ભરૂચના મુનિસુવ્રત ચૈત્યના અધિષ્ઠાયક બાલહસૂરિના સંબંધમાં વર્ણવેલો છે, પણ એતિહાસિક દષ્ટિએ જોતાં મલવાદી તો વલભી રાજકાળમાં થઈ ગયા અને વસ્તુપાલના સમયમાં મુનિસુવ્રત ચૈત્યના અધયક્ષ વીરસુરિ અને તેમના શિષ્ય જયસિંહસૂરિ હતા.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે दधिमथनविलोललोलदृग्वेणोदम्भादयमदयमनगो विश्वविश्वकोता। भवपरिभवकोपत्यक्तबाणः कृपाण
મિમિક વિદ્વ ચચર્ચેિનજિ | છન્દ, અલંકાર, વ્યાકરણ અને કાવ્ય અમ અનેક વિષયમાં અમરચન્દ્ર ગ્રન્થરચના કરી છે. તેમની રચનાશૈલી સરલ, મધુર, સ્વસ્થ અને નૈસર્ગિક છે. શબ્દાલંકારો અને અર્થાલંકારે ઉપરને તેમને કાબૂ મનહર છે અને સંસ્કૃત ભાષા ઉપરનું તેમનું પ્રભુત્વ અસાધારણ છે. તેમની રચનાઓમાં વ્યાકરણની ભૂલ શોધી પણ જડે તેમ નથી. જેન હોવા છતાં બ્રાહ્મણધર્મ ઉપર તેમને નૈસર્ગિક ભાવ હતો એ બાલભારત જેવી તેમની રચના ઉપરથી તેમજ બાલભારતના પ્રત્યેક સર્ગના પ્રારંભમાં તેમણે કરેલી વ્યાસમુનિની સ્તુતિ ઉપરથી જણાઈ આવે છે.
વિજ્યસેનસૂરિ जीयाद् विजयसेनस्य प्रभोः प्रातिमदर्पणः । प्रतिबिम्बितमात्मानं यत्र पश्यति भारती ॥
–ઉદયપ્રભસૂરિકૃત ધર્માલ્યુદય मुनेविजयसेनस्य सुधामधुरया गिरा। भारतामन्जुमज्जीरस्वरोऽपि परुर्षाकृतः ॥
–કીર્તિકૌમુદી વિજયસેનસૂરિ એ નાગેન્દ્ર ગચ્છના હરિભદ્રસૂરિના શિષ્ય હતા અને વસ્તુપાલ-તેજપાલના કુલગુરુ હતા. એ મંત્રીબંધુઓએ કરેલાં સત્કૃત્યોમાં, બાંધેલા મન્દિરોમાં અને કરેલી યાત્રાઓમાં વિજયસેનસૂરિની પ્રેરણા મુખ્યાંશે કારણભૂત હતી. એમના ઉપદેશથી જ વસ્તુપાલે ગિરનારની યાત્રાને મેટો સંઘ કાઢ્યો હતો. એ સંઘમાં સ્ત્રીવર્ગને ગાવા માટે ગિરનાર આદિનું સુન્દર વર્ણન ગૂંથીને વિજયસેનસૂરિએ રેવંતગિરિરાસુ નામની અપભ્રંશ રાસકૃતિની રચના કરેલી છે. વસ્તુપાલે છત કરેલા ગિર
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ
૧૯
નારના મન્દિરની પ્રતિષ્ઠાવિધિ સં. ૧૨૮૮ માં થઈ હતી, એટલે આ રાસ પણ તે જ સમયે રચાયો હોવો જોઈએ. એ કાવ્ય ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ તો મહત્ત્વનું છે જ, પણ કાવ્ય તરીકે પણ આપણે જૂના રાસસાહિત્યમાં એનું અગ્રિમ સ્થાન છે. વળી રેવંતગિરિરાસુ એ આપણી પ્રાચીનતમ રાસકૃતિઓ પિકી એક છે એ તેની એક નોંધપાત્ર વિશિષ્ટતા છે.
બાલચન્દ્ર કવિએ રચેલી વિવેકમંજરી ટીકાનું સંશોધન વિજયસેનસૂરિએ કર્યું હતું. પ્રબન્ધમાં વિજયસેનસૂરિના મુખમાં કેટલાંક સંસ્કૃત શીર્ઘકાવ્યો મૂકવામાં આવેલાં છે, પણ આ એકમાત્ર અપભ્રંશ રાસકૃતિ સિવાય તેમની બીજી કોઈ સળંગ રચના જાણવામાં આવેલી નથી. પરંતુ સમકાલીન સાહિત્યમાં તેમની કાવ્યવાણીની જે પ્રશસ્તિ ગાવામાં આવેલી છે એ જોતાં તેમણે અન્ય સંસ્કૃત રચનાઓ પણ કરી હોવાનો પૂરો સંભવ છે.
ઉદયપ્રભસૂરિ अजिह्मपरमबारवेरुदयदीपकः ।। પ્રથમ સત્રહ્મોઝાર: કાચતામ્ પ
–શબ્દબ્રહ્મોલ્લાસ[2] ઉદયપ્રભસૂરિ એ વસ્તુપાલના ગુરુ વિજયસેનસૂરિના શિષ્ય હતા. એમની રચનાઓમાં મુખ્ય ધર્માલ્યુદય અથવા સંધપતિચરિત્ર નામનું પંદર સર્ગનું મહાકાવ્ય છે. વસ્તુપાલે સંધપતિ થઈને ભારે સમારંભપૂર્વક શત્રુંજય અને ગિરનારની જે યાત્રાઓ કરી હતી તેનું મહાત્મા વર્ણવવા માટે રચાયેલી આ કૃતિમાં કાવ્યના પણ ઊંચા ગુણે છે, એના પહેલા અને છેલ્લા સર્ગમાં વસ્તુપાલ અને વિજયસેનસૂરિ સંબંધી તથા બીજે ઐતિહાસિક વૃત્તાન્ત છે અને બાકીના સર્ગો ઋષભદેવ, જંબુસ્વામી, નેમિનાથ વગેરેનાં ચરિત્રથી રોકાયેલા છે. ખુદ વસ્તુપાલ
*પાટણ ભંડારમાંની આ ગ્રન્થની તાડપત્રીય હાથપ્રત ખંડિત છે, એટલે તેનું ખરેખરું નામ શબ્દબ્રહ્મોલ્લાસ હવા વિષે શંકા રહે છે.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે
ના હાથે સં. ૧૨૯૦ માં લખાયેલી આ કાવ્યની હાથપ્રત ખંભાતના ભંડારમાં છે.
ઉદયપ્રભસૂરિની બીજી રચનાઓમાં સુકૃતકીર્તિકર્લોલિની નામનું પ્રશસ્તિકાવ્ય છે. એમાં અણહિલવાડના રાજાઓને કવિત્વમય ઐતિહાસિક વૃત્તાન્ત આપ્યા પછી વસ્તુપાલ-તેજપાલનાં ધાર્મિક કાર્યોને ગુણાનુવાદ કરવામાં આવે છે. વસ્તુપાલે સં. ૧૨૭૭ માં શત્રુ જ્યની યાત્રા કરી તે સમયે આ કાવ્ય રચાયું હોય એમ જણાય છે. ત્યાં વસ્તુપાલે બંધાવેલા ઇન્દ્રમંડપમાં એ કાવ્ય કોતરવામાં આવ્યું હતું. પાટણમાં વસ્તુપાલના પિતાના જ પ્રાસાદના અવશેષરૂપ ગણાતા એક આરસના સ્તંભ ઉપર આ કાવ્યને એક ગ્લૅક કુતરાયેલો મળી આવ્યો છે. ,
આ સિવાય ઉદયપ્રભસૂરિએ ધર્મદાસગણિકૃત ઉપદેશમાલા ઉપર ઉપદેશમાલાકર્ણિકા નામની ટીકા સં. ૧૨૯૯ માં ધોળકામાં રચી છે, તથા ષડશીતિ તથા કર્માસ્તવ એ બે કર્મગ્રન્થ ઉપર ટિપ્પણ લખ્યાં છે, સંસ્કૃત નેમિનાથચરિત તથા આરંભસિદ્ધિ નામને જ્યોતિષને ગ્રન્થ પણ તેમણે રચેલ છે, સં. ૧૨૮૮ માં ગિરનાર ઉપરના વસ્તુપાલના પ્રશસ્તિલેખો પૈકી એક લેખ ઉદયપ્રભસૂરિએ રચેલે છે. એમની કેટલીક પ્રકીર્ણ સૂક્તિઓ પ્રબન્ધામાં મળે છે.
એ જ ઉદયપ્રભસૂરિના શિષ્ય જિનભ સં. ૧૨૯૦ માં વસ્તુપાલના પુત્ર જયંતસિંહને વાંચવા માટે એક પ્રબન્ધાવલીની રચના કરી હતી, ખંડિત સ્વરૂપમાં મળેલી એ પ્રબન્ધાવલીને સમાવેશ આચાર્ય જિનવિજયજીસંપાદિત પુરાતનપ્રબન્ધસંગ્રહમાં કરવામાં આવેલ છે.
નરચન્દ્રસૂરિ नरचन्द्रमुनन्द्रिस्य विश्वविद्यामयं महः । चतुरन्तधरित्रीशसभ्यैरभ्यचिंतं स्तुमः॥
–ધર્માભ્યદય
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ
कवीन्द्रश्च मुनीन्द्रश्च नरचन्द्रो जयस्ययम् । प्रशस्तिर्यस्य काव्येषु संकान्ता हृदयादिव ॥
૨૧
—કાર્તિકૌમુદી
આ નરચન્દ્રસૂરિ હષપુરીય ગચ્છના દેવપ્રભસૂરિના શિષ્ય હતા. વસ્તુપાલ સાથે તથા વિજયસેનસૂરિ અને તેમના શિષ્યમડળ સાથે તેઓના ગાઢ સંબંધ હતા. તેઓ વસ્તુપાલની સંધયાત્રાઓમાં અનેક વાર ગયા હતા. એક વાર વસ્તુપાલે તેમને હાથ જોડીને વિનંતી કરી કે “ આપે મારા મસ્તક ઉપર હાથ મૂકયેા તેના પ્રભાવથી હું અતિદુભ એવું સંધાધિપત્ય પામ્યા; સેકડા ધમસ્થાના મેં બનાવ્યાં તથા દાન ર્યાં, પણ હવે જૈન શાસનની કથાએ સાંભળવાની મારા મનમાં ઉત્કંઠા છે.” વસ્તુપાલની આ અભ્યર્થનાથી નરચન્દ્રસૂરિએ ૧૫ તરગા માં કથારત્નાકર નામના ગ્રન્થ રચ્યા. આ ગ્રન્થમાં અનેક ધમ કથાઓને! સંગ્રહ કરવામાં આવ્યેા છે.
આ ઉપરાંત નરચન્દ્રસૂરિએ મુરારિષ્કૃત અનરાધવ નાટક અને શ્રીધરકૃત ન્યાયકન્દલી ઉપર ટીકાઓ લખી છે. તેમણે રચેલા જ્યેાતિઃસાર નામને જ્યાતિષગ્રન્થ નારચંદ્ર જ્યેાતિઃસાર તરીકે ઓળખાય છે. આ ઉપરાંત, સટીક જન્મસમુદ્ર, જ્યાતિષપ્રશ્ન ચતુર્વિંશિકા તથા પ્રશ્નશતક એ જ્યાતિષના ગ્રન્થા તેમણે રચ્યા છે, તે ઉપરથી જ્યાતિષના તેઓ સારા વિદ્વાન હતા એમ માલૂમ પડે છે. પ્રાકૃતપ્રખેાધ નામે પ્રાકૃત વ્યાકરણ તથા ચતુર્વિંશતિ જિનસ્તોત્ર નામનું સ્તોત્ર તેમણે રચ્યું છે. ઉપર્યુ ક્ત ઉદયપ્રભસૂરિના ધર્માભ્યુદય કાવ્યનું તથા પેાતાના ગુરુ દેવપ્રભસૂરિના પાંડવરિત મહાકાવ્યનું સંશાધન તેમણે કર્યુ હતું. ૨૬ શ્લોકની એક વસ્તુપાલપ્રશસ્તિ પણ તેમણે રચેલી મળે છે. ગિરનાર ઉપરના વસ્તુપાલના પ્રશસ્તિલેખા પૈકી એ નરચન્દ્રસૂરિએ રચેલા છે. તેમનાં કેટલાંક સુભાષિતા અને સ્તુતિકાબ્યા પ્રબન્ધામાં સચવાયેલાં છે.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२
વસ્તુપાલનું વિદ્યામડળ અને બીજા લેખે નરેન્દ્રપ્રભસૂરિ
तस्य गुरोः प्रियशिष्यः प्रभुर्नरेन्द्रप्रभः प्रभावाढ्यः । योऽलंकारमहोदधिमकरोत् काकुत्स्थको लं च H —રાજશેખરસૂરિષ્કૃત ન્યાયક દલીપ`જિકા
“ એક વાર વસ્તુપાલે ભક્તિપૂર્વક હાથ જોડીને નરચન્દ્રસૂરિને વિનતિ કરી કે, - કેટલાક અલંકારગ્રન્થા અતિવિસ્તારને લીધે દુગમ છે, કેટલાક અતિસંક્ષેપને લીધે લક્ષણરહિત છે, વળી ખીજા કેટલાક અભિધેય વસ્તુથી રહિત અને ક્લેશથી સમજાય એવા છે. કાવ્યરહસ્યના નિયથી અભૂિત એવા પુષ્કળ ગ્રન્થા આ રીતે કાને પડવાને લીધે મારું મન કદર્શિત થયું છે. માટે અતિવિસ્તૃત નહીં એવું, કવિકલાનુ સસ્વ જેમાં આવી જાય એવું તથા હુમેધને પણ મેધક થાય એવુ અનન્યસદશ શાસ્ત્ર કહેા.’ આથી સૂરિએ પેાતાના શિષ્ય નરેન્દ્રપ્રભસૂરિને તેવા ગ્રન્થ રચવાની સૂચના કરતાં તેમણે વસ્તુપાલના આનંદને માટે અલંકારમહેાધિ રચ્ચેા.
22
આ પ્રકરણમાં વહેંચાયેલા આ અલંકારગ્રન્થમાં નરેન્દ્રપ્રભે સ્વરચિત અલંકારસૂત્રેા તથા તે ઉપર વૃત્તિ આપી છે. પ્રારંભમાં તેઓ કહે છે કે, “ પૂર્વાચાર્યોંએ જેના આવિષ્કાર કર્યાં ન હોય એવું કઈ નથી; તેથી આ કૃતિ તેમનાં વચનાને સારસંગ્રહ છે. ” વળી ગ્રન્થના અંતમાં તેઓ લખે છે કે, “આ કૃતિ મેં કંઇક બુદ્ધિશાળી પુરુષાની ચમત્કૃતિ અર્થે તેમજ કઇક મારી વ્યુત્પત્તિ અર્થે લખી છે. ”
આ પ્રમાણે નમ્રતા દર્શાવવા છતાં અને મુખ્યત્વે સારસ'ગ્રહરૂપ આ ગ્રન્થ હોવા છતાં તેમાં નરેન્દ્રપ્રભસૂરિએ સંસ્કૃત સાહિત્યના બહુસખ્ય ગ્રન્થાના જે આધારા લીધા છે તથા તેમાંથી જે અવતરણા આપ્યાં છે તેથી સમસ્ત સાહિત્યશાસ્ત્રનું તેમનું ઊંડું અવગાહન વ્યક્ત થાય છે.
કાકુત્સ્યકેલિ નામની એક કૃતિ નરેન્દ્રપ્રભસૂરિએ રચેલી હતી એમ
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યાસડળ
ન્યાયક’દલીપ’જિકાના ઉપયુ ક્ત ઉલ્લેખ ઉપરથી જણાય છે. એ કૃતિ હાલમાં મળતી નથી, પણ એક જાના ગ્રન્થભંડારની હસ્તલિખિત સૂચિ (પુરાતત્ત્વ, પુ. ૨, પૃ. ૪૨૬) ઉપરથી જણાય છે કે કાકુલ્થકૅલિ એ ૧૫૦૦ ક્ષેાકપ્રમાણનું નાટક હતું. એના વિષય શે। હશે એ સૂચિ ઉપરથી માલૂમ પડતુ નથી, પણ રઘુવંશને લગતા કાઈ વિષય કવિએ લીધેા હશે એવું અનુમાન નાટકના નામ ઉપરથી કરીએ તે વધારે પડતું નથી. આ સિવાય વિવેકપાદપ અને વિવેકકલિકા નામના સૂક્તિસગ્રહો પણ નરેન્દ્રપ્રભસૂરિએ રચ્યા છે.
નરેન્દ્રપ્રભસૂરિએ વસ્તુપાલપ્રશસ્તિ નામનાં એ કાવ્યા રચ્યાં છે, જેમાંનું એક ૧૦૪ શ્લાકનું અને ખીજું ૩૭ શ્લાકનુ છે. એ બન્ને ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ મહત્ત્વનાં છે. ગિરનાર ઉપરના વસ્તુપાલના પ્રશસ્તિલેખે પૈકી એક લેખ નરેન્દ્રપ્રભસરિની રચના છે.
ભાલચન્દ્ર
वाग्वल्लदिलदस्यवः कति न वा सन्ध्याखुतुल्योपमाः । सत्योल्लेखमुषः स्वकोष्ठपिठरीसम्पूतिधावद्धियः । सोऽन्यः कोऽपि विदर्भरीतिबलवान् बालेन्दुसूरिः पुरो यस्य स्वर्गिपुरोहितोऽपि न गवां पौरोगवस्तादृशः ||
—અપરાજિત કવિ
बहुप्रबन्धकर्तुः श्रीबालचन्द्रस्य का स्तुतिः । मन्त्रीशवस्तुपालेन यः स्तुतः कवितागुणात् ॥
—પ્રદ્યુમ્નસૂરિષ્કૃત સમરાદિત્યસ ક્ષેપ
આ ખાલચન્દ્રસૂરિ ચન્દ્રગચ્છના હરિભદ્રસૂરિના શિષ્ય હતા. તેઓ મેાઢેરાના માઢ બ્રાહ્મણ હતા. તેમનુ મૂર્વાશ્રમનું નામ મુંજાલ હતું; તેમના પિતાનુ નામ ધરાદેવ અને માતાનુ નામ વિદ્યુત-વીજળી હતું. ધરાદેવ જૈન શાસ્ત્રઓના જાણકાર હતા. મુંજાલે પણ હરિભદ્રસૂરિની વાણી સાંભળીને માબાપની અનુમતિથી દીક્ષા લીધી. ચૌલુકય
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે
રાજગુરુ પદ્માદિત્ય તેમના અધ્યાપક હતા. વાદીદેવસૂરિના ગચ્છના આચાર્ય ઉદયરિએ તેમને સારસ્વત મત્ર આપ્યા હતા. એક વાર ચેાઞનિદ્રામાં રહેલા અને સરસ્વતીનું ધ્યાન કરતા એવા ખાલચન્દ્ર પાસે આવીને શારદાએ કહ્યું કે, “ વત્સ ! ખમાલ્યકાળથી તે કરેલા સારસ્વત ધ્યાનથી હું પ્રસન્ન થઇ છું; જેમ પૂર્વે કાલિદાસ આદિ મારી ભક્તિથી કવીન્દ્રો થયા તેમ તું પણ થઈશ. ”
વસન્તવિલાસ મહાકાવ્યના પ્રારભમાં આ રીતે પેાતાના પૂવૃત્તાન્ત આપીને બાલચન્દ્ર કવિ કહે છે કે દેવી સરસ્વતીની એકૃપાથી આ કાવ્ય હું રચું છું. ચૌદ સર્ગના આ કાવ્યમાં વસ્તુપાલનાં પરાક્રમે અને તેનાં સત્કૃત્યાનું વન છે. સેામેશ્વર, હરિહર અને ખીજા સમકાલીન કવિઓ વસ્તુપાલને વસન્તપાલ પણ કહેતા હતા. આથી આ કાવ્યનું નામ ખાલ વસન્તવિલાસ રાખ્યુ છે. એમાં પ્રારંભમાં કવિએ આત્મકથા કહ્યા પછી અણહિલવાડનુ વર્ણન કર્યું છે તથા મૂલરાજથી ભીમદેવ અને વીરધવલ સુધીના રાજાને ઐતિહાસિક વૃત્તાન્ત આપ્યા છે. પછી વસ્તુપાલ-તેજપાલની મંત્રી તરીકે થયેલી નિમણૂકનું, ભરૂચના શંખ સાથે વસ્તુપાલના યુદ્ધનુ અને શ ંખના પરાજયનું વર્ણન કર્યુ છે. ઋતુઓ, લિ તથા સૂર્યોદય અને ચન્દ્રોદયનાં રૂઢ વના કર્યાં પછી કવિએ વસ્તુપાક્ષની યાત્રાએ વણુવી છે. છેવટે વસ્તુપાલનાં અનેક સત્કૃત્યાનુ ગુણુસકીન કરીને કવિએ સદ્ગતિ સાથેનું તેનું પાણિગ્રહણુ-અવસાન વર્ણવ્યું છે.
.
વસ્તુપાલના પુત્ર ચૈત્રસિંહ-જયંતસિંહના વિનેાદ અર્થે આ કાવ્ય રચાયું હતું. તેમાં વસ્તુપાલના મરણના ઉલ્લેખ પણુ આવે છે, એટલે સ. ૧૨૯૬ માં વસ્તુપાલનું મરણ થયા પછી એ રચાયુ. હાવુ જોઇએ.
ઉપર આપેલી અપરાજિત કવિની પ્રશ ંસાક્તિમાં કહ્યું છે તેમ, ખાલચંદ્ર કવિ વૈદભાઈ રીતિ વડે બળવાન છે. છન્દોરચના, ભાષા અને અલંકારા ઉપર કવિની હથેાટી ખેઠેલી છે. માય અને પ્રસાદ એ
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ
૫
વૈદભી રીતિના અગ્રિમ ગુણૅ આ કવિમાં પૂર્ણપણે વિકસેલા છે. મધ્યકાલીન કવિઓના ભાષાડમ્બર તેને ભાગ્યે જ સ્પર્શી કરે છે. નરનારાયણાનંદ અને કીત્તિ કૌમુદીની હરેાળમાં આ કાવ્ય અવસ્ય એસી શકે.
ખાલચન્દ્રે કરુણાવાયુધ નામનું પંચાંકી નાટક પણ રચ્યું છે. તે વસ્તુપાલે કાઢેલા સંધના પરિતાષ અર્થે શત્રુ ંજય ઉપર ઋષભદેવના યાત્રામહોત્સવ વખતે ભજવાયું હતું. વાયુધ ચક્રવર્તીની પરીક્ષા લેવા માટે દેવા માજ અને પારેવાનુ રૂપ લઈ ને આવ્યા હતા, અને તેમાં વજ્રાયુધે પેાતાના પ્રાણના ભાગે પણ પારેવાનુ રક્ષણ કર્યું હતુ. એ પ્રસિદ્ધ વસ્તુને અનુલક્ષીને આ નાટકની રચના થયેલી છે. વળી ખાલચન્દ્રે આસડ કવિના વિવેકમંજરી અને ઉપદેશક લી નામના પ્રકરણગ્રન્થા ઉપર ટીકાએ લખેલી છે.
વસ્તુપાલને ઉદ્દેશીને કહેવાયેલું બાલચંદ્રનું એક સ્તુતિકાવ્ય પ્રબન્ધામાં આ પ્રમાણે મળે—
गौरी रागवतो त्वयि त्वयि वृषो द्वादरस्त्वं युतो
भूत्या त्वं च सद्गुणः शुभगणः किं वा बहु ब्रूमहे । श्रीमन्त्रीश्वर नूनमीश्वरकलायुक्तस्य ते युज्यते बाकेन्दुं चिरमुदके रचयितुं स्वतोऽपरः कः प्रभुः ॥
(અર્થાત્-હે મંત્રી ! તારામાં અને શિવમાં સમાનતા છે : શિવમાં જેમ ગૌરી અનુરાગવાળી છે તેમ તારામાં પણ ગૌરી (ગૌરાંગી સ્ત્રી) અનુરાગવાળી છે, જેમ શિવમાં વૃષનંદીને આદરભાવ છે તેમ તારામાં પણ વૃષ-ધને આદરભાવ છે, જેમ શિવ ભૂતિ-ભસ્મથી યુક્ત છે તેમ તું પણ ભૂતિ-સમૃદ્ધિથી યુક્ત છે, શિવની જેમ તું પણ ગુણેાથી શાભે છે, શિવની જેમ તારી સેવામાં પણ શુભ ગણુ સેવા છે. વધારે શું કહેવું ? ઈશ્વર શિવની ક્લાથી યુક્ત એવા તારે માટે બાલચન્દ્રને ઉચ્ચ પદ આપવાનું ( શિવપક્ષે–ભાલસ્થલ ઉપર સ્થાન આપવાનુ”) ચામ્ય છે. તારાથી ખીજો કાણુ સમ છે?)
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખો આ સાંભળીને બાલચન્દ્રને આચાર્યપદ આપવાના મહોત્સવમાં વસ્તુપાલે એક હજાર કમ્મનો વ્યય કર્યો.
જયસિંહસૂરિ वासाम्भोजसमुद्भवैर्मधुलवैधा व्यधाधगिरं वाणी पाणिविलासपद्मजनितस्तां सिञ्चविान्वहम् ।
–હમ્મીરમદમર્દન પ્રસ્તાવના જયસિંહસૂરિએ વરસૂરિના શિષ્ય તથા ભરૂચના મુનિસુવ્રતસ્વામી ચૈત્યના અધિષ્ઠાયક આચાર્ય હતા. ગૂજરાત ઉપર દક્ષિણેથી ચઢી આવેલા યાદવ રાજા સિંહણ અને ઉત્તરેથી ચઢી આવેલા મીલચ્છીકાર (સુલતાન અલ્તમશ)નો વિરધવલ અને વરતુપાલે એક સાથે પરાજય કર્યો હતો એ વસ્તુને ગૂંથી લેતું હમ્મીરમદમર્દન નામનું નાટક જયસિંહરિએ રચેલું છે. એ નાટક સં. ૧૨૭૯ અને સં. ૧૨૮૫ ની વચ્ચે રચાયું હોય એમ માનવાનાં સબળ કારણે છે. એ નાટક વસ્તુપાલના પુત્ર જયંતસિંહની આજ્ઞાથી ખંભાતમાં ભીમેશ્વરદેવના યાત્રામહોત્સવમાં ભજવાયું હતું. નાટકમાં કર્તા એવો દાવો કરે છે કે પ્રેક્ષકો જેનાથી કંટાળી ગયા છે એવું ભયાનક રસથી ભરેલું આ પ્રકરણ નથી, પણ નવે રસથી ભરેલું જુદી જ જાતનું નાટક છે.
યાદવ રાજા સિંહણ અને લાટરાજના ભત્રીજા સંગ્રામસિંહના સંગઠનને વસ્તુપાલના ચારપુરુષ-જાસૂસાએ કેવી રીતે તોડી નાખ્યું હતું એની હકીક્ત નાટકના પહેલા બે અંકમાં આવે છે. - ત્રીજા અંકમાં કમલક નામનો દૂત તેઓના ઉપદ્રવથી મેવાડ દેશની કેવી ખરાબ હાલત થઈ છે તેનો ખ્યાલ આપે છે. છેવટે, વિરધવલ આવે છે એવી વાત ફેલાવી દેશવાસીઓને તેણે હિંમત આપી હોવાનું જણાવાય છે. ચોથા અંકમાં જાણવા મળે છે કે વસ્તુપાલે ફેલાવેલી અફવાને પરિણામે બગદાદનો ખલીફ ખપરખાનને આજ્ઞા કરે છે કે તેણે મીલચ્છીકારને બેડીમાં જકડી પોતાની આગળ રજૂ કરે. બીજી બાજુ
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામ`ડળ
૨૦
તુરુષ્કાના પરાજય પછી તેમના પ્રદેશે! પાછા સાંપવાનું વચન આપી વસ્તુપાલ કેટલાક રાજાઓને પેાતાના પક્ષમાં લઈ લે છે. પછી મીલચ્છીકાર પેાતાના વજીર ધેારી સદ્ સાથે વાતચીત કરતા ઊભા છે, ત્યાં વીરધવલની ગર્જના તથા તેના લશ્કરને અવાજ સાંભળી બન્ને જણુ મૂઠ્ઠીઓ વાળીને નાસે છે; શત્રુ ન પકડાયાથી વીરધવલ નાસીપાસ થાય છે, પણ શત્રુની પૂંઠું ન પકડવાની વસ્તુપાલની સલાહનું પાલન કરે છે. પાંચમા અંકમાં રાજા વિજય પામી ઘેર આવે છે. વળી એક વાત જાહેર થાય છે કે મીલચ્છીકારના પીર રદી અને કદીને બગદાદથી આવતાં વસ્તુપાલે સમુદ્રમાં કેદ કર્યાં હતા અને તેમની સહીસલામતી માટે મીલીકારને વીરધવલ સાથે મૈત્રીની સંધિ કરવાની ફરજ પાડી હતી.
અ ંતે, રાજા શિવના મન્દિરમાં જાય છે, ત્યાં શિવ સાક્ષાત્ પ્રકટ થઈ તેને વરદાન આપે છે.
સમગ્ર સંસ્કૃત સાહિત્યમાં શુદ્ધ અતિહાસિક પ્રસંગને અનુલક્ષીને લખાયેલાં નાટકા અત્યંત વિરલ છે, અને એ રીતે આ હમ્મીરમદમન નાટક ખૂબ મહત્વનું ગણાવું જોઇએ.
જયસિંહસૂરિની ખીજી કૃતિ એ ૭૭ શ્લાકની વસ્તુપાલ—તેજપાલ– પ્રશસ્તિ છે. તેજપાલ એક વાર ભરૂચમાં શકુનિકાવિહારમાં આવેલા મુનિસુવ્રતસ્વામીના મન્દિરની યાત્રાએ ગયા ત્યારે જયસિંહસૂરિએ શીઘ્રકાવ્યાથી તેની સ્તુતિ કરી અને દંડનાયક આંબડે સિદ્ધરાજના સમયમાં જીર્ણોધૃત કરેલા એ વિહારમાંની પચીસ દેવકુલિકાઓ ઉપરના વાંસના ધ્વજદંડાને સ્થાને સુવર્ણના ધ્વજદંડા બનાવી આપવા તેને વિનંતી કરી. વસ્તુપાલની સંમતિથી તેજપાલે તે કરાવી આપ્યા. તેની સ્મૃતિમાં જયસિંહસૂરિએ એ સુન્દર પ્રશસ્તિની રચના કરી. એમાંથી ગૂજરાતના ઇતિહાસની અને વસ્તુપાલનાં સત્કૃત્યને લગતી ઘણી માહિતી પ્રાપ્ત થાય છે.
સ. ૧૪૨૨માં કુમારપાલચરિત મહાકાવ્ય લખનાર જયસિંહસૂરિ આ જયસિંહરિથી ભિન્ન છે.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
વસ્તુપાલનું વિદ્યામડળ અને બીજા લેખે માણિકયચન્દ્ર
पारलंकारगहनं संकेताध्वानमन्तरा । सुधियां बुद्धिशकटी कथंकारं प्रयास्यति ॥
—કાવ્યપ્રકાશ સંકેત
આચાય માણિકયચન્દ્ર રાજગચ્છના સાગરચન્દ્રસૂરિના શિષ્ય હતા. અલકારશાસ્ત્રના નિપુણુ વિદ્વાન તરીકે ભારતીય સાહિત્યમાં તેઓ વિખ્યાત છે. મમ્મટના કાવ્યપ્રકાશ ઉપરની સંકેત નામની તેમની ટીકા કાવ્યપ્રકાશની સૌથી જૂની ટીકાઓ પૈકી એક છે. અલંકારના અને ખાસ કરીને કાવ્યપ્રકાશના અભ્યાસીઓમાં એ ટીકા ખૂબ પ્રમાણભૂત ગણાય છે. ટીકાકારનું પ્રમાણભાન પણ માન પ્રેરે એવું છે. આવશ્યક સ્થળાએ સંક્ષેપ અને અનાવશ્યક સ્થાએ વ્યથ વિસ્તાર-એ ટીકાકારાના સસામાન્ય દોષથી માણિકયચન્દ્ર સંપૂર્ણ પણે મુક્ત છે. પૂર્વકાલીન અલંકારશાસ્ત્રીઓ ભામહ, ઉદ્ભટ, રુદ્રઢ, દંડી, વામન, અભિનવગુપ્ત, મુકુલ, ભેાજ આદિના મતે ટીકામાં અનેક સ્થળે ટાંકીને તેમણે પેાતાના મૌલિક અભિપ્રાયા પણ રજી કર્યાં છે. મૂળ ગ્રન્થને વિશદ કરવા માટે તેમણે કેટલેક સ્થળે પેાતાનાં કાવ્યેામાંનાં ઉદાહરણ આપ્યાં છે, તે ઉપરથી તેઓ એક સહૃદય કવિ હતા એ પણ માલૂમ પડે છે. પેાતે જૈન સાધુ હોવા છતાં બ્રાહ્મણુ સાહિત્યને તેમને ઊંડે અભ્યાસ હતા. અસામાન્ય બુદ્ધિવૈભવ, વ્યુત્પન્ન પાંડિત્ય અને માર્મિક રસજ્ઞતાથી આ ટીકા અક્તિ થયેલી હાઈ તેને માટે નવમા ઉલ્લાસના પ્રારંભમાં—
लोकोत्तरोऽयं संकेतः कोऽपि कोऽपि कोविदसत्तमाः । એવા જે દાવા માણિકયઅે કર્યો છે તે વૃથા ગવેૌક્તિ છે એમ ભાગ્યેજ કહી શકાશે.
માણિકયચન્દ્રના બીજા ગ્રન્થામાં શાન્તિનાથચરિત્ર અને પાર્શ્વનાથ ચરિત્ર એ મહાકાવ્યેા મળે છે.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ
ઉદયપ્રભસૂરિના શિષ્ય જિનભદ્ર વસ્તુપાલના પુત્ર જયંતસિંહના પઠનાર્થે સંવત ૧૨૯૦ માં રચેલી પ્રબન્ધાવલી (પુરાતન પ્રબન્ધ- સંગ્રહ, પૃ. ૬૪) માં માણિક્યચન્દ્ર અને વસ્તુપાલના સંપર્ક વિષે નીચે પ્રમાણે હકીકત મળે છેઃ એક વાર, માણિજ્યચન્દ્ર વટફૂપ-વડવા ગામમાં રહેતા હતા ત્યારે તેમને વસ્તુપાલે બોલાવ્યા, પણ તેઓ આવ્યા નહિ (વસ્તુપાલચરિત અનુસાર, વસ્તુપાલ સંધયાત્રામાં સામેલ થવા માટે તેમને બોલાવ્યા હતા, પણ તેઓ સંકેતના લેખનમાં રોકાયેલા હોવાથી આવી શક્યા નહિ તેમજ કઈ શિષ્યને પણ તેમણે મેક નહિ). આથી મંત્રીએ એક કટાક્ષગર્ભિત શ્લેક માણિજ્યચન્દ્ર ઉપર મોકલ્યા, એટલે માણિજ્ય પણ એવા જ એક ગ્લૅકથી જવાબ વાળ્યો. આથી આચાર્ય પોતાની પાસે આવે તે માટે વસ્તુપાલે ખંભાતમાંની તેમની પૌષધશાળામાંની વસ્તુઓ-પ્રતો વગેરે પોતાના માણસો મારફત ચરાવીને એક સ્થળે મુકાવી દીધી. એટલે આચાર્ય આવીને મંત્રીને મળ્યા અને કહ્યું, “સંઘના ધુરીશું એવા તમે વિદ્યમાન હોવા છતાં અમારી પૌષધશાળામાં આ ઉપદ્રવ શાથી?” મંત્રીએ કહ્યું, “પૂજ્યનું આગમન નહોતું થતું એજ કારણે.” પછી મંત્રીએ આચાર્યને બધું પાછું આપ્યું. સંધપૂજા સમયે આચાર્યો વસ્તુપાલની પ્રશંસાનું એક કાવ્ય કહ્યું. (આ પ્રસંગે માણિજ્યચન્દ્રના મુખમાં મુકાયેલાં બીજા કેટલાંક કાવ્ય પણ અન્યત્ર મળે છે.) પછી વસ્તુપાલે પુસ્તકાદિ આપીને, ખમાવીને આચાર્યને વિદાય આપી (વસ્તુપાલચરિત અનુસાર, વસ્તુપાલે પોતાના ગ્રંથભંડારમાંથી સર્વ શાસ્ત્રોની એકએક પ્રતિ માણિકયચન્દ્રને આપી).
વસ્તુપાલના જીવનકાળમાં તેના પુત્રને માટે રચાયેલી પ્રબન્ધાવલીમાં આ હકીકત મળે છે. એ જ પ્રબન્ધાવલીમાં અન્યત્ર (પુરાતન પ્રબન્ધસંગ્રહ, પૃ. ૫૦ ) માણિકયચન્ટે કરેલી મંત્રી યશવીરની પ્રશંસાનો એક શ્લેક મળે છે. આથી માણિજ્યચંદ્ર તથા વસ્તુપાલ અને યશવીરની સમકાલીનતા સિદ્ધ થાય છે.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે હવે, કાવ્યપ્રકાશ સંકેતને અંતે તેના રચના–સંવતને ઉલ્લેખ નીચે પ્રમાણે મળે છે.
रसवक्त्रग्रहाधीशवत्सरे मासि माधवे। काव्ये काव्यप्रकाशस्य संकतोऽयं समर्थितः ॥
(પાટણ ભંડાર સૂચિ, પૃ. ૨૪) એમાં “વફત્રને અર્થ ન કરવામાં આવે તે સં. ૧૨૧૬ નીકળે અને ૪ (બ્રહ્માનાં મુખ) અથવા ૬ (કાર્તિકેયનાં મુખ) કરવામાં આવે તો સં. ૧૨૪૬ અથવા સં. ૧૨૬૬ નીકળે. પરંતુ સં. ૧૨૧૬ માં તો વસ્તુપાલનો જન્મ પણ ભાગ્યે જ થયો હોય અથવા તે કેવળ બાલ્યાવસ્થામાં હોય. વસ્તુપાલને મન્ત્રીપદ સં. ૧૨૭૬માં મળ્યું હતું, એ સિદ્ધ હકીકત છે. એટલે માણિકયચંદ્ર સં. ૧૨૧૬ માં સંકેત જેવા પ્રૌઢ ગ્રન્થની રચના કરી હોય અને સં. ૧૨૭૬ સુધી તેઓ વિદ્યમાન હોય એમ ભાગ્યે જ બને. માણિકયચંદ્રનું પાર્શ્વનાથ ચરિત્ર સં. ૧૨૭૬ માં રચાયેલું છે (જુઓ જન ગ્રન્થાવલિ, પૃ. ૨૩૦ તથા બહપિનિકા; વળી જુઓ છે. વેલણકરકૃત; જિનરત્નકોશ, પૃ. ૨૪૪-૪૫). આથી સંકેતની રચના સં. ૧૨૧૬ માં નહીં, પણ સં. ૧૨૪૬ અથવા સં. ૧૨૬૬ માં થઈ હોય એમ માનવું યોગ્ય છે. માણિકયચન્દ્રને વસ્તુપાલ સાથેને ઉપર્યુક્ત પ્રસંગ બન્યો તે પૂર્વે સક્ત રચાઈ ચૂક્યો હતો. માણિક્યચન્દ્ર સંકેતના લેખનકાર્યમાં રોકાયા હોવાથી ન આવી શક્યા એમ પંદરમા સૈકાનું વસ્તુપાલચરિત લખે છે, પણ સં. ૧૨૯૦ માં રચાયેલી સમકાલીન પ્રબન્ધાવલી “મંત્રીએ બોલાવ્યા, પણ આચાર્ય આવ્યા નહીં” એમ મેધમ લખે છે એ સૂચક છે. કદાચ બીજા કેઈ ગ્રન્થના લેખનમાં રોકાયા હોવાને કારણે તેઓ આવી શક્યા નહીં હોય.
સંકેતની રચના સં. ૧૨૧૬ માં થઈ હતી એમ માનવાનું સામાન્ય વલણ અત્યારે વિદ્વાનમાં છે, પણ સમકાલીન પ્રબન્ધાવલીને ઉપર્યુક્ત શંકારહિત પુરાવો તથા પાર્શ્વનાથચરિત્રની રાસાલ ધ્યાનમાં લેતાં તેનો રચનાકાળ સં. ૧૨૪૬ અથવા ૧૨૬૬ માનવો જોઈએ, વસ્તુપાલ અને
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામડળ
૩૧
માણિકયચંદ્રની સમકાલીનતા અને સંપર્કને સમ્રુતના તથા પાર્શ્વનાથચરિત્રના રચનાકાળ સાથે તે જ ઘટાવી શકાય.
અન્ય કવિ.
सूत्रे वृत्तिः कृता पूर्व दुर्गसिंहेन धीमता । विसूत्रे तु कृता तेषां वस्तुपालेन मन्त्रिणा ॥
—સામેશ્વર
ખીજા અનેક કવિએ અને પંડિતાને પણ વસ્તુપાલે આશ્રય આપ્યા હતા તથા તેમની સરસ્વતીસેવાને પાષણ આપ્યું હતુ'. વામનસ્થલીવાસી કવિઓ યશેાધર અને સામાદિત્ય, દેવપત્તન-પ્રભાસવાસી કવિ વૈરિરસ, કૃષ્ણનગરવાસી કમલાદિત્ય, તથા દામેાદર, જયદેવ (જયંતદેવ), વિકલ, કૃષ્ણસિ છે, શકરસ્વામી આદિ કવિએતે પણુ તેણે હજારાનાં દાન આપ્યાં હતાં. એ કવિએનાં પ્રશંસાવાકો અને સુભાષિતા પ્રબન્ધામાં મળે છે. ચાચરિયાક નામના એક વિદ્વાન જે દૂર દેશથી આવ્યેા હતેા અને જેનાં વચને સાંભળવા માટે ઉયપ્રભસૂરિ પણ વેશપલટા કરીને જતા હતા તેને વસ્તુપાલે બે હજાર કમ્મ દાનમાં આપ્યા હતા અને નગરમાં તેને જાહેર સત્કાર કર્યાં હતા. આબુ ઉપર વસ્તુપાલે બંધાવેલાં મદિરાને વૃત્તાંત આપતા અપભ્રંશ આખુરાસ સ. ૧૨૮૯ માં પાલ્હેણુ નામે કવિએ (પાઠાંતર અનુસાર, પાલ્હેણુના પુત્રે) રચ્યા છે; એ કવિ પણ વસ્તુપાલના સુપરિચિત જણાય છે. સેામનાથની યાત્રા વખતે દેવની પૂજા કરનારા બ્રાહ્મણેાએ વસ્તુપાલની કાવ્યમય સ્તુતિ કરતાં તેણે તેઓને હજારેાનાં દાન આપીને વર્ષાસન ખાંધી આપ્યાં હતાં. આ ઉપરાંત, જેમનાં નામ આજે મળતાં નથી એવા અનેક કવિઓ, પિડતા અને ચારણેાને તેણે ધનવાન બનાવ્યા હતા. એ સર્વાંની કાવ્યરચનાઓ તથા ચારણાના અપભ્રંશ દૂડાએ પણ મળે છે. કેટલાકને તેણે ભૂમિદાન આદિ આપીને કાયમી વૃત્તિ બાંધી આપી હતી. એ દાનશૂરતાને બિરદાવતાં સામેશ્વર લખે છે: “ પૂર્વે બુદ્ધિમાન એવા દુર્ગાસિંહૈ સૂત્રામાંવ્યાકરણનાં સૂત્રેા ઉપર વૃત્તિ કરી છે-ટીકા લખી છે, પણ મન્ત્રી વસ્તુપાલે તેા વગર સૂત્રે કવિએને વૃત્તિ-આજીવિકા કરી આપી છે. ’’
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવિધ પૂજા સંગ્રહ
[ભાગ ૧થી ૮] આ પુસ્તકમાં દરેક પ્રકારની પૂજાઓને સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. સુપર રોયલ સાઈઝ, પાકું કપડાંનું બાઈડીંગ અને પૃષ્ઠ લગભગ છસો છતાં ય માત્ર રૂા. ચાર,
વિધિ સહિત | પંચપ્રતિક્રમણ સૂત્ર પંચપ્રતિક્રમણ સૂત્ર] [ પેકેટ સાઈઝ
ખીસ્સામાં રાખી શકાય તેવી પ્રતિક્રમણની વિધિથી અજ્ઞાત | સાઈઝમાં આ પુસ્તક છાપવામાં હોય તેઓ, ફક્ત આ પુસ્તક વાંચી આવ્યું છે, પંચ પ્રતિક્રમણે તેમજ જવાથી પ્રતિક્રમણ કરી શકે છે અન્ય ઉપયોગી દરેક વસ્તુઓનો પાંચે પ્રતિક્રમણને ક્રમ જવામાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. આવ્યો છે. મૂલ્ય રૂા. બે
I મૂલ્ય રૂ. દોઢ.
આજે જ લખઃઆનંદ પ્રકાશન મંદિર,
સ્ટેશન રોડ, ભાવનગર,
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
સારનાથ
૧૯૪૭ના નાતાલમાં બનારસ હિન્દુ યુનિવર્સિટીના આશ્રયે મળેલી બારમી અખિલ ભારત પ્રાચ્યવિદ્યા પરિષદમાં ગૂજરાત વૌકયુલર સાસાયટીના પ્રતિનિધિ તરીકે હાજર રહેવાને સુયેાગ મને સાંપડયો હતા. લગભગ એ સહસ્રાબ્દીએ થયાં સમસ્ત ભારતમાં જ્ઞાન અને સંસ્કારના પ્રસારકેન્દ્રસમી વારાણસી નગરીની એ મારી પહેલી યાત્રા હતી. ખુદ કાશી શહેરમાં તે આજે ખસે—અઢીસેા વર્ષ કરતાં નૂતુ ગણાવી શકાય એવું કાઇ મન્દિર કે અન્ય બાંધકામ રહ્યું નથી. પણુ ભારતવાસીના માનસ સાથે કાશીરાષ્ટ્રની આ પ્રાચીન રાજધાનીનું ગૂઢ વ્યક્તિત્વ એવી અવ્યક્ત રીતે જોડાઇ ગયેલું છે કે આ નગરનું નામમાત્ર એક અનન્યસાધારણ આકષ ખડું કરે છે. ઉપનિષદ સાહિત્યમાં કાશીનું નામ મળે છે અને આજે પણ વિશ્વનાથનું સાંકડુ મન્દિર હિન્દ્રભરના યાત્રાળુઓને કાશીમાં ખેચી લાવે છે. પ્રાચીનતમ બૌદ્ સાહિત્યમાં પણ કાશીના અનેક ઉલ્લેખા છે. ખેાધિસત્ત્વ કાશ્યપના જન્મ અહીં થયા હતા અને ગૌતમમુદ્દે પેાતાના ધર્મોપદેશના આર‘ભ અહીંથી જ કર્યાં હતા. જૈન તી કરા પાર્શ્વનાથ અને સુપાર્શ્વનાથના જન્મ પણ વારાણુસીમાં થયા હતા અને ભગવાન મહાવીરની પણ એ વિહારભૂમિ હતી. આમ અતિ પ્રાચીન કાળથી જ. ભારતીય સંસ્કૃતિની ત્રણ શાખાએષાણુ, બૌદ્ધ અને જૈનના ત્રિવેણીસ’ગમ અહીં થયેલા છે.
પણ સારનાથની યાત્રા સિવાય કાશીની યાત્રા અધૂરી જ ગણાય, સારનાથ એટલે ભગવાન બુદ્ધના ધર્મચક્રપ્રવર્તનનું સ્થાન. શતાબ્દીએ સુધી કાળગ્રસ્ત રહ્યા પછી, પુરાતત્ત્વસ શેાધકાની વર્ષોની શેાધખેાળને પરિણામે, આજે પાછું તે બૌદ્ધોનુ જીવંત તીધામ થયું છે.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે
હાલના કાશી શહેરથી ચારેક માઈલ દૂર ઉત્તરે આ સ્થાન આવેલું છે. પાલિ સાહિત્યમાં આ સ્થાન “ ઈસિપતન' (સં. ઋષિપત્તન) નામે ઓળખાય છે. એમાં “મૃગદાવ' મૃગવન નામે ઉદ્યાન આવેલું હતું. ચોથી શતાબ્દીમાં હિન્દમાં આવેલા ચીની મુસાફર ફાહિયાને પણ આ વનનો ઉલ્લેખ કરે છે. આ વિશે એવી એક જાતક કથા મળે છે કે બુદ્ધ એક પૂર્વજન્મમાં હરણના રાજા હતા. વારાણસીને રાજા આ વનમાંથી ઘણું હરણનો શિકાર કરી જતો હતો તે અટકાવવાને તેમણે રાજાને દરરોજ એક હરણ આપવાનું કબૂલ કર્યું. પછી એક વાર એક સગર્ભા હરણીનો વારો આવ્યો ત્યારે હરણની સાથે તેના નિર્દોષ ગર્ભનો પણ નાશ ન થાય તે માટે બોધિસત્વ પોતે રાજા પાસે જવા તૈયાર થયા. આ જોઈને રાજાએ પણ હરણની હિંસા બંધ કરી. ઋષિપત્તન એ તેનું નામ જ વ્યક્ત કરે છે તે પ્રમાણે, વારાણસી નગરીથી થોડે દૂર આવેલો એ તપસ્વીઓને આશ્રમ હતો, અને મૃગદાવ એ આશ્રમહરિણોનું નિવાસસ્થાન હશે. પ્રાચીન ભારતમાં લગભગ પ્રત્યેક મોટા નગરની બહાર થેડેક દૂર આવાં ઉદ્યાન હતાં. તેમાં તપરવીઓ રહેતા, પરિવાજો ત્યાં આવી મુકામ કરતા અને લેકે ધર્મશ્રવણ માટે ત્યાં જતા. તપસ્વીજીવનને શહેરી જીવન સાથે થત સંકર આથી અટકત. શ્રાવસ્તીનું જેતવન અને કાષ્ઠક ચિત્ય, વારાણસીનું કેષ્ઠક ચિત્ય અને કામ મહાવન, રાજગૃહનું ગુણશીલ ઉદ્યાન, મથુરાનું ભંડીર ઉદ્યાન, ચંપાનું પૂર્ણભદ્ર ચત્ય, કૌશાંબીનું ચન્દ્રાવતરણ ચિત્ય વગેરે આનાં ઉદાહરણ છે.
સારંગ-હરિણનું નિવાસસ્થાન હોવાથી આ સ્થાનનું નામ સારંગનાથસારનાથ પડયું હશે એવું કેટલાક વિદ્વાનોનું મંતવ્ય છે. આજે પણ ત્યાંથી થોડેક દૂર સારંગનાથ નામનું શિવમન્દિર આવેલું છે.
બુદ્ધગયામાં બધિપ્રાપ્ત થયા પછી ગૌતમ બુદ્ધ મૃગદાવમાં આવ્યા હતા; અગાઉ જે પાંચ અનુયાયીઓ તેમનાથી છૂટા પડી ગયા હતા તેઓ અહીં તેમને મળ્યા હતા, અને તેમના શિષ્ય બન્યા હતા. આ
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
બતાવે છે અથવા અગા અહી ન કરે છે
સારનાથ બતાવે છે કે ઈસવી સન પૂર્વે છઠ્ઠી શતાબ્દી જેટલા પ્રાચીન કાળે પણ ઋષિપત્તન અથવા મૃગદાવ એ એક મોટું ધાર્મિક કેન્દ્ર હતું. ભગવાન બુદ્ધ પિતાનું પહેલું પ્રવચન અહીં જ કર્યું હતું અને એ રીતે ધર્મચક્રપ્રવર્તનનો આરંભ અહીંથી કર્યો હતો.
પાલિ સાહિત્યના ઉલેખે બતાવે છે કે વારાણસીના નદિય નામે એક ધનિક વેપારીએ બુદ્ધના જીવનકાળમાં જ ત્રાષિપત્તનમાં આવેલા મહાવિહારની પાસે બીજો એક વિહાર બંધાવ્યો હતો. આમ બુદ્ધની વિદ્યમાનતામાં જ ઓછામાં ઓછા બે વિહાર તે ઋષિપત્તનમાં હતા.
ચોથી શતાબ્દીમાં ભારતમાં આવેલા ચીની મુસાફર ફાહિયાને સારનાથમાં ચાર મોટા સ્તૂપ અને બે વિહારો જોયા હતા. કોઈ હિન્દુ મંદિરને ઉલ્લેખ તેણે કયી નથી. ત્યાર પછી છઠ્ઠી શતાબ્દીમાં શ્વેત દૂણે અને તેમના નાયક મિહિરકુલને હાથે આ સ્થાન ઉપર અત્યાચાર થયો હોવાનું માનવામાં આવે છે. પણ સાતમી શતાબ્દીમાં આવેલા ચીના મુસાફર હ્યુએસંગે જ્યારે સારનાથની મુલાકાત લીધી ત્યારે તેણે ૩૦ બૌદ્ધ વિહાર જોયા હતા, જેમાં થેરવાદના અનુયાયી ૧૫૦૦ ભિક્ષુઓ રહેતા હતા. આ ઉપરાંત ત્યાં ૧૦૦ હિન્દુ મંદિરો પણ હતાં. આ બતાવે છે કે સાતમી શતાબ્દીના અરસામાં બ્રાહ્મણ ધર્મ બૌદ્ધધર્મ ઉપર વર્ચસ્વ મેળવતો જતો હતો. થોડાંક વર્ષો ઉપર સારનાથમાં થયેલ
દકામો ઉપરથી એ જાણવામાં આવ્યું છે કે ઈસવી અગિયારમા સેકાના પૂર્વાર્ધમાં મહમદ ગઝનવીએ સારનાથ જીત્યું અને લૂટયું ત્યાર પછી કનોજના રાજા ગોવિન્દચન્દ્રની બૌદ્ધ રાણું કુમારદેવીએ ધર્મચક્રજિનવિહાર નામનો વિહાર ત્યાં બાંધ્યો હતો, પણ થોડાક દસકાઓ થયા-ન થયા ત્યાં તે ઈ. સ. ૧૧૯૪ માં શાહબુદ્દીન ઘોરીના સેનાપતિ કુબુદ્દીનને હાથે સારનાથના કેટલાયે વિહારો, મન્દિર અને મૂર્તિઓનો સંપૂર્ણ વિનાશ થઈ ગયે.
છતાં વીજળીવેગે દોડતો વિજેતા જેને એકાએક નાશ કરી શકે નહીં એવી કેટલીક વસ્તુઓ સારનાથમાં બચવા પામી. એમાં સૌથી નોંધપાત્ર તો બે વિશાળ સ્તૂપ ગણાય. પણ ઈ. સ. ૧૭૯૪ માં કાશીના
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યાસડળ અને બીજા લેખા
રાજા ચૈતસીંગના દીવાન જગતસીંગે પેાતાના નામથી જગતગજ નામનું બજાર માંધવાને ઈંટા મેળવવા માટે એમાંના એક સ્તૂપ તેાડાવી નાખ્યા તા. ૧૧૦ ફૂટ વ્યાસના આ જંગી સ્તૂપ ઋષિપત્તનનાં સૌથી મેટાં બાંધકામા પૈકી એક હશે, અને અશાઅે બાંધેલા ધમ'રાજિક સ્તૂપ કદાચ આ જ હશે એવું વિદ્વાનાનું મંતવ્ય છે. આરસની પેટીમાં મૂકેલાં કેટલાંક અસ્થિઓ જે એમાંથી જગતસીંગને મળ્યાં હતાં અને જે તેણે ગંગાજીમાં પધરાવ્યાં હતાં તે નિઃશ કપણે યુદ્ધનાં જ અસ્થિ હશે. આ પછી ૧૮૧૫ માં કનČલ સેક્રેન્ઝીએ અને ૧૮૩૪-૩૫ માં સર અલેક્ઝાન્ડર કનિંગહામે આ સ્થળે કેટલુ ક ખેાદકામ કરાવ્યા બાદ પણ અહીંનાં કેટલાંયે પ્રાચીન અવશેષાના ઉપયાગ વરણા નદીનેા પૂત્ર તેમજ કવીન્સ કૉલેજનું મકાન બાંધવામાં અને રેલ્વેની સડક તૈયાર કરવામાં થયા હતા એમ જાણીએ છીએ ત્યારે તે! આપણા લેાકેાના તમમ્ર માટે પણ સ્થાનિ થયા સિવાય રહેતી નથી.
અત્યારે જે સ્તૂપ સારનાથમાં લગભગ અખંડ સ્વરૂપે જોવા મળે છે તે ધામેક સ્તૂપમુખ સ્તૂપ તરીકે ઓળખાય છે. યુદ્ધના અનુયાયી મૈત્રેયની સ્મૃતિમાં તે બંધાયા હેાવાનું અને શિલ્પ ઉપથી ગુપ્તકાલના હાવાનું મનાય છે. એ સ્તૂપને હવે કઈ વિશેષ હાનિ પહોંચે નહિ તે માટે પુરાતત્ત્વ ખાતાએ સારી વ્યવસ્થા કરેલી છે. સારનાથના યાત્રાળુઓ પ્રાચીન કાળના આ એકમાત્ર રૂપનાં જ દર્શન કરે છે.
હિન્દી સરકારના પુરાતત્ત્વ ખાતાએ ૧૯૦૫ થી સારનાથમાં મેાટા પાયા ઉપર વ્યવસ્થિત ખાદકામ શરૂ કર્યું અને સારનાથમાંથી પ્રાપ્ત થયેલા અવશેષાના સંરક્ષણુ માટે તે સ્થળ ઉપર જ એક સ ંગ્રહસ્થાન અનાવવામાં આવ્યું. એક જ સ્થાનમાંથી પ્રાપ્ત થયેલાં અને ભારતીય શિલ્પકલાની કેટલીક કાલાનુક્રમિક ઐતિહાસિક ભૂમિકાઓનું પ્રતિનિધિત્વ ધરાવતા શિલ્પ – સ્થાપત્યના નમૂનાઓના આ સંગ્રહ સારનાથના પ્રત્યેક યાત્રાળુ માટે ઘણા આકર્ષીક બની જાય છે. આ સંગ્રહસ્થાનમાં રાખવામાં આવેલા અશાકના સિ હસ્તંભાગ્ર (Lion capital) એક ખૂબ જ ધ્યાનપાત્ર અવશેષ છે. તેના સ્વીકાર, આ લખાયા પછી, સ્વાધીન ભારતની રાષ્ટ્રિય મહેાર તરીકે થયા છે.) તેમાં સૌથી ઉપર ચારે બાજુ
–
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
સારનાથ
30
વનરાજ—સિંહનાં ચાર શિલ્પ છે. તેની નીચે એક સિંહ, ધેાડા, હાથી અને વૃષભ છે. ભગવાન મુદ્દે સારનાથમાં જેનું પ્રથમ પ્રવર્તન કર્યું તે ધર્મચક્ર પણ તેના ઉપર જોવામાં આવે છે. આ શિલ્પ ઉપર જે પ્રકારના પાલિશ છે તે કરવાની કળા પ્રથમ ઇરાની કલાધરા ભારતમાં લાવ્યા એમ મનાય છે. આ પાલિશની કળા પાછળથી લુપ્ત થઇ ગયેલી છે. ધર્માંચક્ર સશેાધકાને અખંડ સ્વરૂપમાં મળ્યું ન હતું, પણ અહીંતહીંથી જડેલા તેના ટુકડાઓ એકત્ર કરીને યથાયાગ્ય સ્થાને ગેરવેલા છે. આ સ્તંભાત્ર મૂળે તા અશાકના સ્તંભ ઉપર હતા. એ સ્તંભ અત્યારે ખેાદકામવાળા વિસ્તારમાં સંરક્ષિત સ્થિતિમાં છે.
અનગારિક ધમ પાલે એક જાપાનવાસી બૌદ્ધ સાધકની સાથે ૧૮૯૧માં સારનાથની મુલાકાત લીધી હતી તે સમયે એ સ્થાન ઉપર માત્ર ભૂંડ ઉછેરનારાઓની વસ્તી જ હતી, પરન્તુ આ સ્થળે ઠીક ઠીક ખેાદકામ થયા પછી ૧૯૧૪માં ધમ પાલને આ અતિ પ્રાચીન તી - સ્થાન ઉપર એક બૌદ્ધ વિહાર બાંધવાના વિચાર આવ્યા. પ્રાપ્ત થયેલા એક શિલાલેખમાં ‘મૂલગન્ધકુટી વિહાર’ એ નામ કાતરેલું. મળ્યું છે, તે ઉપરથી આ નવા વિહારનું નામ પણ મૂલગન્ધકુટી વિહાર રાખ વામાં આવ્યુ. મીરપુર ખાસના સ્તૂપમાંથી મળેલા મુદ્દના અવશેષ આ વિહારમાં રાખવા માટે હિન્દી સરકાર તરફથી મહામેષિ સેાસાયટીને મળ્યા છે. કનકવી એક સુન્દર ખુમૂર્તિ એમાં પધરાવવામાં આવેલી છે. વિહારની દીવાલા ઉપર જાપાનવાસી ચિત્રકારાએ બુદ્ધના જીવનપ્રસંગાનું નિરૂપણ કરતાં સુન્દર ચિત્રા અજંતાની શૈલીએ દારેલાં છે. મન્દિરના ધેરગંભીર ઘટનાદ, પવિત્ર વાતાવરણુ અને સ્થાનની અસ્તુસૂલ ભવ્યતા ભાવિક યાત્રાળુના માનસમાં અઢી હજાર વર્ષ પૂર્વેના મૃગદાવમાં મુહુના ધર્મોપદેશની કલ્પના ખડી કરીને તેના હૃદયમાં ખુદ્દ વચનેાના પ્રતિધાષ પાડે છે તે સાથે નીધૈર્યસુરિ ધરા વમિ. મેળ એ કાલિદાસકથિત કાલમહિમાના પણ ઉદ્ઘોષ કરે છે.
સારનાથ એક કાળે જગતભરના બૌદ્દોનુ મહાન તીર્થ સ્થાન હતું. સદીઓની વિસ્મૃતિ પછી ફરી પાછું તે જગતભરના બૌદ્ધો અને મુદ્દપ્રેમીઓનું પવિત્ર તી ધામ બન્યું છે.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભારુંડ : લાકકલ્પનાનું એક પક્ષી
ચન્દ્રિકાતુ પાન કરનાર ચાર અને કઠમાંના છિદ્ર દ્વારા આતુરતાપૂર્વક મેધનાં જળબિન્દુ પીનાર ચાતક એ જેમ કવિકલ્પનાનાં પક્ષી છે તેમ ભાડ અથવા ભારડ એ પણ લાકકલ્પનાનું એક પક્ષી છે. પ્રાચીન કાળનાં વાર્તાચક્રોમાં એ કલ્પના સાથે સંબંધ ધરાવતી કથાઓ મળે છે તેમજ પ્રાચીન સાહિત્યગ્રન્થામાં અપ્રમાદના વિષયમાં ઉપમાન તરીકે અનેક વાર ભારું પક્ષીના નિર્દેશ થયેલા છે, તેથી લાકકલ્પનામાં તેણે જે સુપરિચિત સ્થાન મેળવ્યુ હતું તે સૂચિત થાય છે.
ભાડ એ એક મહાકાય અને બળવાન પક્ષી છે. એકાદ માસને ઉપાડીને તા એ સહેલાથી ઊડી શકે છે. એને એ ચાંચ હોય છે, પણુ શરીર એક જ હેાય છે. ખીજા કેટલાક ઉલ્લેખે! મુજબ, ભારુંડના એક શરીરમાં આત્મા એ હેાય છે, ચાંચ એ હાય છે અને પગ ત્રણ હોય છે તથા એ પક્ષીએ માનવ ભાષા ખેાલનારાં હેાય છે. અત્યંત અપ્રમાદી જીવનચર્યાવાળા પુરુષને ભાડ પક્ષીની ઉપમા આપવામાં આવે છે. એ ચાંચ અને એ આત્માવાળા તેના શરીરને અત્યંત અપ્રમત્તપણે નિર્વાહ કરવાના હોય છે. જરા પણ પ્રમાદ થતાં અવશ્ય મૃત્યુ થાય છે. * કલ્પસૂત્ર”માં ભગવાન મહાવીરને મામં પલ્લી ૬ શ્રઘ્ધમત્તે
·
* આ સિવાય પણ બીજા અનેક સૂત્રેા–જેવાં કે પ્રશ્નવ્યાકરણ, પ્રજ્ઞાપના, જ્ઞાતા ધર્મ કથા, સ્થાનાંગ વગેરેમાં આ પ્રકારના ઉલ્લેખા છે. સખ્યાબંધ ટીકાકારાએ પંચતંત્ર' માને જોવા: વાળા ભારુડ પક્ષીની વાર્તામાંને પ્લાક ટાંકીને કથા સૂચિત કરી છે. એ બતાવે છે કે ‘પંચતંત્ર' વાળી એ કથા જનસમાજમાં ખૂબ જાણીતી હાવી જોઇએ.
(१) एकोदरा: पृथगुग्रीवा अन्योन्यफलभक्षिणः । असता विनश्यन्ति भारुण्डा इव पक्षिणः ॥
—પૉંચતંત્ર, બામ્બે સંસ્કૃત સિરીઝની આવૃત્તિ, તંત્ર ૫, કથા ૧૪
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાગ: લાપનાનું એક પક્ષી
કર
ભારડ પક્ષીની જેમ અપ્રમત્ત કહ્યા છે. (સુમેાધિકા સાથેની કે લા. ની આવૃત્તિ, સં. ૧૯૬૭, પત્ર ૩૨૩) તથા ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર'માં આધ્યાત્મિક જાગ્રતિ ઉપદેશ આપતાં કહ્યું છે—
सुत्ते आवी पडिबुद्धजीवी, ना विस्ससं पंडिय आसुन्ने । धारा मुहुत्ता, अबलं सरीरं, भारुडपक्खी व चरऽप्पमत्तो ॥ ( અધ્યયન ૪, સૂત્ર ૬ ) અર્થાત્ ખીજા ઊંધતા હોય, છતાં તું જાગતા રહે ! આશુન પંડિતની જેમ કાઇના વિશ્વાસ ન કર; મુર્તી-કાળ ધાર છે અને શરીર નિર્મળ છે, માટે ભારુંડ પક્ષીની જેમ અપ્રમત્તપણે વિચર.
મહીસુર રાજ્યના ધ્વજ ઉપર ભારુડનું ચિહ્ન છે. ત્યાં એની સૂચકતા, ઐહિક અમાં, આવી જ કંઇક હોઈ શકે.
આ સાહિત્યપ્રસિદ્ધ કાલ્પનિક પક્ષીને લગતી કેટલીક સુન્દર કથાઓ પણ મળે છે. ગુણાચ કવિની પૈશાચી બૃહત્કથા'ની પદ્ધતિએ પાંચમી શતાબ્દીના અરસામાં સંધદાસગણિએ મહારાષ્ટ્રી પ્રાકૃતમાં રચેલ કથા
(२) भारुण्डपक्षिणा: किलेकं शरीरं पृथग्रीवं त्रिपादं च भवति, तौ चात्यन्तमप्रमत्ततयैव निर्वाहं लभेते । एकोदरा: पृथग्ग्रीवा० ।
–વવાઇઅ ટીકા, શ્રુ. ૧, અધ્ય, ૫ (३) जीवद्वयरूपा भवन्ति, ते च सर्वदा चकितचित्ता भवन्तीति । एकोदरा: पृथग्ग्रीवास्त्रिपदा मर्त्यमा षिणः । भारुण्डपक्षिणस्तेषां मृतिभिन्नफलेच्छया ॥
-કલ્પસૂત્ર; જિનચરિત, ક્ષણ ૬, ટીકા
(४) भारण्डश्चासौ पक्षी सभारण्डपक्षी स यद्वदप्रमत्तश्चरति तथा त्वमपि प्रमादरहितश्चरxx अन्यथा हि भारण्डपक्षिणः पश्यन्तरेण सहान्तर्वर्त्तिसाधारणचरणसम्भवात् स्वल्पमपि प्रमद्यतोऽवश्यमेव मृत्युः ।
-ઉત્તરાધ્યયન, પાઈય ટીકા, પત્ર ૨૧૪. દેવેન્દ્રસૂરિની ટીકામાં પણ આ જ શબ્દો છે, અને વિશેષમાં Ìોવા:૦ એ લેાક ઉતારેલા છે. (૧) ગતસ્ય તય ચૈજોર આજા: પદ્મરોત:
द्विजीवात्र्यं यो व्यास्याः एष्यन्त्येकावराः खगाः ॥
આવશ્યકથા, મ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
વરકુપાલનું વિઘામડળ અને બીજા લેખે ગ્રન્થ “વસુદેવહિંડીમાંના ગન્ધર્વદત્તા સંભકમાં ચાદત્ત નામને એક વણિકપુત્ર વેપારઅર્થે દૂર દેશાવર જાય છે અને અનેક મુશ્કેલ પ્રવાસે કરે છે. તેમાં ભાડ પક્ષીની વાત આવે છે. એક સાર્થની સાથે મુસાફરી કરતે ચાદર અનેક પ્રદેશો ભારે કષ્ટપૂર્વક વટાવતે કણ નામના જંગલી પ્રદેશમાં આવી પહોંચે છે. ત્યાંના વતની ટેકણ લેકેન વિવિધ માલ આપીને બદલામાં સાથે બકરાં અને ફળ લીધાં પછી ચાત્તની આત્મકથારૂપે જ કથા આગળ ચાલે છે. એમાંથી જરૂરી અવતરણ અહીં આપું –
“પછી સાર્થ સીમાડા ઉપરની તે નદીના કિનારે કિનારે આગળ ચાલ્યો અને અમે અજપથ આગળ પહેઓ ત્યાં વિશ્રામ લઈ આહાર કરીને ભોમિયાની સૂચનાથી આંખે પાટા બાંધીને તથા બકરાઓ ઉપર બેસીને બન્ને બાજુ છિન્ન કટકવાળા ( તદ્દન ઊભા અને સીધાં ચઢાણવાળા) વજકેટિસંસ્થિત પર્વતને અમે વટાવી ગયા. ત્યાં ઠંડા પવનના ઝપાટા શરીરે લાગતાં બકરા ઊભા રહ્યા. એટલે અમે આંખો ખોલી નાખી. સપાટ ભૂમિ ઉપર અમે વિશ્રામ લીધો અને ભોજન કર્યું, એટલે ભોમિયાએ કહ્યું, “બકરાઓને મારી નાખો, ધિરવાળા ચામડાની ભાથડીઓ (ખોળ) કરો, બકરાનું માંસ રાંધીને ખાઓ અને કેડે છરી બાંધીને ભાથડીઓમાં પેસી જાઓ. રત્નદીપમાંથી સારુંડ નામનાં મહાકાય ૫ક્ષીઓ અહીં ચરવાને માટે આવે છે. તેઓ અહીં આવીને વાઘ, રીંછ વગેરેએ મારેલાં પ્રાણીઓનું માંસ ખાય છે, અને માંસને મેટો પિંડ હોય છે તે પિતાના માળામાં લઈ જાય છે. તમને રુધિરવાળી ભાથડીઓમાં બેઠેલા જોઈને “ આ મોટા માંસપિંડ છે ” એમ ધારી તમને ઉપાડીને તે પક્ષીઓ રનદીપમાં લઈ જશે. તેઓ તમને નીચે મૂકે એટલે તમારે છરીવડે ભાથડીઓ ચીરી નાંખવી. પછી તમારે ત્યાંથી રત્ન લેવાં. રત્નદીપમાં જવાનો ઓ ઉપાય છે. રત્ન લીધા પછી વૈતાઢ્યની તળેટીમાં આવેલી સુવર્ણભૂમિમાં અવાય છે. ત્યાંથી વહાણુમાર્ગે પૂર્વ દેશમાં
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
ભારત: લાકકલ્પનાનું એક પક્ષી
""
આવી શકાય છે. ××× દત્ત પગે પડીને મને ભાયડીમાં બેસાડ્યો અને સાના માણુસા પોતપાતાની ભાથડીમાં પ્રવેશ્યા. થાડીક વારે ભારુડ પક્ષીઓ આવ્યાં તે અમે તેમના શબ્દ ઉપરથી જાણ્યુ. માંસનાં લાલચુ તે પક્ષીઓએ ભાથડીઓ ઉપાડી પણ તેમાં મારી ભાથડી એ ભારુડ પક્ષીઓએ લીધી-પણ તે મેં જાણ્યું શી રીતે ? ( એ પક્ષીઓવડે) આકાશમાં ઊંચે-નીચે દડાની જેમ હલાવાતા મને લઇ જવામાં આવતા હતા. આવી રીતે મને દૂર સુધી લઈ જવામાં આવ્યા ત્યાં અત્યંત કાપથી લડતાં તે પક્ષીઓની ચાંચમાંથી ભાથડી સરકી જતાં હું મેાટા ધરામાં પડયા. પડતાં પડતાં મે છરીથી ભાથડી ચીરી નાખી અને તરતા તરતા પાણીમાંથી બહાર નીકળ્યો. પછી મેં આકાશમાં જોયું તેા પક્ષીઓવડે સાના માણસા સહિત લઈ જવાતી ભાથડીએ નજરે પડી. મારી ભાથડી પણ પક્ષીઓ લઇ ગયાં. પછી મને વિચાર થયા: “અહા ! કૃતાન્ત જ મને ત્રાસ આપે છે અથવા પૂર્વનાં દુશ્ચરિતને કારણે મારી આ અવસ્થા થઇ છે. વળી મને થયું, મેં પુરુષા કરવામાં તેા કઈ ખામી રાખી નથી. હવે તે મરવાને માટે આ પત ઉપર ચઢું. ઉપર જ્યાં સમભૂમિ આવશે ત્યાંથી નીચે ભૂસા મારીશ.’ આ પ્રમાણે નિશ્ચય કરીને હું પંત ઉપર ચઢવા લાગ્યા અને વાંદરાની જેમ હાથ તેમજ પગથી પત્થા ઉપર વળગીને જેમ તેમ કરીને શિખર ઉપર પહોંચ્યા. ’×
79
૧
× વસુદેવ–હિ'ડી મૂળ, પૃ. ૧૪૯; એ ગ્રન્થના તુરતમાં પ્રસિદ્ધ થનાર મારા ભાષાન્તરનું પૃ. ૧૯૨-૯૪. અÁબયન નાઈટ્સમાં કીરને વેશ લેનારા ત્રણ રાજપુત્રાની વાતમાં ત્રીજા ફકીરની આત્મકથામાં આવતી દસ કાણાઓની વાર્તામાં શક નામનું મહાકાય પક્ષી આવી જ રીતે બકરાની ભાથડીમાં પેઠેલા માણસને ઉપાડી જાય છે. એમાંનુ આ પ્રસગનું વર્ણન - વસુદે-હિ`ડી ’ સાથે અલેાઅદલ મળતું આવે છે. સિન્દબાદ ખલાસીની બીજી મુસાફરીમાંસિન્દબાદ એક વેરાન ટાપુમાં સાઈ પડેલા છે ત્યાંથી રેક પક્ષીને પગે બધાઇને બહાર નીકળે છે. અરેબિયન નાઇટ્સમાંના આ પ્રસંગે ઉપર “ વસુદેવહિંડી વાળી થાની કાઈ રીતે અસર પડેલી છે એમ જર્મન વિદ્વાન ડૉ.
.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિધામડળ અને બીજા લેખે
ભાડની બીજી એક કથા “પંચતંત્ર'ના પાંચમા તંત્રમાં મળે છે, જેનો હવાલે, આગળ બતાવ્યું તેમ, જૈન સના ટીકાકારેએ એક અથવા બીજા સ્વરૂપે આપ્યો છે –
કઈ એક સરોવરમાં એક ઉદર અને ભિન્ન ગ્રીવાવાળો ભારંડ નામે પક્ષી રહેતો હતો. સમુદ્રના તીરે પરિભ્રમણ કરતાં તેણે મોજાંએથી ખેંચાઈ આવેલું, અમૃત જેવું કંઈ ફળ જોયું. તે પણ એ ફળ ખાતાં ખાતાં બોલ્યો, “અહો! સમુદ્રના તરંગમાં ખેંચાઈ આવેલાં ઘણું અમૃત જેવાં ફળ મેં ખાધાં છે. પણ આનો આસ્વાદ તો અપૂર્વ છે. તે શું આ ફળ પારિજાત અથવા હરિશ્ચન્દનના વૃક્ષમાંથી ઉત્પન્ન થયેલું હશે કે આ અમૃતમય ફળ અવ્યક્ત વિધિવશાત અહીં આવી પડયું હશે?” એવું બોલતાં તે ભાઇને તેના બીજા મુખે કહ્યું, “અરે ! જો એમ હોય તો મને પણ થોડુંક આપ, જેથી હું વુિંસૌખ્ય અનુભવું” એટલે હસીને પહેલું મુખ બેસું, “પણ આપણું ઉદર એક છે એટલે તૃપ્તિ પણ સમાન થશે. પછી જુદું જુદું ખાવાથી શું? આ બાકી રહેલા ફળથી પ્રિયાને સંતોષ આપીએ તો સારું.” એમ કહીને તેણે બાકીનું ફળ ભારંડીને આપ્યું. તે પણ ફળનો આસડેફે કહ્યું છે. અરેબિચન નાઇટ્સમાં રેક પક્ષીને એટલું મોટું વર્ણવ્યું છે કે તે હાથીઓને ઉપાડી જઈ શકે. ત્યાં એને સંપ ખાતું બતાવ્યું છે તથા સર્પો એનાથી ડરીને નાસી જાય છે એમ કહ્યું છે, તે લક્ષણ આપણું ગરુડની સાથે સામ્ય ધરાવે છે. ગુજરાતમાં કેટલેક સ્થળે નનાં મકાનની ભીંતે ઉપર ભારડ પક્ષીનાં ચિત્ર જોવા મળે છે. માણસામાં એક સ્થળે તેને સંખ્યાબંધ હાથીઓ ઉપડીને ઊડતું ચીતર્યું છે. પાટણમાં એક મકાનની ભીંત ઉપર બે ચાંચવાળા ભાચુંડનું ચિત્ર હતું પણ, તે હાલમાં ભુ સાઈ ગયું છે. બદ્ધ સાહિત્યમાં જ નામે એક પક્ષી આવે છે (“અભિધાનપ્પદીપિકા,' ૬૩૯) તેને હાથીની સૂંઢ જેવી ચાંચ હોય છે. જગતની બીજી અનેક પ્રજમાં ભયંકર કદનાં પક્ષીઓની કલ્પના છે. પ્રાગ-ઈતિહાસકાળમાં અનેક વિરાટકાય પશુપક્ષીઓ પૃથ્વી ઉપર વિચરતાં હતાં. તેમની ઝાંખી સ્મૃતિને પરિણામે તે આ વિવિધ લોકકલપનાઓ ઉત્પન્ન થઈ નહી હેચ ?
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાડઃ લોકકહપનાનું એક પક્ષી આરવાદ કરીને અતિશય હર્ષ પામીને આલિંગન, ચુંબન આદિ સંભાવના તથા અનેક પ્રકારના હાવભાવ કરવા લાગી. તે દિવસથી જ બીજું મુખ ઉદ્વેગ અને વિષાદવાળું રહેવા લાગ્યું. હવે, એક દિવસ બીજા મુખને વિષફળ પ્રાપ્ત થયું. તે જોઈને તેણે પહેલાને કહ્યું, “અરે નિર્દય ! પુરુષાધમ ! નિરપેક્ષ ! મને વિષફળ મળ્યું છે, તે કરેલા અપમાનને કારણે તે હું ખાઉં છું.” પેલા મુખે કહ્યું, “મૂર્ખ ! એમ ન કર. એમ કરવાથી બન્નેનો વિનાશ થશે.” એમ કહેતાંમાં તો તેણે અપમાનને કારણે ફળ ખાધું. વધારે શું ? બને નાશ પામ્યાં. આથી હું કહું છું કે–
एकोदरा: पृथगग्रीवा अन्योन्यफलभक्षिणः। .
असंहता विनश्यन्ति मारण्डा इव पक्षिणः ।। અર્થાત અન્ય ફળ ખાનારાં, એક ઉદર અને ભિન્ન ગ્રીવાવાળાં ભારંડ પક્ષીઓની જેમ એકતા વગરના મનુષ્યો નાશ પામે છે.”
આપણે આગળ જોયું તેમ, “વસુદેવહિડી વાળી વાર્તામાં ભાસંડ પક્ષીને બે ચાંચ હોવાનો સ્પષ્ટ નિર્દેશ નથી, પણ “ઉત્તરાધ્યયન' અને “કલ્પસૂત્ર' માં “ભારૂંડ પક્ષીની જેમ અપ્રમાદી રહેવાનું કહ્યું છે તે ઉપરથી તથા ટીકાકારોએ કરેલા તેના વિવરણ ઉપરથી એ પક્ષીના. એક શરીરને બે ચાંચ અને બે આત્મા હોવાની લોકકલ્પના ઘણી પ્રાચીન હોવી જોઈએ. ભાચુંડ પક્ષીને ત્રણ પગ છે તથા તે મર્યાં ભાષા બોલે છે, એ કલ્પના પાછળથી વિકસી હેાય એ અસંભવિત નથી. જો કે એ સંબંધમાં ટીકાકારેએ ઉદ્દત કરેલા શ્લોકો પ્રમાણમાં જૂના જ હોવા જોઈએ. પણ તમામ નિર્દેશ જોતાં “પંચતંત્રમાંની ઉપર ટાંકેલી વાર્તા તો એક કાળે ભારતની સૌથી પ્રસિદ્ધ અને બેધક પ્રાણિસ્થાઓમાંની એક હતી એમાં શક નથી.
ભારતીય ધર્મપ્રવર્તકોએ ભાખંડની જીવનચર્યાને અપ્રમાદના પ્રતીકરૂ૫ ગણી છે. આવા અપ્રમાદી જીવનમાં થતું એકાદ અલન પણ કે કરણ અજામ લાવે છે એ “પંચતંત્ર' કારે તેની સરળ માર્મિકતાથી બતાવ્યું છે.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રબન્ધકાશને મુઇઝુદ્દીન કેણું ?
પ્રબન્ધકાશમાં વર્ણવેલી ઘટના હર્ષપુરીય ગચ્છીય રાજશેખરસૂરિએ સં. ૧૪૦૫ માં રચેલા ચતુતિષ કિવા samશઅન્તર્ગત વસ્તુપાવરપમાં લાટના રાજા શંખ, ગોહના ઘૂઘુલ વગેરેના પરાજયના વૃત્તાન્ત પછી નીચલી ઘટના વર્ણવેલી છે?
વીરધવલા દિવસે દિવસે વધારે પ્રબલ થવા લાગ્યો. એવામાં દિલ્હીથી તેમનો મોકલેલે હેરક આવી પહોંચ્યો. તેણે મંત્રી વસ્તુપાલને કહ્યું કે, દિલ્હીથી મુઇઝુદીન સુલતાન(મેગરીનપુત્રાળ)નું લશ્કર પશ્ચિમ ભણી કૂચ કરતું ચાલ્યું આવે છે. ચાર પ્રયાણ થઈ ગયાં છે. આ બંને રસ્તે આવવાનો તેમને વિચાર છે, તથા તેમની દષ્ટિ ગુજરાત ઉપર છે, માટે આપણે ચેતવું જોઈએ. આ સાંભળી વસ્તુપાલ રાણું વિરધવલની આજ્ઞા લઈ સારા સારા એક લાખ સવાર લઈ નીકળ્યો. આબુને રાજા પરમાર ધારાવર્ષ ગૂજરાતનો ખંડિયો રાજા હતા, તેને હેરક મોકલી કહેવરાવ્યું કે યવનોને પહેલાં અંદર આવવા દઈ પછી પાછબની ઘાંટી રેકી લેજે. આ પ્રમાણે યવનોને પેસવા દઈ પાછળથી ધારાવર્ષે ઘાંટી રેકી લીધી. એવામાં વસ્તુપાલ લશ્કર લઈ આવી પહોંચ્યો. બન્ને બાજુથી હુમલે થતાં મુસલમાન લશ્કરમાં ત્રાસ વર્તી રહ્યો, સૌ તેબા પોકારવા લાગ્યા. અગણિત જણને કાપી નાંખી, તેમના મસ્તકનાં ગાડાં ભરી વસ્તુપાલ ધોળકે આવ્યો.
૧. વિરધવલ બૅળકાને વાઘેલા મંડલેશ્વર, લવણપ્રસાદને પુત્ર.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘પ્રખ,કાશ’ના સુઇઝુદ્દીન કાણુ ?
છતાં બળવાન યુવનાની વીરધવલને ધાસ્તી હતી. વસ્તુપાલે તે દૂર. કરવાનું વચન આપ્યું; નાગપુર(નાગાર)માં શાહ (સાધુ) ટૅક્ડાના પુત્ર શાહ પુનઃડ નામે હતા. તેને મુઇઝુદ્દીન સુલતાનની બેગમ બીબી પ્રેમકલાએ પેાતાના ભાઈ કર્યાં હતા. તે સં. ૧૨૮૬ માં મુઇઝુદ્દીનની આજ્ઞા લઈ શત્રુ ંજયના સ ંધ કાઢી નાગપુરથી નીકળ્યેા. આ સમાચાર સાંભળ તેજપાલ માંડળ સુધી તેની સામે ગયા. બન્ને ભાઈઓએ સંધની ખૂબ સેવા કરી તથા પુનડની આગતાસ્વાગતા કરી શત્રુંજયની યાત્રા કરાવી.
પૂનડના ગયા પછી મુઇઝુદ્દીન બાદશાહની મા મક્કે હજ કરવા જવા માટે વહાણુમાં ખેસવા ખંભાત આવી અને એક મુસલમાન વહાણુવટીને ત્યાં ઊતરી. વસ્તુપાલને આ વાતની ખબર મળતાં તે મુઠ્ઠી વહાણુમાં બેઠી એટલે કાળીએ માકલી તેણે એને સ` ધનમાલ લૂંટી લેવરાવ્યા. આથી વહાણવટી મન્ત્રી પાસે ફરિયાદ કરવા આવ્યા. વસ્તુપાલે બધી વાત સાંભળી, કોળીઓને ખૂબ ધમકાવ્યા અને મુઢ્ઢીને બધા માલ પાધ્યે અપાવ્યા. મુઢ્ઢી બહુ રાજી થઇ.
સુલતાનની મા મક્કે જઇને પાછી આવી ત્યારે વસ્તુપાલ તેને મૂકવા ઠેઠ દિલ્હી સુધી ગયા. બાદશાહ આગળ મુઠ્ઠી તે યાત્રાને બદલે વસ્તુપાલનું' જ વર્ણન કરવા લાગી. એટલે તેણે સવાર માકલી ગામ બહાર ઊતરેલા વસ્તુપાલને મેલાવ્યા. તેણે બાદશાહ સમક્ષ નજરાણું મૂકી પ્રણામ કર્યાં. બાદશાહે કહ્યું, અમારી માતાજીની તમે બહુ ચાકરી કરી છે તે તમારી ઇચ્છામાં આવે તે વસ્તુ માગી લો.' ત્યારે વસ્તુપાલે કહ્યું: અમારે કોઇ વાતની ખામી નથી, એટલે માગવાનુ` માત્ર આટલું જ કે તમારે ગૂજરાતના રાજ્ય સાથે સન્ધિ રાખવી અને ગુરધરા ઉપર ચઢાઈ કરવી નહીં; તથા મમ્માણી ખાણમાંથી પાંચ પત્થર મને લેવા દેવા.’
બાદશાહે પ્રસન્ન થઇ વસ્તુપાલની એ માંગણીઓ માન્ય રાખી.
૨. મૂર્તિ આ બનાવવા માટેના પત્થર જેમાંથી નીકળતા હતા તે “મમ્માણી ખાણના અન્યત્ર પણ ઉલ્લેખ આવે છે. એ ખાણ કયાંની ? અજમેરની હરો ?
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
AL
વસ્તુપાલનું વિદ્યામડળ અને બીજા લેખે
મૂલ્યવાન પાષાક આપી તેને વિદાય કર્યાં. પૂનરે પાંચ પત્થર પાછળથી માકલી આપ્યા, જે શત્રુ ંજયાદિ તીમાં વપરાયા.”ક
પ્રથમ વિચાર એ કરવાના છે કે રાજશેખરે વણુ વેલી આ ઘટનાને વિશ્વસનીય માનવી કે કેમ ? આ પ્રશ્નનું કારણ એ કે સેામેશ્વર, રસિંહ આદિ વીરધવલ અને વસ્તુપાલના સમકાલીન લેખકાની પછી આશરે સે–સવાસેા વર્ષે પ્રદેારા રચાયેલા છે. સામેશ્વર, અરિસિંહ વગેરેનાં વર્ણન કરતાં રાજશેખરના લખાણમાં જે હકીકત વધારે છે, તે કલ્પિત છે, એમ પણ કેટલાક વિદ્વાનેાનું અનુમાન છે.૪
સ. ૧૭૬૧ માં વઢવાણમાં રચાયેલ મેસ્તુ ંગરના પ્રમન્ત્રવિતામળિમાં આ પ્રસંગ છેક સક્ષેપમાં વર્ણવેલા છે. ગુજરાતના છેલ્લા વાધેલા રાજા કર્ણદેવનુ રાજ્ય નાશ પામ્યું હજી માત્ર એક જ વર્ષોં થયું હતું,પ એટલે ચાલતી આવેલી શ્રુતપરંપરાના લાભ પણ મેરુતુ ંગને મળ્યા હશે મેતુ ંગે સુલતાનનુ નામ નહીં આપતાં Àચ્છતિસુત્રાળ એમ લખ્યું છે તથા સુલતાનની માતા નહીં, પણ તેને ગુરુ મક્કે જતા હતા એમ બતાવ્યુ છે ૬. તેણે લખેલી નજીકના સમયની ઘટના માનવાને ઇન્કાર એકદમ થઇ શકે નહીં.
૩. ચતુર્વૈજ્ઞાતત્રવન્સ, ફાર્માંસ ગુજરાતી સભાની આવૃત્તિ, પૃ. ૨૩૫-૪૧ ઉપરથી સાર.
·
૪. ગુજરાતના મધ્યકાલીન હિન્દુ-રાજપુત યુગના ઇતિહાસનાં પ્રમધાત્મક સાધના’ એ રા. દુર્ગાશંકર શાસ્ત્રીનું વ્યાખ્યાન, પૃ. ૨૪.
૫. મુસલમાન ઇતિહાસકારોના લખવા પ્રમાણે સ. ૧૩૫૬ (ઇ. સ. ૧૩૦૦) માં ગુજરાતના હિન્દુ રાજ્યને નાશ થયા ગણાય છે, પણ હવે કેટલાંક નવીન પ્રમાણેના આધારે એ બનાવ સં. ૧૩૬૦ માં ખન્યા હશે એમ માનવુ વધારે ચેગ્ય લાગે છે. જીએ આડમી સાહિત્ય પરિષદમાં રા. દત્તાત્રેચ ડિસ્કળકરને લેખ ગુજરાતના ચાલુક્ય અને વલભી રાજાઓના કાલક્રમ,’ તથા ‘સાહિત્ય’ ઓકટોબર ૧૯૩૧ માં મારા લેખ અણુહિલવાડના વાઘેલાએ.’ ૬. નચિંતામાંને (ફાર્બસ ગુજરાતી સભાની આવૃત્તિ), પૃ. ૧૬૮
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રબન્ધકેશને મુઇઝુદ્દીન કેણ?
વળી કોશઅન્તર્ગત કેટલાક પ્રબો ભલે ભારોભાર કલ્પનાથી ભર્યા હોય, પણ વસ્તુ વાસ્તવમાંની તો ઘણીખરી ઘટનાઓ ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ સાચી પુરવાર થઈ છે. તેમાં નાગપુરના સંઘવી પૂનડ વિષે કર્તા લખે છે કે તેણે સં. ૧૨૭૩ માં બંબેપુરની રાજ્યયાત્રા કરી, તથા સં. ૧૨૮૬ માં મુઇઝુદ્દીનની આજ્ઞા લઈ શત્રુંજયનો સંઘ કાઢ્યો. આ પ્રમાણે, પ્રથમ હિન્દુ લેખકોને અપ્રિય એવી સાલે આપી બાકીનું વર્ણન રાજશેખર એટલી ઝીણવટથી કરે છે કે તે લખતાં તેની પાસે કંઈક લિખિત સામગ્રી હોવી તો જોઈએ એમ લાગ્યા સિવાય રહેતું નથી. પ્રસંગની શરૂઆતમાં જ લેખક જણાવે છે. પૂર્વ સવા डिल्लीनगरादत्य च(पुरुषः श्रीवस्तुपाला विज्ञप्तः -देव ! ढिल्लातः श्रोमोजदीनસુત્રાલય સે વાળમાં શાપુરા દિલ્હીની બરાબર દક્ષિણે આવેલા ગૂજરાત ઉપર પાદશાહ ચઢાઈ કરે છે ત્યારે શાળા કિશન બદલે વશ્વમાં હિશાં લખેલું છે તે પણ લખનારની ખાસ ચોક્કસાઈ બતાવે છે, અને તે વર્ણન દિલ્હીના પાદશાહની સવારીના વર્ણન સાથે કેવી સફળતાથી ઘટાવી શકાય છે તે આગળ જણાશે. ત્યારે પ્રશ્ન એ થશે કે પછીfીમુરી, સુતરંજીર્તન તથા અન્ય વસ્તુપાલ વરધવલના સમકાલીન ગ્રન્થમાં આ બાબતનો કેમ ઉલ્લેખ નથી? જવાબ એ આપી શકાય કે ભારતીય ગ્રન્થકારોએ રીતસરનો ઇતિહાસ લખવાને પ્રયત્ન કદી કર્યો નથી અને તેથી આવા દાખલાઓ એક કરતાં વધુ મળી આવે છે. ગૂજરાતના ઇતિહાસમાંથી જ ઉદાહરણ લઈએઃ સિદ્ધરાજે સોરઠ ઉપર ચઢાઈ કરી હતી તેને સમકાલીન તથા બય કાવ્ય કે વડનગરની પ્રશસ્તિમાં બિલકુલ ઉલ્લેખ નથી, પણ આશરે સો-સવાસો વર્ષ પછી લખાયેલ લર્તિદૌમુવી (સર્ગ ૨, . ૨૫) માં
સૌરાષ્ટ્ર-ભૂપ ખેંગાર અપાર સ્વપરાક્રમ, કથતે જે રણે તેને કર્યો સિંહે કરી સમ.૭
૭. રા. વલ્લભજી હરિદત્ત આચાર્ય કૃત સમશ્લોકી ભાષાન્તર, પૃ. ૧૪
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યાસડળ અને બીજા લેખે
એ પ્રમાણે તેના ઉલ્લેખ મળે છે. સ. ૧૨૮૮ ના અરસા .. રચાયેલા અપભ્રંશ દેવગિરિરાણ માં ૮ પણ એ બનાવની સ્પષ્ટ નોંધ મળે છે.
કણુ સાલકીએ માળવા જીત્યું હતું, તથા મૂળરાજ છેલ્લા ચાવડા રાજાના ભાણેજ હતા, એ ખિના કણુ અને મૂળરાજના સમય પછી અનુક્રમે આશરે દોઢસા અને અઢીસા વર્ષે રચાયેલા મુન્નતનુંનીર્તનમાં પહેલી વાર મળે છે. મહમૂદ ગઝનવીએ કરેલ સેામનાથના ભગના ઉલ્લેખ કવિ ધનપાલકૃત સત્યપુરમ`ડન મહાવીરેાત્સાહ સિવાય ખીજી કાઇ સમકાલીન કૃતિમાં નથી. અર્થાત્ એક ઘટનાના ઉલ્લેખ સમકાલીન ગ્રન્થામાં ન મળતા હાય એટલાજ માત્ર કારણથી તેને કલ્પિત ગણી શકાય નહીં અથવા અમુક પ્રસંગ કાઇ એક જ ગ્રન્થમાં વહુબ્યા હાય તેટલા જ કારણથી તે ઓછા વિશ્વસનીય, એવા નિયમ પણ સ્થાપિત કરી શકાય નહીં. ગમે ત્યાં ખૂણે પડેલા ઉલ્લેખ પણ ઐતિહાસિક કસાટીએ પાર ઊતરતા હોય તે તે માનવામાં વાંધા નહીં, અને અનેક ગ્રથામાં મળતું સમાન વન પણુ ઐતિહાસિક કસેાટીમાં પાર ન ઊતરે તે સ ંદિગ્ધ કાટીમાં ગણવા યેાગ્ય એવા નિયમ જ ચેાગ્ય છે.' અને આ રીતે રાજશેખરનું લખાણ અમુક અતિશયેાક્તિઓ તેમાં હોય તે પણ એક પ્રસંગ તરીકે સાચું માનવામાં વાંધો નથી, એવે! મારા નમ્ર મત છે. સુઝુદ્દીન કાણુ ?
એમ્બે ગેઝેટિયરના ગૂજરાતના ઇતિહાસના લેખક લખે છે કે, પ્રયસ્પોરા વગેરેમાં વર્ણવેલા મુઇઝુદ્દીન તે દિલ્હીના મહમ્મદ ધારી સુલતાન મુઇઝુદ્દીન અહરામશાહ ( ઈ. સ. ૧૧૯૧–૧૨૦૫ ) છે. ૧૦ ધારીએ ગૂજરાત ઉપર ચઢાઇ કરી હતી, પણ તેને હાર ખાઇ પાછા જવું પડયું હતું. પરન્તુ દિલગીરી સાથે કહેવું પડે છે કે તે માનનીય પ્રતિ૮. પ્રકટ રા. ચિમનલાલ લાલ સંપાદિત માૌન પુર્વાન્યમXT,
.
ઇતિહાસનાં
-
૯. ગુજરાતના મધ્યકાલીન હિન્દુ-રાજપૂત યુગના પ્રભુધાત્મક સાધના.’ પૃ. ૧૭,
૧. Bom. Gaz. Vol I, pt, I,p. 201
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રઅન્યકોશ'ના સુઇઝુદ્દીન કાણુ ?
હાસગ્રંથનુ આ અનુમાન વિશ્વાસપાત્ર નથી.
મર્હમ્મદ ધેરી અણહિલવાડ ઉપર ઇ. સ. ૧૧૭૮ (હિ. પ૭૪, સ’. ૧૨૩૪)માં લશ્કર લઈ આવ્યેા. ગુજરાતની ગાદી ઉપર તે વખતે બાલ મૂલરાજ સોલંકી રાજ્ય કરતા હતા. તે જો કે સગીર વયનેા હતા, પણ તેની પાસે માટુ' લશ્કર અને પુષ્કળ હાથીઓ હતા. લડાઇ ચાલતી હતી ત્યારે અકાળે વરસાદ પડયો, અને સુલતાનની હાર થઇ તથા તેને સધિ કરી પાછા જવું પડયું.૧૧ આ જીતને લીધે મૂલરાજને તામ્રपत्रेाभां महाराजाधिराज परमेश्वर भाइवपरा भूतगर्जनिकाधिराज श्रीमूलराजदेव એ પ્રમાણે વધુ વેલા છે.૧૨ હવે, ખાસ ધ્યાન દેવા યેાગ્ય તો એ છે કે યુદ્ધ થયુ' તે વખતે ભીમદેવ બીજો પણ ગાદીએ બેઠા ન હતા, તેમ સ. ૧૨૭૪માં વીરધવલ અને વસ્તુપાલ વગેરેના જન્મ હશે કે કેમ એ વિષે પણ શંકા રહે છે; ખુદ વીરધવલનેા આપ લવણુપ્રસાદ પણ આશરે સ. ૧૨૫૬ (ઇ. સ. ૧૨૦૦) માં ધાળકાના મંડલેશ્વર થયા હતા, એટલે સં. ૧૨૩૪ની લડાઈમાં તેમાંના કોઇએ કશું કાર્ય કર્યુ” હાય, એ બનવાજોગ નથી. વળી વિંશતિવારકાવટીનપુત્રાળમા પૃથ્વીરાોજિ વદઃ એ પ્રમાણે પ્રયોશકારે મેાદીન વિષે લખ્યું' છે તે ધ્યાનમાં લેતાં એમ લાગે છે કે રાજશેખરના મત પ્રમાણે પણ પ્રસ્તુત મેાજદીન તે શાહખ઼ુદ્દીન ધારીથી ભિન્ન એવા બીજો જ પ્રાઇ શકાય. સુલતાન હતા. પણ તે મહમ્મદ ધારી જ હતા એમ કહી ન મહમ્મદનું ખીજું નામ મુઝ્રઝુદ્દીન હતું. એ વાત સાચી, પણ વા જોશમાં વધુ વેલા મોગરીન તા એથી ભિન્ન જ.
૪૯
ત્યારપછી ઇ. સ. ૧૧૯૪માં મહમ્મદ ધારીના સેનાપતિ કુત્બુદ્દીને અણુહિલવાડ ઉપર ચઢાઈ કરી. લડાઈમાં ગૂજરાતના સેનાપતિ જીવન
11. History of India, by Elliot, vol. II, P. 294 12. Ind. Ant, Vol. vi; p. 195, 198, 200, 201.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦•
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે રાજનું મરણ થયું. કુબુદ્દીન દેશ લૂટવા લાગે, પણ એવામાં ગિજનીથી આવેલી આજ્ઞા પ્રમાણે તેને દિલ્હી પાછા જવું પડયું.૧૩ -
મિનરાજ-ઉસ-સિરાજના લખવા પ્રમાણે ઈ. સ. ૧૧૯૭(સં. ૧૨૫૩)માં કબુદીને ફરી વાર નહરવાલ ઉપર ચઢાઈ કરી, ભીમદેવને હરાવ્યું અને પિતાનું પ્રથમનું વેર લીધું.૧૪ પરંતુ દેશ તાબે કર્યાનું વર્ણન મળતું નથી, તેથી એમ લાગે છે કે દેશ ઉપર માત્ર હુમલે જ થયો હશે.૧૫
હવે, વસ્તુપાલ તે ઠેઠ સં. ૧૨૭૬ માં લવણપ્રસાદને મંત્રી થયો.૧૬ એટલે કુબુદ્દીનની આ ચઢાઈઓને સંબંધ રાજશેખરે વર્ણવેલ મુઝુદ્દીન સાથે કઈ રીતે લગાવી શકાય તેમ નથી.
ત્યારે જોશને મોગલનપુત્રાળ કેણુ? આપણે જોઈ ગયા કે ૧૦. રાસમાલા ( ભાષાન્તર, ૩જી આવૃત્તિ), ભાગ ૧, પૃ. ૩૩૦-૩૧. 14. History of India by Elliot, vol. II, p. 300,
૧૫. કદાચ પ્રશ્ન થશે કે કબૂદીને મુઇઝુદીન નામ ધારણ કર્યું હતું એવો ઉલ્લેખ હજી સુધી કયાંય મળ્યો નથી, તો પછી એ વિશે ફેકટ વિચાર કરવાની શી જરૂર? પણ જન ગન્યકારોએ તે દિલ્હીના તખ્ત ઉપર થઈ ગયેલા ગમે તે પાદશાહને કંઈ કમ વગર મરીન નામ આપેલ છે, જેમકે સં. ૧૩૧૫માં ભારે દુકાળ પડ્યો ત્યારે કચ્છના દાનેશ્વરી જગડુશાહે દિલહીના રાજ મજદીનને ગરીબોને વહેંચવા માટે ૨૧૦૦૦ મૂડા અનાજના આમા એવું વર્ણન કેટલાક જન ગ્રન્થમાં આવે છે (જુઓ રાસમાળા, ભાષાન્તર, ૩ જી આવૃ, ભાગ ૨, પૃ. ૫૧૫). એ વખતે તે નાસિરૂદીન મહમ્મદ દિલ્હીને સુલતાન હતા. આવી રીતે ગમે તે બાદશાહને મુઇઝુદીન નામ અપાતું હોય તો નવાઈ નહીં, અને તેથી જ કુબુદ્દીન વિષે પણ કાલાનુકમની દષ્ટિએ આ ચર્ચા કરવાનું યોગ્ય ધાયું છે.
૧૬. વસ્તુપાલે અઢાર વર્ષ પર્યન્ત મંત્રી તરીકે કામ કર્યું હતું, એવા ઉલ્લેખ મળે છે (જુઓ કીર્તિ કેમુદી ભાષાન્તર, પ્રસ્તાવના; પૃ. ૨૫). હવે, વસ્તુપાલનું મરણ સં. ૧૨૫ માં થયું હતું. (માલધારી નરચન્દ્રસૂરિની ભવિષ્યવાણી પ્રમાણે તેનું મરણ સં. ૧૨૯૮ માં થયું હતું એવો રણછોડભાઈ ઉદયરામ, મી ફેબ્સ, વલભજી હ. આચાર્ય વગેરેને મત છે, પણ આખું. ઉપરના સ. ૧૨૯૬ ના એક લેખમાં વરતુપાલના નાના ભાઈ તેજપાલને
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
બધેકેશને મુઇઝુદીન કેણુ?
૫૧ “મુઇઝુદીન' નામ કોણે ધારણ કર્યું તે તરફ ખાસ ધ્યાન નહીં આપતાં જૈન ગ્રંથકારોએ ગતાનુગતિક ન્યાયે જ એ નામને ઉપયોગ કર્યો હોય એમ લાગે છે; પછીના કાળમાં લખાયેલી કેટલીક રાજવંશાવલીઓમાં દિલ્હીના તખ્ત ઉપર મજદીન નામના સંખ્યાબંધ પાદશાહે થઈ ગયા હેવાનું પણ લખ્યું છે. તેથી વસ્તુપાલ મંત્રી થયે તે પછી દિલ્હીના તખ્ત ઉપર જે પાદશાહ હોય તે જ રાજશેખરે વર્ણવેલ મુઇઝુદ્દીન એમ માનવામાં હરકત નથી. આ પ્રમાણે, વસ્તુપાલ મંત્રી થયો (સં. ૧૨૭૬, ઈ. સ. ૧૨૦) તે વખતે દિલ્હીમાં કુબુદ્દીનની પછી ગાદીએ આવનાર ગુલામ વંશને અતમશ (ઈ. સ. ૧૨૧૦-૧૨૩૫ )૧૭ રાજ્ય કરતો હતો.
નાગપુરના સંધવી પૂનાને મુઇઝુદ્દીનની બીબી પ્રેમકલાએ પિતાને ભાઈ કરીને રાખ્યો હતો, પૂનડે મુઇઝુદ્દીનની આજ્ઞા લઈ સ. ૧૨૭૩માં બંખેરપુરની અને સં. ૧૨૮૬માં શત્રુંજયની યાત્રા કરી હતી, એવા રાજશેખરના ઉલ્લેખ તથા તે સાથે આપેલાં વર્ષો ધ્યાનમાં લેતાં મુઝુદ્દીન નામ અલતમશને લક્ષીને જ વપરાયું છે એમાં બિલકુલ શંકા રહેતી નથી. | મુઇઝુદ્દીનના હુમલાવાળી ઘટના ક્યારે બની?
• વસ્તુપાલ અને તેજપાલ એ ભાઈએ સં. ૧૨૭૬માં ધૂળકાના મંડલેશ્વરના મંત્રી થયા તે આપણે આગળ જોઈ ગયા. નાગપુરના સંઘવી પૂનડે સં. ૧૨૮૬ માં શત્રુંજયને સંધ કાઢો ત્યારે, તે દિલ્હીના
મહાઅમાત્ય કહે છે-અને વરૂપાલ મરણ પર્યત મહાઅમાત્યપદે હો, એ વાત સિહ છે એ જોતાં ૧૨૯૯માં વીસલદેવ ગાદીએ આવ્યું એ પછી ચેડા જ સમયમાં વસ્તુપાલનું મૃત્યુ થયું હોવું જોઈએ. એટલે તેને આશરે સં. ૧૨૭૬-૭૭ માં પ્રધાનપદ મળ્યું હશે.
20. History of Moslem rule in India, by Ishwari P-asad, p. 71
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે પાદશાહને કૃપાપાત્ર હેવાથી, પાદશાહને પ્રસન્ન કરવા વસ્તુપાલે સંધ તથા સંઘપતિનું સ્વાગત કર્યું હતું. રાજશેખરના વર્ણનાનુક્રમ મુજબ, મુરિલમ લશ્કરને વસ્તુપાલે પાછું હઠાવ્યું એ ઘટના ત્યાર પહેલાં બની ગઈ હતી. અર્થાત મુઇઝુદ્દીન–કહે કે અલ્તમશેસં. ૧૨૮૬ અગાઉ ગુજરાત ઉપર ચઢાઈ કરી લેવી જોઈએ.
બીજી બાજુથી, એ પ્રશ્ન થાય કે લવણપ્રસાદ અને વિરધવલ તે ધોળકાના મલેશ્વર હતા, તો પછી ગુજરાત ઉપર પરદેશી ચઢાઈ લાવે તે વિષે સર્વ ચિંતા અણહિલવાડના સાર્વભૌમ રાજા ભીમદેવને બદલે તેમને શા માટે થવી જોઈએ? આને ઉત્તર બહુ સહેલાઈથી મળે તેમ છેઃ ભીમદેવની તબિયત ઉત્તરાવસ્થામાં નબળી પડી ગઈ હતી, કેટલાક માંડલિકે તથા સામંતે તેનું રાજ્ય પચાવી પાડવાનો પ્રયત્ન કરતા હતા. અરિસિંહકૃત યુતીર્તન માં ભીમદેવ વિષે લખ્યું છેઃ
सततविततदानक्षीणनिःशेषलक्ष्मीरितसितरुचिकीर्तिमीमभूमिभुजाः । बलकवलितभूमिमण्डलो मण्डलेशै
चिरमुपवितचिन्ताक्रान्तचित्तान्तरोऽभूत् ।। સોમેશ્વરત શ્રીનિંગુરીમાં અણહિલવાડની રાજ્યલક્ષ્મી લવણપ્રસાદને કહે છે:
જે મંડલિકે વળી મન્નિય છે, ન ત્યાં કમેં માત્ર પરાક્રમે છે; છે કામના સ્વામીની સ્ત્રી હું માંહે,
જેને જ તેને શું ઉપાય થાય ? (સર્ગ ૨, લેક ૯૫) માત્ર એટલું નહીં, પણ કેટલાક સમય જ્યન્તસિંહ નામે કે સામંત અણહિલવાડની ગાદી પચાવી બેઠો હતો, એમ સં. ૧૨૮૦ના એક તામ્રલેખના શ્રીમત્રિપુરાધાનગઠિતમનવાણિરાગજીવચન્નસિંદવ એ પ્રમાણે ઉલ્લેખ ઉપરથી લાગે છે.૧૮
૧૮. Ind. Ant, Vol. VI. P. 197
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩
પ્રખધકોશ'ના સુઇઝુદ્દીન કાણુ ?
મુખ્તસંઢીર્તન અનુસાર, ભીમદેવે લવણુપ્રસાદને પોતાના સર્વાંધિકારીની પછી આપી હતી. ઉપર જેમા નિર્દેશ છે તે જયન્તસિંહુ બહુ થોડા વખત અણુહિલવાડની ગાદીએ રહ્યો હાય એમ જણાય છે, એટલે તેની વિરુદ્ધમાં ભીમદેવને મદદ કરીને લવણુપ્રસાદ વગેરે વાધેલાએ આગળ આવ્યા હાય અને તેથી પ્રસન્ન થઇ ભીમદેવે તેમને ઊંચી પદવીએ ચઢાવ્યા હોય, એ બનવાજોગ છે.૧૯ સધિવિગ્રહ કરવાની અને ગામદાન આપવા સુધીની પણ લવણુપ્રસાદની સત્તા હતી.. આ પ્રમાણે આશરે સં. ૧૨૮૦ના અરસામાં લવણુપ્રસાદ અણુહિલવાડના સસત્તાધીશ થયા, એમ નક્કી થાય છે.
વસ્તુપાલ પણ સ. ૧૨૭૬થી સ. ૧૨૭૯ સુધી ખંભાતના હાકેમ નિમાયા હતા. સ. ૧૨૭૯માં ખંભાતની સૂક્ષ્માગીરી તેના પુત્ર જતસિંહ અથવા જયંતસિંહને સોંપવામાં આવી અને વસ્તુપાલ મુખ્ય મંત્રી તરીકે તેજપાલની સાથે ધેાળકે રહેવા લાગ્યા.૨૧
મળશે એવા
૧૯. સામેશ્વરે સુયોત્ત્તવ કાવ્ય રચ્યું છે તેમાં એવી કથા આવે છે કે સુરથ નામે એક રાજાના મત્રોએ તેના શત્રુએ સાથે મળી જવાથી તેનુ રાજ્ય જતુ રહ્યુ. એટલે તે અરણ્યમાં જઇ વસ્યા. ત્યાં તેને મેધ નામે એક સુનિના સમાગમ થતાં તેમણે રાખને ભવાનીની આરાધના કરવાનું તપથી પ્રસન્ન થઈને ભવાનીએ રાને તેનુ રાજ્ય પાછુ આશીર્વાદ આપ્યા, તેવામાં જે સ્વામીભકત માસે હતા, તે અધિકારીઓના નારા કરી સુરથને ખાળવા નીકળે છે, અને લાગતાં તેને રાજધાનીમાં લાવી ધામધૂમથી ગાદીએ બેસાડે છે. આ કાર્ય સામેશ્વરે ભીમદેવના વખતમાં થઈ ગયેલ રાજ્યની અન્યવસ્થાની લાગણીથી મેરાઈ રચ્યુ હાય એમ લાગે છે,
તેના કુંતા તેના પત્તા
૨૦. જીએ ‘રાસમાળા' ભાષાન્તરમાં વાધેલા વિષે ભાષાન્તરાના વધારા’ એ પ્રકરણ,
૨૧. સંયમશ્ચ યુવયોનયો ષષ્ઠ : (સ ૩, શ્લેાક ૫૯), યૌવનેવિ મતનાન્ત વિકિયા (સ૩, શ્લેાક ૧૨) એ માતિનીમુદ્દીના ઉલ્લેખા ઉપરથી કેટલાક એમ માને છે કે, વસ્તુપાલ-તેજપાલ સ. ૧૨૭૬ માં મત્રી બન્યા
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસતુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે સર્વસત્તાધીશ થયા પછી, આખાયે રાજ્યની ચિંતા લવણપ્રસાદને તથા તેના પુત્ર વિરધવલને હેય, એ સ્વાભાવિક છે. ભીમ તે એ કાળે કદાચ રાજ્યવ્યવહારના માત્ર ઉપચાર પૂરતું જ રાજા હતો. સ્પષ્ટ રીતે આ જ કારણથી પ્રબધશવાળા પ્રસંગમાં ભીમનું નહીં, પણ વિરધવલ અને તેના મંત્રી વસ્તુપાલનું જ નામ મળે છે. વળી આ સર્વ તરફ જોતાં મુઇઝુદ્દીનની ચઢાઈવાળે બનાવ સં. ૧૨૮૦ પછી (લવણુપ્રસાદના સર્વાધિકારી-પદનું વર્ષ) અને સં. ૧૨૮૬ (સાહ પૂનડે કરેલી શત્રુંજયની યાત્રાનું વર્ષ) પહેલાં બન્યો હોવો જોઈએ.
હવે, દિલ્હીના સુલતાન અહતશે ઈ. સ. ૧૨૨૭ (સં. ૧૨૮૩) માં કયુબેચા, જેને મહમ્મદ ઘોરીએ ઊચને સંબો નીમ્યો, અને જે પાછળથી આખા સિંધ પ્રાન્તને ધણું થઈ બેઠો હતે, તેના ઉપર ચઢાઈ કરી અને ત્રણ મહિના સુધી ઘેરો ઘાલી ઊચને કિલ્લે કબજે કર્યો. કયુબેચા હોડીમાં બેસી નાસવા જતા હતા, પણ સિંધુના પૂરમાં ડૂબી ..૨૨ સંભવ છે કે અલ્તમશે ત્યાં થઈને પિતાના કેઈ સરદારને ગૂજરાત તરફ મોકલ્યો છે, જેને વસ્તુપાલે ધારાવર્ષ પરમારની મદદથી હરાવી પાછા કાઢો હોય.૨૩ ઢિલ્તતઃ શ્રીમોનહીંનસુરજ્ઞાળી સાચં વરમાં વિશામુદિચ વનિતમ્ એ પ્રવર્ધક્રોશના ઉલ્લેખ સાથે
ત્યારે નવયુવાન વયના હશે. પણ એ અનુમાન બરાબર નથી, કારણ જયંતસિંહ ૧૨૭૯ તો ખંભાતને હાકેમ થયું હતું, તેથી વસ્તુપાલ-તેજપાલ સં. ૧૨૯૬માં કદાચ વૃદ્ધ નહીં હોય તો પણ પુખ્ત વયના તો હશે જ.
22, History of Moslem Rule in India, p. 80
૨૩. અત્રે એક સહજ અનુમાન થાય છે. અલ્તમશનો પુત્ર મુઈઝદ્દીન બહરામશાહ હતો (એજન,૮૪). દિલ્હીમાં મુઈઝી અમીરે પણ હતા (એજન ૭૭): વર્ણન ઉપરથી એમ લાગે છે કે અલ્તમશ પોતે તે લશ્કર સાથે નહોતો જ આવ્યો, તેણે પોતાના પુત્રને અથવા એકાદ મુઇઝી અમીરને લશ્કર આપી મોકલ્યો હોય, અને તેને અંગે જૈન ગ્રન્યકારેએ આક્રમણકારને મોગરિ નામ કદાચ આપ્યું હોય. આ એક કપના જ માત્ર છે.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રઅધકારીને સુઈનુદ્દીન કાણુ
ય
આ સાથે મુસ્લિમ
પણ આ વાત બરાબર બધએસતી આવે છે. વળી, ગુજરાત જીતવાના સકલ્પ તા અલ્તમશને તે ગાદીએ બેઠે ત્યારથી જ હશે. સં. ૧૨૬૮ (ઈ. સ. ૧૨૧૨ )માં તે વખતના ગુર્જર સામ્રાજ્યની સીમા ઉપર આવેલ ઝાલાર સુધી તેણે ચઢાઇ કરી હતી, પણ ત્યાંના ચેહાણુ રાજાએ મજબૂત સામને કરવાથી તેણે થાકીને પાછા જવું પડયુ` હતુ`. ઇતિહાસકારે આ ઘટના વિષે કંઈ લખે છે કે કેમ તે જોવું જોઇએ. બિનરાજ–ઉસ-સિરાજના લખવા પ્રમાણે છે. સ. ૧૧૯૭માં કુત્બુદ્દીને નહરવાલ ઉપર ચઢાઇ કરી ત્યારે પણ ધારાવર્ષે તેની સામે થયા હતા, પણ તેને હારવુ પડયું હતું અને મુસલમાનોએ લૂંટફાટ કરી અગાઉનું વેર લીધું હતું. પછીના સમયમાં આયુના ધારાવર્ષ પરમારે ગુજરાતના રાજાને, તેના મુસ્લીમ શત્રુ વિરુદ્ધમાં મદદ કરી હતી, એ પ્રકારના ઉલ્લેખ તવારીખે ફરિસ્તાને! છે. ધારાવર્ષના પુત્ર સામસિંહદેવના પ્રથમ શિલાલેખ સ. ૧૨૮૭ ના મળી આવે છે,૨૪ એટલે ધારાવષે પેાતાની કારકિર્દીનાં છેલ્લાં વર્ષામાં અતમાની વિરુદ્ધમાં લવણુપ્રસાદ તથા વીરધવલને૨૫ મદ કરી હશે. રાજશેખરે વર્ણન કર્યુ છે કે,
આ
*
જીએ કાન્હડદેપ્રબન્ધ, (૧ લી આવૃત્તિ ) ઉપાદ્ઘાત, પૃ. ૨૭. ૨૪, રાસમાળા (ભાષાન્તર, ૩૭ આકૃતિ), ભા. ૧, પૃ. ૩૭૫.
૨૫, પ્રથોરામાં સવ સ્થળે વીરધવલને જ રાજ તરીકે વણુ વેલા છે. હવે આ ઘટના આશરે સં. ૧૨૮૦ ને સં. ૧૨૮૬ ની વચ્ચે મની, જ્યારે વીરધવલના રાજ્યાભિષેક તે ઠેઠ સ'. ૧૨૮૯ માં ધાળકામાં થયા. (Bom. Gaz. Vol .I, pt, I, p. 200 ) આનું સમાધાન એ રીતે થઇ શકે કે રાન અને યુવરાજ બનેના નામે રાજ્ય કરવાને જૂના સમ્પ્રદાય છે. પ્રવચિન્તામાનમાં સુલતાનના પ્રસંગમાં * × શ્રીવળત્રસાધવાચ્યાં શ્રીતેઽપામન્ત્રો મંદ: × એ પ્રમાણે લખેલું છે. વાધેલા વંશમાં તેા એ જૂના રવાજ પ્રમાણે જ રાજ્યઅમલ ચાઢ્યા હતા. વીરધવલના પુત્ર વીસલદેવ પેાતાના ભત્રીન અર્જુનદેવ સાથે, અર્જુનદેવ પેાતાના પુત્ર રામદેવ સાથે તથા એને ભાઈ સાર'ગદેવ પેાતાના ભત્રીન કર્ણદેવની સાથે રાજ્ય કરતા હતા, એમ ઈડર
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામડળ અને બીજા લેખે
વસ્તુપાલના લશ્કરે હજારા મુસ્લિમાનાં માથાં કાપી નાખ્યાં, જેનાં ગાડાં ભરી ધાળકે લાવ્યા, તે અતિશયોક્તિભર્યું લાગે છે. મુસલમાના હાર્યાં હશે, પણ તે સ ંજોગાને લઈ તે—જેમકે એક બાજુથી ગૂજરાતનું લશ્કર અને ખીજી બાજુ પરમાર ધારાવતું એમ અને ખાજુથી હુમલા થવાથી તેમને પરાજય થયા હોવા જોઈએ, કેમકે જો એવું ન હેાત તે પાછળથી તેમનાથી ડરીને વસ્તુપાલ અને વીરધવલે દિલ્હીના પાદશાહને પ્રસન્ન કરવાનું તથા ગૂજરાત ઉપર ચઢાઈ નહીં કરવાનું વચન તેની પાસેથી માગવાનું કંઇ કારણ નહાતુ.
છતાંય, ગુજરાતના અન્ય પ્રબન્ધાત્મક સાહિત્યમાં કે મુસ્લિમ તવારીખામાં આ બનાવનું વિશિષ્ટ મહત્ત્વ ગણવામાં આવેલુ નથી; તેથી એમ લાગે છે કે આ ઘટના ગૂજરાત ઉપર રીતસરની સવારીરૂપે બતી નહી હાય, પણ અતમશના એકાદ સરદારે કરેલા હુમલા (raid) માત્ર હરશે.
પ્રવધારામાં વર્ણવેલ ‘મુઇઝુદ્દીન'ને મહમ્મદ ધારી કે શાહખુદ્દીન ધારી ગણવાથી ગુજરાતના ઇતિહાસમાં એક પ્રકારનો કાલિવ૫*સ ઉત્પન્ન થાય છે. પ્રબન્ધકાશે નોંધેલી ઐતિહાસિક શ્રુતપરંપરાનુ સુસંગત અનુદČન કરવા માટે મેાદીન પાદશાહ તે દિલ્હીના સુલતાન અલ્તમશ, એમજ ગણુવુ પડશે.
પુરવણી
'प्रबन्ध कोश | મુઇઝુદ્દીન કાણુ ?” એ લેખ છાપવા માકલી દીધા પછી કેટલીક ધ્યાન દેવાયેાગ્ય માહિતી મળી છે તે પુરવણીરૂપે આપું છુંઃ
જયસિંહસૂરિએ સ. ૧૨૭૬( વસ્તુપાલના મન્ત્રીપદની સાલ ) અને ૧૨૮૬( હાથપ્રતની લખ્યાસાક્ષ)ના વચગાળામાં રચેલ રૂમ્મીરાજ્યમાં મુરલીધરના મંદિરના શિલાલેખ ઉપરથી જણાય છે. ( “ બુદ્ધિપ્રકાશ, પુસ્તક ૫૭, માર્ચ-એપ્રિલ ). કાન્હડદેપ્રબન્ધના નાયક કાન્હડદે પણ પેાતાના પિતા સામ'તસિંહ સાથે ઝાલેરમાં રાજ્ય કરતા હતા. ( કાન્હદે પ્રબન્ધ, ૧ લી આવૃત્તિ, ઉપેદ્ધાત, પૃ. ૨૫.)
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
શબધકેશને મુઇઝુદીન કોણ?
મહાન નાટકમાં ગૂજરાત ઉપર થયેલ એક મુસ્લિમ હુમલાના, વસ્તુપાલ–વરધવલ વગેરેએ કુનેહથી કરેલ સામનાનું વર્ણન છે. તેમાં બ્લેછપતિનું નામ મીલચ્છીકાર તથા તેના એક પ્રધાનનું નામ ઘેરી ઇસક્ર આપ્યું છે. તેની રાજધાની ક્યાં હતી વગેરે કંઇ વિશેષ હકીકત તેમાં આપી નથી. શ્રી. ગૌરીશંકર ઓઝાએ મીલચ્છીકાર એ દિલ્હીને સુલ્તાન અલ્તમશ હોવાનું અનુમાન કર્યું છે. અન્ય સ્થળે પણ તેઓ લખે છે કે, જ્યારે ઉત્તરથી સુલતાન શમ્મુદ્દીન અલ્તમશ તથા દક્ષિણેથી યાદવ રાજા સિંહણ ચઢી આવ્યા ત્યારે ગૂજરાતથી સ્વતન્ન થઈ ગયેલ ઉદયસિંહ, ધારાવર્ષ આદિ મારવાડના રાજાઓને વિરધવલે પિતાના પક્ષમાં લીધા.
१. ततः प्रविशति चिन्ताक्रोधविषादब्रीडाविभज्यमानमानसो यथोવિવેરા રીપનાના પ્રધાનપુરુષે મીરા છૂજા: | જુઓ મરમલમર્દનમ્ પૃ. ૩૬
२. राजपूताने का इतिहास, प्रथम खण्ड, पृ. ५६७-६८.
૩. એ જ પૃ. ૨૨૨. અત્રે સિંહણ અને અલ્તમશની ચઢાઈઓના તથા મારવાડી રાજાઓ તાબે થયા તેના સમસમચવા માટે ઓછાજીએ કંઈ ખાસ આધાર આપ્યો નથી. પણ મને લાગે છે કે તે પ્રસ્તુત નાટક ઉપરથી જ હશે. જેમકે, વષવ-૪ મયુના તુ નવપરિજિત પામવાતવિરેન सैन्धुराजिना जनितोत्साहोऽस्मान्प्रति प्रयाणकाय प्रगुणीबभूव बलाम्बुधिमग्नानेकभूभृदाभोग: श्रीसिंहनभूपतिः । इतस्तु विस्तर्णितरतुरगचमूचलनचलदचलाचक्रस्तुरष्कबीरोऽपि प्रयाणमकाषीत् । इतस्तु दुस्तरतरतेजोदवानरूज्वलत्सकलरिपुकुलः कुलिशकेतुकुतूहलोज्ज्वलभुजबलो मालवमहीन्दुरप्यकृत प्रयाणोपक्रमम्,
થરમારામાવાવ: સવાર સરપટ્ટ: I p. ૬ તથા વાર્તા - ૪ तथा हि स्वदेशसदेशमाभिसरत्सु स्वच्छया म्लेच्छराजसैन्येषु तातकारितया प्रयाणकस्य भृशमदीर्घकारितया निरतिशयामाशयं च प्रपञ्जयन्तः स्वयममिकममी માના વીજવાયતાવિકાનમ.
मोसोमसिंहोदयसिंहधारावरमीमिर्मग्देशनाथैः । दिशोऽष्ट जेतुं फटमष्टबाहुखिभिः समेतैरभवत्प्रभुनः ॥ पृ. ११
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિધાસરળ અને બીજા લેખે
હમ્પીમમર્યન જેવા સમકાલીન ગ્રન્થના ઉલ્લેખ છે, એટલે મુસ્લિમે - એ ગૂજરાત ઉપર હુમલા કર્યાં હતા, એ વાત તા ચેાસ. વસ્તુપાલના પુત્ર જયન્તસિંહની આજ્ઞાથી ભીમેશ્વરદેવના યાત્રામàત્સવ વખતે ખંભાતમાં આ નાટક ભજવાયું હતું.૪ જયન્તસિંહ સ ૧૨૭૯ માં ખંભાતના હાક્રમ થયા. જેસલમીર ભંડારમાંની ઉક્ત ગ્રન્થની હસ્તલિખિત પ્રતની લખ્યાસાલ સ. ૧૨૮૬ છે. એટલે લવણુપ્રસાદ સર્વાધિકારી થયા ( સ. ૧૨૮૦ ) અને પૂનડે શત્રુ ંજયના સંધ કાઢો (સ’. ૧૨૮), એ સમયના વચગાળામાં મુસ્લિમાને હુમલા ગૂજરાત ઉપર થયા હોવા જોઇએ, એવું જે અનુમાન મેં અગાઉ કર્યુ છે, તેને આથી વિશેષ કૈા મળે છે.
re
મારા ધારવા પ્રમાણે તે દ્દશ્મીરમનમર્યેનને મીલચ્છીકાર અને પ્રશ્નષદોશના મેાજદીન એ એય અલ્તમશ જ, અને પ્રેયનાં વર્ણન જુદાં જુદાં હોવા છતાં એક જ બનાવને લગતાં. (તા. ૨૭-૯-૧૯૩૪)
४. सूत्रधारः - x x स्तम्भतीर्थनगरीगरीयोरत्ना कुरस्य * श्रीभfमेश्वरस्य यात्रायां ... समस्तसचिववास्तोष्पतिश्रीवस्तुपाल कुलकाननके किसिंहेन श्रमिता जयन्तसिंहेन समादिष्टोऽस्मि यदिद्द... मधुरितनवरस बन्धप्रसर बन्धुरं कमपि प्रबन्धमभिनयन्नभ्युपनय प्रमोदपदवीं सभासद इति । पृ. १
* શ્રી ગૌરીશંકર ઓઝાએ રાવપૂતાને શ્વા તિાન માં મીલચ્છીકાર વિષે કરેલ અનુમાન તરફ રા. રા. દુર્ગાશંકર શાસ્ત્રીએ મારું ધ્યાન ખેંચ્યું, તે ઉપરથી હુ આ પુરવણી લખવા પ્રેરાયા, એ વસ્તુની અત્રે સાભાર નોંધ લઉં બ્રુ.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક ઐતિહાસિક જૈન
પ્રશસ્તિ
ચંદ્રગચ્છના દેવભદ્રસૂરિએ વિક્રમના તેરમા શતકના આરંભમાં મહારાષ્ટ્રી પ્રાકૃતભાષામાં શ્રેયાંસાંથરિત્ર'ની રચના કરી છે. તેના અંતભાગમાંથી આ પ્રશસ્તિ ઉતારવામાં આવી છે. એમાંથી ચદ્રગચ્છની સૂરિપરંપરા સાથે ખીજી કેટલીક જાણવા જેવી હકીકતા પણુ મળી આવે છે. પ્રશસ્તિમાં કાઈ સમય આપેલા નથી, પરન્તુ વારંવાર અમુક ઇતિહાસપ્રસિદ્ધ વ્યક્તિ અથવા બનાવાના ઉલ્લેખા આવે છે તે ઉપરથી તેમજ અન્ય સાધનાારા ઉપલબ્ધ થતી ઐતિહાસિક માહિતી ઉપરથી જે તે આચાના સમય સહેલાઈથી અનુમાની શકાય છે.
પ્રશસ્તિમાંથી ઐતિહાસિક હકીકતા મળે છે. એમાંની કેટલીક અન્ય સ્થળાએથી પણ પ્રાપ્ત થાય છે, જે વિષે ટિપ્પણુમાં સવિસ્તર ઉલ્લેખા કર્યાં છે. પ્રસ્તુત પ્રશસ્તિમાંથી મળતી મુખ્ય હકીકતા નીચે મુજબ છેઃ
૧. અભયદેવસૂરિએ ‘વાદમહાણવ’ ગ્રન્થ રચ્યા.
૨. ધનેશ્વરસૂરિએ ભેાજ રાજાની સભામાં વાદામાં જયલક્ષ્મી પ્રાપ્ત કરી. ૭. ભદ્રેશ્વરસૂરિના ઉપદેશથી સજ્જન મંત્રીએ ગિરનાર તીથૅના ઉદ્ધાર કરાવ્યા.
૪. ભદ્રેશ્વરસૂરિના આદેશથી સાન્ત તથા સજ્જનમંત્રીએ વાઉદયમાં મોટી રથયાત્રા રચી.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે ૫ દેવભદ્રસૂરિએ “તબિન્દુ પ્રમુખ વિવિધ પ્રકરણે તથા “જનप्रभारत' या..
આ પ્રશસ્તિ એકવીસ પ્રાકૃત આર્યાઓની બનેલી છે. પાટણના ભારમાંની સં. ૧૪૭૦ ની હસ્તલિખિત પ્રત ઉપરથી ઉતારવામાં આવેલી તેની નક્લ પૂ. મુનિશ્રી પુણ્યવિજ્યજીએ મને કૃપા કરીને આપી હતી તે બદલ તેમને અત્યંત આભારી છું.
प्रशस्तिः । एत्येऽस्थि चंदगच्छो चंदो व भवं अहो करेमाणो । उत्तमसत्तरिसाहिं सहिमो असवत्तपुण्णभरो १॥ तत्य अ सूरीण परंपराए सिरिअभयदेवसरि ति । विदलियवादप्पो उप्पण्णा गणहरो वाई ॥ २ ॥ जेण चउरासीवायविजयसंपत्तजय' पडारण । वायमहण्णवगंथो निम्मविमो कित्तिथंभो ब्व ॥ ३ ॥ तयणु धणेसरसरि जाओ जेणं निरीहपहुणा वि। भोजनारदसभाए गहिआ वायम्मि जयलच्छी ॥ ४ ।।
संस्कृत छाया अत्राऽस्ति चन्द्रगच्छश्चन्द्र इव भवं अध: कुर्वाणः । उत्तमसत्त्वर्षिभिः [ उत्तमसप्तर्षिभिः] सहितोऽसपत्नपुण्यभरः ॥ १ ॥ तत्र च सूरीणां परंपरायां मीभमयदेवसूरिरिति । विदलितवादीदर्प उत्पन्नो गणधरो वादी ॥ २ ॥ येन चतुरशीतिवादविजयसंप्राप्तजयपताकेन । वादमहार्णवग्रन्यो निर्मितः कीर्तिस्तम्भ इव ॥ ३ ॥ तदनु धनेश्वरसूरिजर्जातो येन निरीहप्रमुणाऽपि ।
भोजनरेन्द्रसभायां गृहीता वादेषु जयलक्ष्मी ॥ ४ ॥ १० 8 विजिम०
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક ઐતિહાસિક જૈન પ્રશસ્તિ
मह अजियसिंहसूरि अदेसि जेणं धरितु वयमुदं । घोरा २ विसयपिवासापिसाइआ सुहु निग्गदिआ ॥ ५ ॥ तो वद्धमाणसूरि सुदुद्धरखमावद्दणदक्खो | दिकुंज! ब्व गरुओ आसी दिसापावियपट्टो ॥ ६ ॥ ठविअं च तेण सिरिदेवचंदचंदप्पहत्ति सूरिजुगं । सप्पपासणे जेणं सूरचंदाइअं भुवणे ॥ ७ ॥ ताणं च मन्नणिज्जो मुणिवसहो सिस्सकद्धिसंपण्णो । आसी कुलभूसणगणि गच्छधुराधरणधोरेओ ॥ ८ ॥ जस्सित्थ पउमहत्थो कप्पदुमपल्लो ब्व जाण सिरे । जाओ सव्व वि आवकिअगीवार लच्छी ॥ ९ ॥ अह सिरिभदेसर सूरि गणहरो आसी जस्स चरिएन । कोउत्तरेण अव्जवि रोमंचिज्जति अंगाई ॥ १० ॥
जावज्जीवं एगन्तरोपवासिस्स जस्स आणाए । सिरिउज्जयंत तित्थं सज्जगसचिवेण उद्धरिअं ॥ ११ ॥
अथाजितसिंह सूरिर्यथेच्छं येन गृहीत्वा व्रतमुद्राम् । घोरा विषयपिपासापिशाचिका सुष्ठु निग्रहिता ॥ ५ ॥ तदा वर्धमानमूरिः सुदुर्भरक्षमावहनदक्षः | दिकुंजर इव गुरुक आसीत् दिशाप्राप्तप्रतिष्ठः ॥ ६ ॥ स्थापितं च तेन श्रीदेवचन्द्रचन्द्रप्रमेति सूरियुगम् । सत्पथप्रकाशने च सूर्यचन्द्रायितं भुवने ॥ ७ तेषां च माननीयो मुनिवृषभः शिष्यलब्धि संपन्नः । आसीत् कुलभूषणगणिर्गच्छधुराधरणधौरेयः ॥ ८ ॥ यस्यात्र पद्महस्तः कल्पद्रुमपलवमिव यस्य शिरसि । जातः सर्वमध्यावकितग्रीवया लक्ष्म्या ॥९॥ अथ श्रीभद्रेश्वरसूरिर्गणधर आसीद्यस्य चरितेन । लोकोत्तरेणाद्यापि रोमानीयन्तेऽङ्गानि ॥ १० ॥ यावज्जीवं एकान्तरोपवासिनो यस्याशया । श्रीउब्जयन्ततीर्थं सज्जनसचिवेनोद्धृतम् ॥ ११ ॥ २ भूपा: घारे
fe
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२
વસ્તુપાલનું વિદ્યાસડળ અને બીજા લેખ
जस्स अ आएसेणं संतुयसचिवेण सज्जणेणं च । उदअम्मि बिहि सवित्थरा गरुआ रहता ॥ १२ ॥ ततो पालियतिक्खखग्गधारा सरिच्छवयचरिओ । सिरिअजिअ सिंहसूरि जाओ सब्वाइसाइगुणो ॥ १३ ॥ अविसंगयागमत्थं जेणं आगामिणं सुतेणं ।
व कस्स चितं चमक्किअं दुक्कुहस्सावि ॥ १४ ॥ तेलि सिरिभद्देसर सूरिहिं पाविओ नियपयम्मि | सिरिअजयसिंह सूरिहिं पुण्ण समस्थाणं" अस्थाणं ६ ॥ १५ ॥ वागरणतक्कसाहित्तछंद सिद्धंत जोइसाईणं ।
पारं वच्छलवसेण लंभिओ कौलमाणेण ॥ १६ ॥
सिरिदेव [भद्दसूरि ] संजाओ विदुमुहाई । विहिभाई पगरणाई जेण जणाणुग्गाहट्ठाए ॥ १७ ॥
यस्य चादेशेन शान्तुकसचिवेन सज्जनेन च । वोदये विहिता सविस्तरा गुरुका रथयात्रा ॥ १२ ॥ ततः पातितीक्ष्णखङ्गधारासदृक्षव्रत चारित्र्यः | श्री अजित सिंहसूरिर्जातः सर्वातिशार्यागुणः ।। १३ ॥ अविसंगतागमार्थे यस्यागमिकस्य भूयमाणस्य । भुवने न कस्य चित्तं चमस्कृतमसहिष्णोरपि ॥ १४ ॥ तैः श्रीभद्रेश्वरसूरीभिः प्रापितो निजपदेषु । श्रीभजितसिंहसूरिभिः पूर्णसमस्तानामर्थानाम् ॥ १५ ॥ व्याकरणतर्कसाहित्यछन्दसिद्धान्तज्योतिषादीनाम् । पारं वात्सल्यवशेन लम्भितः कालमानेन ॥ १६ ॥ श्रीदेवभद्रसूरिः संजातस्तत्त्वबिन्दुप्रमुखानि । वीतानि प्रकरणान्येन जनानुग्रहार्थम् ॥ १७ ॥
3 भूण पाठ: जेणं अविसंगायगमत्थं
४ भूण था: सुणतेण
भ भूण पाठ: पुणसमत्थाण
९ भूज पाह: अत्थाण
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક ઐતિહાસિક જૈન પ્રતિ
णिम्मविओ वित्तेहि जणप्पमाणपासतको अ । तेण छछणचंदुज्जलमहप्पगुणमणिनिहाणस्स ॥ १८ ॥ अम्मत्थणाए सिरिसिद्धसेणसारस्स सिस्सरअणस्स । भत्तस्स सिरिजिणेसरसूरिस्त अ सव्वावज्जस्स ॥ १९ ॥ अणहिल्लवाडयपुरे रइ सेज्जंससामिणो चरिअं । साहज्जेणं पंडियजिणचंदगणिस्स सीसस्स ।। २० ॥ लिहिलं च पढममेअं गणिणा सिस्सेण विमलचंदेण ।
ईहतेण असमाणमत्तणो पुण्णप भारं ॥ २१ ॥ सं. १४७० माघ बदि ९ दुषदिने पुस्तकं मं. भादाकेन लिलेख ॥ ७ ॥
निर्मितो वृत्तजनप्रमाणप्रकाशतर्कश्च । तेन क्षणचन्द्रोज्जवलमाहात्म्यगुणमाणिनिधानस्य ॥ १८ ॥ अभ्यर्थनया श्रीसिद्धसेनसूरेः शिष्यरत्नस्य । भक्तस्य भीजिनेश्वरसूरश्च सर्वविदः ॥ १९ ॥ अणहिल्लपाटकपुर रचित श्रेयांसस्वामिनश्चरितम् । साहाय्येन पण्डितजिनचन्द्रगणे: शिष्यस्स ॥ २० ॥ लिखितं च प्रथममेतद् गणिना शिष्येण विमलचन्द्रेण । ईहमाणेनासामान्यमात्मन: पुण्यप्राग्भारम् ॥ २१ ॥
ભાષાન્તર ચંદ્રની જેમ ભવ(પક્ષે મહાદેવ)ને નીચો કરનાર, ઉત્તમ સત્વવાળા ઋષિઓ (પક્ષે ઉત્તમ સપ્તર્ષિઓ)થી સહિત, અસપત્ન પુણ્યથી ભરેલે ચંદ્રગચ્છ અહીં છે. ૧
તેમાં સરિઓની પરંપરામાં વાદીના દર્પને દળી નાખનાર, વાદી ગણધર શ્રીઅભયદેવસૂરિ ઉત્પન્ન થયા. ચોરાશી વાદમાં વિજય વડે જયપતાકા પ્રાપ્ત કરી હતી એવા તેમણે કીર્તિસ્તંભ સમાન "वाइमला' अन्य निर्माण यो. २-3
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે તેમની પછી ઘનેશ્વરસૂરિ થયા, જેમણે પોતે) નિસ્પૃહી એવા સાધુઓના પ્રભુ હોવા છતાં ભોજરાજની સભામાં વાદોમાં જયલક્ષ્મીને ગ્રહણ કરી. ૪
હવે, જેમણે વ્રતમુદ્રા ધારણ કરીને વિષયપિપાસારૂપી ઘોર પિશાચિકાને સારી રીતે નિગ્રહમાં રાખી હતી એવા અજિતસિંહસૂરિ થયા. ૫
પછી, દુર્ધર એવી ક્ષમાને ધારણ કરવામાં દક્ષ, દિપકુંજર જેવા ગુરુક અને દિશાઓમાં પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત કરનારા વર્ધમાનસૂરિ થયા. તેમણે ભુવનમાં સત્પથને પ્રકાશ કરવામાં સૂર્યચન્દ્ર જેવા દેવચન્દ્ર અને ચન્દ્રપ્રભ એ બે સૂરિઓને (પિતાને સ્થાને) બેસાડયા. ૬-૭
તેમના માનનીય મુનિવૃષભ, શિષ્યલબ્ધિસંપન્ન, ગચ્છધુરા ધારણ કરવામાં વૃષભ જેવા કુલભૂષણગણિ થયા, જેમને કલ્પકુમના પલ્લવ જેવો પવહસ્ત જેના માથા પર મૂકાતો તેને લક્ષ્મી વરતી. * ૮-૯
- હવે ભદ્રેશ્વરસૂરિ થયા, જેમના લેકાર ચરિત્રથી આજે પણ અંગે રોમાંચિત થાય છે, આખી જિંદગી સુધી એકાન્તર ઉપવાસ કરનાર જેમની આજ્ઞાથી સજ્જન સચિવે ઉજ્જયંતતીર્થને ઉદ્ધાર કર્યો હતો તથા જેમના આદેશથી શાસ્તુક સચિવે તેમજ સજજને વડઉદયમાં વિસ્તારવાળી અને ગુરુક રથયાત્રા કરાવી હતી. ૧૦-૧૨
પછી, તીક્ષ્ણ ખડૂગધારા સરખું વ્રતચારિત્ર્ય પાળનાર, સર્વથી શ્રેષ્ઠ ગુણોવાળા અજિતસિંહસૂરિ થયા; જે આગમિકનો (સંભળાવેલા) આગમન અવિસંગત અર્થ સાંભળતાં ભુવનમાં ક્યા અસહિષ્ણુનું ચિત્ત પણ આશ્ચર્ય પામ્યું નથી ? ૧૩-૧૪
* નવમી આયાના બીજા ચરણને અર્થ સ્પષ્ટ સમજાતો નથી; અને તથી જ છાયા પણ અસ્પષ્ટ રહેવા પામી છે.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક એતિહાસિક જૈન, પ્રતિ
ભદ્રેશ્વરસૂરિ વડે પિતાના પદ ઉપર (સરિષદ ઉપર) મુકાયેલા અને અજિતસિંહસૂરિ વડે પૂર્ણ સમસ્ત અર્થોને તથા વ્યાકરણ, તર્ક, સાહિત્ય, છંદ, સિદ્ધાન્ત, જ્યોતિષાદિને વાત્સલ્યવશતાથી કાલાનુસાર પાર પમાડાયેલા દેવભસૂરિ થયા, જેમણે મનુષ્યો ઉપર અનુગ્રહ કરવા માટે “તત્વબિન્દુ' પ્રમુખ પ્રકરણો રચ્યાં તથા “ જનપ્રમાણપ્રકાશતક' છદમાં રચ્યો. તેમણે (દવિભદ્રસરિઓ પિતાના શિષ્યરત્ન, પૂર્ણિમાના ચંદ્ર જેવા ઉજ્જવળ માહામ્યગુણમણિનિધાન સિદ્ધસેનરિની તથા પોતાના) ભક્ત સર્વવિદ્ જિનેશ્વરસૂરિની અભ્યર્થનાથી અણહિલપાટકપુરમાં શ્રેયાંસ સ્વામીનું ચરિત્ર (પિતાના શિષ્ય પંડિત જિનચંદ્રગણિની સહાયથી રચ્યું. ૧૫-૨૦
આ ચરિત્ર, અસામાન્ય પુણ્યપ્રામ્ભાર ઇચ્છતા શિષ્ય વિમલચંદ્રગણિએ પ્રથમવાર લખ્યું. ૨૧
ટિપ્પણ ૨-૩. આ અભયદેવસરિના ગુરુનું નામ પ્રદ્યુમ્નસૂરિ હતું. “ન્યાયવનસિંહ” તથા “તપંચાનને એવાં તેમનાં બિરુદ હતાં. પ્રસિહ સન્મતિતર્ક ઉપર તેમણે લખેલી પચીસ હજાર શ્લેકપ્રમાણુ ટીકા “તત્ત્વબોધવિધાયિની” અથવા “વાદમહાર્ણવ નામથી ઓળખાય છે. જન દાર્શનિક ગ્રન્થમાં તે અદ્વિતીય છે. દશમી સદી સુધીના સર્વ ભારતીય દાર્શનિક વાદોની તેમાં અનેકાન્ત દૃષ્ટિએ સમર્થ પર્યાલચના છે. આ પછી થયેલ, આ વિષય પર કલમ ચલાવનાર લગભગ સર્વ જૈન ગ્રન્થકારે ઉપર્યુક્ત ટીકાગ્રન્થના છે. શ્રેયાંસનાથ ચરિત્રના કર્તા વાદમહાર્ણવીને અભયદેવસૂરિના ઉત્તમ (કીર્તિસ્તંભ તરીકે વર્ણવે છે, એમાં સહેજ પણ અતિશયોક્તિ નથી.
૪. ધનેશ્વરસૂરિએ ભોજરાજાની સભામાં થયેલા વિદેશમાં જયલક્ષ્મી ૧. વધુ માટે જુઓ “સન્મતિતકના પહેલા ભાગમાં તેના સંપાદક પં. બેચરદાસ અને પં. સુખલાલજીનું નિવેદન.
૫
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિશાળ અને બીજા લેખે ગ્રહણ કરી, એમ પ્રસ્તુત પ્રશસ્તિ નોંધે છે; પરંતુ પ્રશસ્તિકાર દેવભદ્રસરિના જ શિષ્ય સિદ્ધસેનસૂરિએ રચેલ “પ્રવચનસારોદ્ધારવૃત્તિમાં
___ तदनु धनेश्वरसरिज य: प्राप पुण्डराकाख्यः।
निर्मध्य वादजलर्षि जत्रियं मुअनृपपुरतः ॥ એ પ્રમાણે મુંજની સભામાં ધનેશ્વરસૂરિએ વિજય મેળવ્યો હોવાનું લખ્યું છે. ચંદ્રગચ્છમાં જ થયેલા માણિક્યચન્દ્ર સં. ૧૨૭૬માં રચેલ “પાર્શ્વનાથચરિત્રમાં પણ ધનેશ્વરસૂરિએ મુંજની સભામાં વાદીએને પરાજય કર્યો હોવાને ઉલ્લેખ છે. આમ આ બે પછીના ગ્રન્થોના ઉલ્લેખ કુદરતી રીતે વધુ વિશ્વસનીય માનવા પડે તેમ છે. સંભવ છે કે મુંઝવણમાને બદલે મોગતિષમા એ પાઠ પાછળથી ભૂલથી શ્રેયાંસનાથચરિત્રમાં પ્રવેશ પામ્યો હોય. આ ધનેશ્વરસૂરિની પછી અજિતસિંહરિ થયા અને તેમની પછી વર્ધમાનસૂરિ થયા. વર્ધમાનસૂરિએ સં. ૧૯૫૫માં હરિભદ્રકૃત ઉપદેશપદ ઉપર ટીકા લખેલી છે. તેમને એક ધાતુપ્રતિમાલેખ શક સં. ૧૦(વિ. સં. ૧૦૪૫)નો પણ મળે છે. હવે, મુંજરાજા સં. ૧૦૫૦ અને ૧૦૫૪ની વચ્ચે અવસાન પામ્યો હતો એમ માનવાનાં સબળ ઐતિહાસિક કારણો છે. તેની પછી ગાદીએ આવેલા ભેજના દરબારમાં વિત્સભાઓ ભરાવા લાગી ત્યાં સુધી ધનેશ્વરસૂરિ જીવંત હોય એ અસંભવિત લાગે છે. એટલે કે ભજના નહીં, પરંતુ મુંજના દરબારમાં તેમણે વાદીઓનો પરાજય કર્યો હોવાની હકીકત વધારે વાસ્તવિક કરે છે. ધનેશ્વરસૂરિ પૂર્વાવસ્થામાં ત્રિભુવનગિરિના રાજા હતા. તેમણે પ્રદુમ્રસૂરિના ઉપદેશથી જૈનધર્મ ગ્રહણ કર્યો હતો, એમ માણિજ્યચન્દ્ર “પાર્શ્વનાથચરિત્ર માં નોંધ્યું છે. તેઓ આચાર્યપદે આવ્યા બાદ ચંદ્રગચ્છ રાજગચ્છ' એવા નામથી ઓળખાયો હોવાનું પ્રભાચન્દ્રસૂરિ પ્રભાવક ચરિત્રમાં જણાવે છે.
૬-૭, વર્ધમાનસૂરિએ સં. ૧૦૫૫માં હરિભદ્રસૂરિકૃત ‘ઉપદેશપદ ઉપર ટીકા લખી છે. વળી તેમણે “ઉપમિતિભવપ્રપંચનામસમુચ્ચય'
૨. જન સાહિત્યને સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ, પૃ. ૧૭-૯૮ ૩. એજન, ૫. ૨૦૭
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક ઐતિહાસિક જૈન પ્રશસ્તિ
તથા ‘ઉપદેશમાલાબૃહદ્ઘત્તિ' નામની કૃતિ રચી હાવાનુ જણાય છે. તેમનું અવસાન સ. ૧૦૮૮માં થયું હતુ.૪ ચંદ્રગચ્છના દેવેન્દ્રસૂરિના શિષ્ય શ્રીચ દ્રસૂરિએ સ. ૧૨૧૪માં પાટણમાં પ્રાકૃત ‘સનત્કુમારચરિત્ર’ આ હજાર શ્લાક×માણુ લખ્યુ છે, તેના આરંભે તેમણે દેવચન્દ્રની તથા દેવભદ્રની કૃતિનું સ્મરણ કર્યુ” છે.૫ પ્રશસ્તિની સાતમી આર્યોંમાં જેમના ઉલ્લેખ કરવામાં આવેલા છે તે દેવચન્દ્રસૂરિ અને શ્રીચન્દ્રસૂરિએ જેનું સ્મરણ કર્યું છે તે દેવચન્દ્રસૂરિ એક જ હશે કે કેમ એ પ્રશ્ન છે. જો એક હોય તે। દેવચન્દ્રસૂરિએ અન્ય કાઈ પ્રગ્ન્યા રચ્યા હશે, એવું અનુમાન થઇ શકે છે.
૧૧. સિદ્ધરાજના એક મંત્રી સજ્જનનુ નામ તિડાસમાં પ્રસિદ્ધ છે. વનરાજ ચાવડાના શ્રીમાળી મંત્રી જાબ અથવા ચાંપાને તે વંશજ હતા. સિદ્ધરાજે તેને સૌરાષ્ટ્રના દંડનાયક નીમ્યા હતા. તેણે સૌરાષ્ટ્રની ઉપજ ખર્ચીને સં. ૧૧૮૫ માં ગિરિનાર ઉપરનાં જૈન મન્દિરાને જીર્ણોધાર કર્યાં હતા. સ. ૧૨૮૭ ની આસપાસ પ્રાચીન ગુજરાતીમાં લખાયેલ રેવગિર રાસ'માં તથા પ્રાકૃત રૈવતકલ્પ'માં આ જીર્ણોદ્ધારનું વન મળે છે. ભદ્રેશ્વરસૂરિની આજ્ઞાથી સજ્જને ગિરનાર તીના ઉદ્ધાર કરાવ્યા હતા. એવા પ્રશસ્તિના ઉલ્લેખ નેાંધપાત્ર છે.
:
૧૨. શાન્તુક, સ`પકર અથવા શાન્તુ એ સિદ્ધરાજના અમાત્ય હતા. સિદ્ધરાજના પિતા કહ્યુના વખતમાં પણ તે મહામાત્ય હતેા, એમ‘ વિક્રમાંકદેવચરિત' તથા ચૌરપંચાશિકા’ના કર્તા તેમજ કર્યું ના સમકાલીન પ્રસિદ્ધ કાશ્મીરી કવિ બિલ્હણે રચેલ ‘કસુન્દરી’ નાટિકામાં જણાવેલું છે. ‘કણુ સુન્દરી’ નાટિકા મહામાત્ય સ`પકરે પાટણમાં શ્રીશાન્ત્યત્સવગ્રહમાં પ્રવર્તાવેલા આદિનાથના યાત્રામહોત્સવ વખતે
૪. એજત, પૃ. ૨૦૭
૫. ‘જૈન’ સાપ્તાહિક, તા. ૨૦-૫-૨૮, ૫, લાલચંદ્ર ગાંધીના લેખ ‘સિદ્ધરાજ અને જને,’
૬. શ્રી દલાલસ’પાદિત - પ્રાચીન ગુર્જર કાવ્યસ ંગ્રહ ( ગા. એ. સી. )માં આ બન્ને કૃતિઓ છપાયેલી છે.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામડળ અને બીજા લેખે
ભજવાઇ હેાવાને ઉલ્લેખ તેની પ્રસ્તાવનામાં કરવામાં આવેલા છે. બિલ્ડણે ‘કસુન્દરી’માં શાન્તુને વત્સરાજના મહામાત્ય યૌગધરાયણ સાથે સરખાવ્યેા છે. તેની ચતુરાઇ, ધર્મપ્રેમ અને શૌયની અનેક વાતા ‘ પ્રબન્ધચિન્તામણિ'એ નોંધી છે. બિલ્ડણુ બ્રાહ્મણ હોવા છતાં આ નાટિકાના મંગલાચરણમાં તેણે જિનેશ્વરની સ્તુતિ કરી છે તે શાન્તુ તરફના આશ્રયનું પરિણામ હોઈ શકે. અન્ય સખ્યાધ ઐતિહાસિક તેમજ અર્ધ ઐતિહાસિક પ્રબન્ધાત્મક ગ્રન્થામાં શાન્તુ મ ંત્રી વિષેના ઉલ્લેખા અને હકીકતા મળી આવે છે અને તે ઉપરથી તેની મહત્તા અને પ્રાભાવિકતાની કલ્પના થઈ શકે છે. હપુરીયગચ્છીય અભયદેવરિના આદેશથી શાન્તુએ ભરૂચમાં સમલિકાવિહારમાં સેનાના કળશે ચઢાવ્યા હતા, એવા ઉલ્લેખ શ્રીચંદ્રસૂરિષ્કૃત પ્રાકૃત • મુનિસુવ્રતચરિત્ર’માં મળી આવે છે. શાન્તુ તેમજ સજ્જને વડઉદ્દયમાં વિસ્તૃત રથયાત્રા કરાવી, એવા ઉલ્લેખ પ્રશસ્તિમાં છે. આ વડઉદય તે હાલનુ વડેાદરા હાય એ સવિત છે.
6
se
૧૭. સ. ૧૨૧૪ માં ચંદ્રગચ્છના શ્રીચંદ્રસૂરિએ પ્રાકૃતમાં ‘સનતકુમારચરિત્ર' રચ્યું છે. તેના આરંભે તેમણે દેવભદ્રસૂરિની કૃતિઓનુ સ્મરણ કર્યું છે. આ દેવભદ્રસૂરિ તે પ્રસ્તુત પ્રશસ્તિમાં ઉલ્લિખિત શ્રેયાંસનાથચરિત્ર’, ‘ પ્રમાણુપ્રકાશતક', ‘ તત્ત્વબિન્દુ ’વગેરેના કર્તા દેવભદ્રસૂરિ હાય એમ જણાય છે.
"
૧૯. દેવભદ્રસૂરિના શિષ્ય સિદ્ધસેનસરિએ સ ૧૨૪૮માં (અથવા કદાચિત્ ૧૨૭૮) માં નૈમિચન્દ્રકૃત પ્રવચનસારેાહાર' ઉપર તત્ત્વજ્ઞાનવિકાસિની' નામે વૃત્તિ રચી છે અને તેમાં તેમણે પોતાના અન્ય ગ્રન્થા પદ્મપ્રભચરિત્ર’, ‘સામાચારી' વગેરેના ઉલ્લેખ કર્યો છે
છે. ‘'સુન્દરી’ નાટિકા, નિણું ચસાગર પ્રેસની આવૃત્તિ.
૮. પીટનના હાથપ્રતાને લગતા અહેવાલ, સને ૧૮૯૨-૨૫, પૃ. ૧૦ ૯. પ્ર. સા વૃત્તિ, પૃ. ૧૮૭, ૪૪૦, ૪૪૨
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
સડૅર : ઉત્તર ગુજરાતનું એક ઐતિહાસિક ગામડું
ઉત્તર ગુજરાતને પ્રદેશ ગૂજરાતની પ્રાચીન સંસ્કૃતિનું એક કેન્દ્રસ્થાન હાઇ અનેક ઐતિહાસિક અને ઇતિહાસપ્રસિદ્ધ સ્થાનેથી ભરપૂર છે. આષુ, આરાસણ, ચદ્રાવતી, વડનગર, મેઢેરા અને અણુહિલવાડ જેવાં સવિશ્રુત સ્થાનેાની વાત જવા દઇએ તો પણ ઝીંઝુવાડા, લેાટેશ્વર, કાટચ, વાયડ, ઇડર, કર્ણાવતી, દેલમાલ, વાધેલ, સૂણુક, દધિસ્થલી, શ્રીસ્થળ, વીસનગર, બેચરાજી, પાલનપુર, તાર’ગા, પંચાસર, માંડળ ઇત્યાદિ અનેક એવાં સ્થળેા ત્યાં આવેલાં છે, જ્યાંથી ગુજરાતનાં શિલ્પ-સ્થાપત્ય, ઇતિહાસ વગેરે વિષે ઉપયોગી એવી માહિતી ઓછાવત્તા પ્રમાણમાં પ્રાપ્ત થાય છે. આવાં સ્થાને પૈકી સંડેર પણ એક છે. ગૂજરાતના પ્રાચીન કે મધ્યકાલીન ઇતિહાસમાં તેનું સ્થાન બહુ આગળ તરી આવતું નથી, છતાં ઉત્તર ગુજરાતનું પુરાતત્ત્વવિષયક અવલાકન કરતાં એ સ્થાનની અવગણુના થઇ શકે તેમ તેા નથી જ; અને એ વિષેની પ્રકીણુ માહિતી પણ ઇતિહાસના તાણાવાણા ગાઠવવામાં થેાડેલણે અંશે ઉપયાગી થઇ પડે છે. પ્રાપ્ત સાધના પરથી સંડેર વિષેની જે હકીકતા મળી શકે છે તે અહીં આપવાના પ્રયાસ કર્યો છે.
સડરની પ્રાચીનતા
ગાયકવાડ સરકારના મહેસાણા પ્રાન્તમાં પાટણથી અગ્નિખૂણે
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામડળ અને બીજા લેખે
આશરે ૧૦-૧૧ માઇલ દૂર અને પાટણ પાસેના મણુંદરા સ્ટેશનેથી આશરે અઢી માઈલ દૂર સંડેર આવેલું છે. હાલમાં ત્યાં ૩૧૦૦ માણુસની વરતી છે. આ સ્થળ પ્રાચીન હેાવાનાં ચિહ્નો સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિએ અવલાકન કરનારને ઠેકાણે ઠેકાણે નજરે પડે છે. પ્રાચીન મૂર્તિઓ, શિલ્પાકૃતિઓ અને કાતરણીવાળા પત્થરા જે તે સ્થળે રખડતાં અથવા ટ્રાઇક ભીંતામાં ચણાયેલાં નજરે પડે છે. ગામના ચારા ઉપરનાં મૂર્તિ વગરનાં મે પ્રાચીન મન્દિરા અભ્યાસદૃષ્ટિએ કાઇ પણ પુરાતત્ત્વવિદનુ ધ્યાન ખેંચ્યા સિવાય રહેતાં નથી - આર્કિયાલાજીકલ સબ્જેક્ નાધન' ગૂજરાત ' એ પુસ્તકના લેખકા નોંધે છે તે પ્રમાણે, આ મે મન્દિરા પૈકીનું નાનું મન્દિર, તા જેના સમય ઠ્ઠી સદી જેટલા પ્રાચીન હાવાનું અનુમાન કરવામાં આવે છે એવાં એરિસાનાં મન્દિરાને મળતું આવે છે. આ અનુમાન જો વાસ્તવિક જ હાય તા, સ ંડેરની ઐતિહાસિકતા અને પ્રાચીનતા ઉત્તરગુજરાતનાં ઐતિહાસિક સ્થાનામાં નાંધપાત્ર ગણાવી જોઈ એ વડનગર અને આણુને બાજુએ રાખીએ તા, માઢેરાક્ષેત્ર આ પ્રદેશમાં કદાચ પ્રાચીનતમ છે અને તેની પ્રાચીનતા આશરે ઈસ્વીસનના પહેલા અગર ખીજા સૈકા સુધીની અનુમાનવામાં આવે છે; અને એમ પણુ માનવામાં આવે છે કે, અત્યારે મેઢેરા તથા તેની આસપાસના પ્રદેશામાં પુષ્કળ ખાર હાવાને કારણે એ સમયમાં ત્યાં દરિયા હોવા જોઇએ અને મેઢેરા એક બંદર હાવુ જોઈ એ. વહાણનાં લંગર નાખવાના માટેા પત્થર હજી પણ ઝીંઝુવાડામાં છે તે ઉપરથી એક સમયે તે બંદર હેવુ જોઈએ અને હાલના ગૂજરાત તથા કાઠિયાવાડની વચ્ચે સમુદ્ર હાવા જોઇએ, અને કવેટા ધરતીકંપ કરતાંયે મેટા એવા કાઈ ધરતીકંપ થતાં દુનિયાના ઘણાયે પ્રદેશામાં બન્યું છે તેમ, જળના સ્થાને સ્થળ થઈ ગયુ. હાવુ જોઇએ એવુ અનુમાન થઈ શકે છે. જો કે મોટેરા એ કાળ જેટલું જ પ્રાચીન છે એમ કહેવાનાં કાઇ વિશ્વસનીય પ્રમાણેા આપણી પાસે નથી. મેઢેરા
"
૧ શ્રી. મણિલાલ મિસ્રીકૃત ‘ મેઢેરા ’ ( સચાજી ખાલજ્ઞાનમાળા, પુષ્પ ૧૨૮ સુ), પૃ. ૧૪
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
ડેર
વિષેના વિશ્વસનીય ઉલ્લેખ તા પ્રભાચન્દ્રસૂરિના પ્રભાવકચરિત્ર ’માં મળે છે. તે ઉલ્લેખ ઇસવીસનની નવમી સદીના આરંભમાં મેઢેરાનુ અસ્તિત્વ હાવાનુ... અને ત્યાં મેઢરક ગચ્છનાં ચૈત્યેા હેાવાનું સૂચન કરે છે.ર પરન્તુ સÎરના મન્દિર ખાખતમાં આકિ ચાલેાજીકલ સબ્જે ’ના કર્તાઓએ કરેલું અનુમાન વજનદાર ગણીએ તા સદૈરને સમય સહેજે માઢેરા કરતાં ચે. પ્રાચીન ધારવા પડે.
·
.
સહેર વિષેના બીજો એક ઉલ્લેખ બારમી સદીમાં સાંપડે છે અને અત્યારે એક નાના ગામડાની સ્થિતિમાં આવેલું સ્થાન એક વખતે વિસ્તૃત હતું એમ તે ઉપરથી કલ્પી શકાય છે. સિદ્ધરાજના પિતા કણુ દેવ સાલકીનું સં. ૧૧૪૮ ની સાલનું એક તામ્રપત્ર સૂણુકમાંથી મળેલું છે, અને સુણુકનું તળાવ ચાલું રાખવા માટે, પાસેના ડાભી ગામની કેટલીક જમીન દાન અપાયાનું તેમાં જણાવવામાં આવ્યું છે. દાનમાં અપાયેલી જમીનના ખૂટ લખતાં એ તામ્રપત્રમાં નીચે પ્રમાણે લખેલુ છે
अस्याश्च भूमेः पूर्वस्यां दिशि भट्टारिका क्षेत्रं । तथा ब्राह्मण रुद्र | नेहा लालाक्षेत्रं च । दक्षिणस्यां महिवरामक्षेत्रं । पश्चिमायां संडेरग्रामसीमा । इति ચતુરાવાટવક્ષિતાં સૂમિ.........ઈત્યાદિ
હવે, સૂણુક ગામ સંડેરથી ત્રણ ગાઉ ઈશાન ખૂણે આવેલુ છે. આજે સડૅર અને સુષુકની સીમ, ઉપર્યું`કત તામ્રપત્રમાં જણાવ્યું છે તે પ્રમાણે એકબીજાને સ્પર્શ કરતી નથી; અત્યારે તે તેમની વચ્ચે ખીજા ગામે આવેલાં છે. વળી સંડેરના અત્યારના ગામઠાણુની આજુબાજુ ઘણે દૂર સુધી જૂના પાયા નજરે પડે છે; અને આ ઉપરથી એ પુર• વાર થાય છે કે એક કાળે સંડેરના વિસ્તાર અત્યાર કરતાં ઘણા મેટા હાવા જોઈ એ.
"
એ પ્રાચીન દેવાલયા
આચિાલાજીકલ સભ્યે એક નાન ગુજરાત ’માં, ઉપર જે
૨. એજન, પૃ. ૧૬
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
હર
વસ્તુપાલનું વિદ્યામડળ અને બીજા લેખે
એ પ્રાચીન દેવાલયેાના ઉલ્લેખ કર્યાં છે, તે વિષે નીચે પ્રમાણે નોંધ છે—
“ હાવી ગામથી અઢી માલ પશ્ચિમે અને સુણકથી ચારથી પાંચ માઇલ નૈઋત્ય ખૂણા તરફ આવેલા સંડેરમાં એ નાનાં, વપરાતાં અધ થયેલાં પણ રસપ્રદ પ્રાચીન દેવાલયેા છે. આ દેવાલયેાની બાજુએ સડેરી માતા-સખ્યાબંધ શક્તિદેવતાઓ પૈકીની એકનું અર્વાચીન મન્દિર છે.
જાનાં દેવાલયે। પૈકીનું માઢું તેની યેાજના અને બીજી વિગતામાં સુણુકના નીલકંઠ મહાદેવના દેવાલય સાથે મળતું આવે છે. ફેર માત્ર એટલા કે તેની પૂર્વ-પશ્ચિમ લંબાઇ ૨૮ ૧/૨ રીટ હાઇ તે કંઇક નાનું છે. આ દેવાલયનું પ્રવેશદ્વાર પૂર્વ બાજુએ છે અને તેને નીચેદ્રા ભાગ લગભગ એ પીઢ અેટલે ઊંડે જમીનમાં દટાયેલા છે. દેલમાલના તળાવ નજીક આવેલા દેવાલય ઉપરની કાતરણીની જેમ અહીંની કાતરણીમાં પણ સપાટી ઉપરનાં અલંકરણાની પણુ સુરેખતા અને ઊંડાણુ ધ્યાન દોરે તેવાં છે; અને સદીઓનાં તાનામાંથી પસાર થયા છતાં, છાયા અને પ્રકાશના પ્રદ્રનારા તે દૃષ્ટિને ખેચે છે.
દેવાલયના પ્રવેશદ્વારની ઉપરના આગળ પડતા ભાગ ઉપર ગણેશની પ્રતિકૃતિ કાતરેલી છે અને તેની ઉપર બ્રહ્મા, વિષ્ણુ તથા શિવ છે. મંડપના ઘૂમટમાં આઠ નૃત્ય કરતી સ્ત્રીએ છે, જ્યારે સૂણુના મન્દિરમાં આવી ખાર સ્ત્રીઓ નજરે પડે છે.
બહાર દેવાલયની પાછળની બાજુએ એટલે કે પશ્ચિમ તરફના મુખ્ય ગેાખલામાં શિવની એક મૂર્તિ છે, તેમજ ઉત્તર બાજુએ વિષ્ણુની અને દક્ષિણે બ્રહ્માની મૂર્તિઓ છે.
ખીજું અને નાનું દેવાલય૪ વધુ વિશિષ્ટ પ્રકારનું છે અને દેખાવમાં વધુ સુન્દર છે. ટૂંકું અને જાડુ શિખર આપણને એરિસાનાં એ
૩. આ દેવાલયાના ફાંટાગ્રાફી પણ પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં અપાયા છે. જીએ પ્લેટ નં. XIV, XCV
૪ પ્લેટ ન, LXIII.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંડેર દેવાલયોની યાદ આપે છે કે જેમને સમય છઠ્ઠી સદી જેટલું પ્રાચીન અનુમાનવામાં આવ્યો છે. દેવાલયના પ્રવેશદ્વારની ઉપર ગણેશની મૂર્તિ છે. તેની ઉપરના ભાગમાં આપણે નવગ્રહ કતરેલા જોઈએ છે કે જે વડનગરના નાના દેવાલયના પ્રવેશદ્વાર પર, કચ્છમાં અંજારના પ્રાચીન દરવાજા ઉપર તથા બીજે સ્થળે આપણું નજરે પડે છે.”
એક ઐતિહાસિક જૈન પ્રતિ સંડેરના વતની એક શ્રાવક ચંદ્રસિંહના વંશમાં થયેલા પરબત અને કાન્હા નામે બે વણિકેએ સં.૧૫૭૧ માં સેંકડે ગ્ર લખાવી એક માટે જ્ઞાનભંડાર સ્થાપ્યો હતો. તેમના એ કાર્યની કીર્તિ થનારી ૩૩ શ્લોકની એક પ્રશસ્તિ તેમણે લખાવેલા દરેક પુસ્તકને અંતે લખવામાં આવેલી છે. અત્યારે પણ પૂના, ભાવનગર, પાલીતાણ, પાટણ વગેરે સ્થળોના હસ્તલિખિત જૈન પુસ્તક ભંડારેમાં એ ભાઈઓએ લખાવેલાં પુસ્તકો મળી આવે છે.... પૂ. મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજીએ પુરાતત્વ' વૈમાસિક (પુ. ૧, અંક ૧) માં એ છપાવેલી છે. માત્ર સંડેરના સ્થાનિક ઈતિહાસની દૃષ્ટિએ જ નહીં, પરન્તુ વધારે વ્યાપક દષ્ટિએ જોતાં પણ એ પ્રશસ્તિ ઘણું ઉપયોગી હોવાથી તેને સારાંશ અહીં ઉતારું છું
શ્રીવર્ધમાનસ્વામીના મન્દિરથી અલંકૃત એવા સંડેરમાં પિરવાડજ્ઞાતીય સુમતિશાહનો આભૂ નામે યશસ્વી અને રાજમાન્ય પુત્ર હતો. તેને પુત્ર આસડ અને તેને પુત્ર મેક્ષ નામે હતે. મેક્ષને ભાઈ વર્ધમાન હતા. તેને ચંડસિંહ નામે સદાચારી પુત્ર હતા. ચંડસિંહને સાત પુત્ર હતા, જેમાં સૌથી મટે પેથડ નામે હતો. પેથડને છ નાના ભાઈ હતા અને તેમનાં નામ નરસિંહ, રત્નસિંહ, ચતુર્થ મલ્લ, મુંજાલ, વિક્રમસિંહ અને ધર્મણ એ પ્રમાણે હતાં. પેથડે અણુહિલપુરની પાસે
૫. જુઓ શ્રી જિનવિજયજીનું ભાષણ પ્રાચીન ગુજરાતના સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસની સાધનસામગ્રી, પૃ. ૫૧
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
O
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે આવેલા સંડેરમાં પિતાના ધનવડે પિતાની કુલદેવતા અને વિરસેશ () નામે ક્ષેત્રપાળથી લેવાયેલ અથવા રક્ષિત મોટું ચય-મન્દિરદ કરાવ્યું હતું. પોતાના નિવાસસ્થાનના સ્વામી સાથે તેને કોઈ કારણથી કલહ. થયો અને તેથી તે સ્થાન છેડી બીજા નામના ક્ષત્રિય વીર નરની સહાયથી તેણે બીજાપુર નામે નવું ગામ વસાવ્યું. તેણે બીજાપુરમાં સુવર્ણ પ્રતિમાલંકૃત એક મન્દિર કરાવ્યું, અને આબુગિરિમાં અમાત્ય વસ્તુપાલે બંધાવેલા નેમિનાથના મન્દિરને ઉદ્ધાર કરાવ્યો. પિતાના ગોત્રમાં થઈ ગયેલ ભીમાશાહની કરાવતાં અપૂર્ણ રહેલ આદીશ્વરની પ્રતિમાને સુવર્ણથી દઢ સંધિવાળી કરી (?). તેણે મહાવીરની મૂર્તિ તૈયાર કરાવીને પિતાના ઘરમન્દિરમાં સ્થાપી હતી તથા સં. ૧૩૬૦ માં જ્યારે પાટણમાં કરણઘેલે રાજ્ય કરતો હતો તે વખતે એ મૂર્તિની સ્થાપના કર્યા બાદ તેણે સિદ્ધાચળ અને ગિરનારને સંધ કાઢ્યો તથા બીજી વખત પણ સંધપતિપણું સ્વીકારી સંઘની સાથે છ યાત્રાઓ કરી. સં. ૧૩૭૭ ના ભયંકર દુષ્કાળ વખતે તેણે અનેક લોકોને અન્ન વહે. ચ્યું હતું. શ્રી સત્યસૂરિના વચનથી તેણે ચાર જ્ઞાનભંડાર લખાવ્યા. તથા નવ ક્ષેત્રમાં અન્ય ધનનો વ્યય કર્યો.
પેથડને પુત્ર પથી, તેને લાડણું, તેને આહણસિંહ અને તેને મંડલિક નામે પુત્ર હતું. મંડલિકે ગિરનાર-આબુ વગેરે તીર્થોમાં ચેત્યોને ઉદ્ધાર કરાવ્યો તથા અનેક ગામમાં ધર્મશાળાઓ બંધાવી. તે અનેક રાજાએનો માનીતું હતું. સં. ૧૪૬૮ ના દુષ્કાળ વખતે લેકેને તેણે અન્ન. વહેંચ્યું હતું તેમજ ૧૪૭૭ માં શત્રુંજયની યાત્રા કરી હતી. જ્યા
૬. આજે પણ સડેરના જૈન મનિદરમાં ખેતરપાળ છે અને ત્યાં પાટણ ઉપરાંત મહારાષ્ટ્ર તરફના કેટલાક જૈને પશુ લગ્ન પછી ઘાટી છોડવા માટે
આવે છે.
: આ બીજાપુર તે હાલનું વીજાપુર હેઇ શકે.
૮.સં. ૧૪૬૮ના તથા તે પછી બે વર્ષ પહેલા બીજા દુષ્કાળનીનોંધ અન્યત્ર પણ મળે છે- કાષg iાયમનુ અમને સંપત્તિ છે -. છાવણ તિ નિ જાણી મા વગેરે, જન તાબાર કેન્ફરન્સ હેર૯ર્ડ, પુ. ૯, અંક ૮-૯, શ્રી. જિનવિજયજીને લેખ.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
સડેર
નંદસૂરિના ઉપદેશથી પુસ્તકલેખન, સ°ધપૂજા વગેરે ધમ કૃત્યો તેણે કર્યાં હતાં. મ`ડલિકને વિજિત નામે પુત્ર હતા તથા તેના પત, ડુંગર અને નદ નામે ત્રણ પુત્ર હતા. પર્યંતને સહસ્રવીર અને ડુંગરને કાન્તા નામે પુત્ર હતા. પર્વત તથા ડુંગરે પોતે કરાવેલ મૂર્તિની પ્રતિષ્ઠા કરાવીને સં. ૧૫૫૯ માં સ્થાપનમહાત્સવ કર્યાં હતા. સ. ૧૫૬૦ માં તેમણે જીરાપલ્લી, આખુ વગેરે તીર્થીની યાત્રા કરી હતી. ભરૂચ પાસે આવેલ ગાંધારમાં દરેક ઉપાશ્રયમાં તેમણે કલ્પસત્રની પ્રતિ અપ`ણુ કરી હતી અને આગમગચ્છીય વિવેકરત્નના ઉપદેશથી ચતુથ વ્રત (બ્રહ્મચય)ને આદર કર્યાં હતા.
આગમગચ્છના શ્રી યાનસૂરિના ક્રમથી થયેલ વિવેકરત્નસૂરિના ઉપદેશથી સં. ૧૫૭૧ માં સમસ્ત આગમ લખાવતાં, સુકૃતૈષી વ્યવહારી પત-કાન્હાએ અમુક પુસ્તક લખાવ્યુ` છે, એવા ઉલ્લેખ પ્રશસ્તિના અંતે મળે છે.
ગૂજરાતના ઈતિહાસ માટે ઉપયેાગી એવી સખ્યામધ સાલે શ્રા પ્રશસ્તિમાંથી મળે છે, એ નોંધવા જેવું છે.
પેથડરાસ
"
આગળની પ્રશસ્તિમાં જે પેથડશેઠના ઉલ્લેખ છે. તેણે કાઢેલા સંઘનું વર્ણન કરતું પેથડરાસ ' નામે એક ટૂંકું અપભ્રંશ કાવ્ય તેના સમકાલીન કાઈ મંડલિક નામે કવિએ લખ્યુ છે.૧૦ આ તત્કાલીન ઇતિહાસ તેમજ ગુજરાતની પ્રાચીન ભંગાળ તથા ભાષાની દૃષ્ટિએ પણ ઉપયેાગી છે
ફાવ્ય
૯. ગાન્ધાર એ પ્રાચીન ગુજરાતનુ` માટુ' `ર હતું. આ શાઇએ વ્યાપારાર્થે ત્યાં રહેતા હેચ અને તેથી તેમણે ત્યાં ધમ કૃત્યા કર્યાં હોય એ બનવાજોગ છે,
૧૦. પ્રાચીન ગુર્જર કાવ્યસંગ્રહ( ગા. એ, સી. ) ના પરિશિષ્ટમાં આ
રાસ છપાયા છે.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે પિરવાડ જ્ઞાતિના જન વર્ધમાનના કુલમાં સિંહ જેવા પેથડ આદિ ભાઈઓ અવતર્યા. પેથડ સર્વમાં વિશેષ પ્રતાપી હતિ. લક્ષ્મીને લાહવો લેવાની ઈચ્છાથી શત્રુંજય-ગિરનાર વગેરે તીર્થોની યાત્રા કરી આવવાને વિચાર તેણે પિતાના ભાઈઓને જણાવ્યો. ભાઈઓ આ સાથે સંમત થયા અને સંધ કાઢવા માટેની તૈયારીઓ કરવા માંડી. પાટણમાં તે વખતે રાજા કર્ણદેવ રાજ્ય કરતો હતો. તેની પાસે જઈને યાત્રા કરવા માટે દેશપટ મેળવ્યું. રસ્તામાં ચાર-ધાડપાડનો ત્રાસ ન થાય માટે કર્ણ રાજાએ બિલ્ડણના વંશમાં જન્મેલા દેદ નામે સુભટ સંઘની સાથે મોકલ્યો. શિયાળો ઉતર્યા બાદ ફાગણ સુદ પાંચમના દિવસે સંઘે પ્રયાણ કર્યું અને પહેલો મુકામ પીલુઆણું ગામે કર્યો. રસ્તામાં ડાભલપુર, મયગલપુર, નાગલપુર, પથાવાડા, જંબુ, ભડકુ, રાણપુર, લોલીઆણા, પીંપલાઈ વગેરે ગામોમાં પડાવ નાંખતો સંધ પાલીતાણે પહોંચ્યા. પેથાવાડાના અધિપતિ મંડણદેવ, જંબુના ઝાલાએ અને ગોહીલખંડના રાણું વગેરેએ સંઘને આદરસત્કાર કર્યો. પાલીતાણે યાત્રા કરી અમરેલી થઈ સંઘ ગિરનાર ગયો. ત્યાંથી સોમનાથ અને પ્રભાસમાં ચંદ્રપ્રભુની યાત્રા કરી હેમખેમ પાછો સ્વસ્થાનકે આવ્યો.
આગળ આપવામાં આવેલી જન પ્રશસ્તિમાં જણાવેલું કે પેથડે સાત વાર શત્રુ જયનો સંઘ કાઢયો હતે. “પેથડરાસ માં જે સંધનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે તે તેને પહેલા સંધ હોઈ શકે. પ્રશસ્તિ ઉપરથી એમ જણાય છે કે એ પહેલે સંધ કાવ્યો તે વખતે સં. ૧૩૬૦ની સાલમાં પાટણમાં લઘુકર્ણદેવ રાજ્ય કરતા હતા. પેથડરાસ'માં પણ કર્ણદેવ પાસેથી દેશપદ લીધો હોવાને ઉલ્લેખ મળે છે. હવે, સં. ૧૩૬૦ એ કર્ણદેવના રાજ્યકાળનું છેલ્લું જ વર્ષ છે. એટલે પેથડરાસ'માં જેનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે તે પથડને પહેલે જ સંધ, એમ સમજી શકાય છે.
વળી પ્રસ્તુત પ્રશસ્તિમાં એ પણ ઉલ્લેખ મળે છે કે–પેથડે આબુગિરિમાં મંત્રી વસ્તુપાલે બંધાવેલા નેમિનાથના મન્દિરને ઉદ્ધાર
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
સડે
કરાવ્યો હતો. આ ઉલ્લેખનું સમર્થન કરતી હકીકતો અન્ય ગ્રન્થોમાંથી મળી આવે છે. જિનપ્રભસૂરિકૃત “વિવિધ તીર્થકલ્પ' નામે ગ્રન્થ જે સં. ૧૩૪૯ ની આસપાસ રચાવો શરૂ થયો હતો અને સં. ૧૭૮૪ ની આસપાસ સમાપ્ત થયો હતો તેમાંના “અબ્દકલ્પમાં આબુ ઉપરનાં “વિમલવસહી ” અને “લૂણિગવસહી ' નામથી ઓળખાતાં બે તીર્થો વિષે જણાવેલું છે કે, મુસ્લિમેએ એ મન્દિરને તોડી નાખવાથી૧૧ શક સં. ૧૨૪૩(સં. ૧૩૭૮)માં વિમલવસહીને ઉદ્ધાર લલ્લ અને વીજડ નામે પિત્રાઈ ભાઈઓએ તથા લુણિગવસહીને ઉદ્ધાર ચંડસિંહના પુત્ર પેથડે કરાવ્યો હતોઃ
तीर्थद्वयेऽपि भग्नऽस्मिन् दैवान्म्लेच्छैः प्रचक्रतुः । અઘોરં દ્રો રાજા વનિત્તમ (૨૨) I तत्रावतीर्थस्योद्धर्ता ललो महणसिंहभूः । पीथडस्त्विरस्याभूद् व्यवहृचंडसिहजः ॥
લૂસિગવસહી 'ના રંગમંડપમાં એક સ્તંભ ઉપર નીચે પ્રમાણે લેખ કતરેલ છે:
ओम्
आचन्द्रार्क नन्दतादेष संघाधीशः भीमान् पेथडः संघयुक्तः ।
जीणोंदारं वस्तुपाकस्य चैत्ये तेने येनेहाऽचुदादौ स्वसारैः ॥ અર્થાત–સંધપતિ પેથડ સંઘસહિત યાવચંદ્રદિવાકર જીવિત રહે, જેણે પિતાના દ્રવ્યવડે આબુ પર્વત ઉપરના આ વસ્તુપાલના ચૈત્યને જીર્ણોદ્ધાર કર્યો.
૧૧ કયા મુસ્લિમ અને ક્યારે આ મદિરો તોડયાં એ વિષે ચોક્કસપણે કહેવાનાં કાંઈ સાધન નથી, પણ પં. ગૌરીશંકર ઓઝા અનુમાન કરે છે કે અલાઉદ્દીન ખિલજીના લકરે ઝાલેરના રાજા કાન્હડદેવ ઉપર સં. ૧૭૬૬ ની આસપાસ હુમલે કર્યો ત્યારે આ મન્દિર તોડડ્યાં હશે. (સિરોહી રાજ્ય કા ઇતિહાસ, પૃ. ૭૦ ).
૧૨. શ્રી જિનવિજયજસંપાદિત ‘પ્રાચીન જૈન લેખસંગ્રહ, ભાગ ૨, અવલોકન પૃ. ૧૪૩
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલતુ વિવામિડળ અને બીજા લેખે
પ્રકીર્ણ વિગતે સંડેરના જૈન દહેરાસરમાંની મહાવીર સ્વામીની મૂર્તિ નીચે સં. ૧૩૩૨ ની માઘ શુદ ૧૫ નો એક શિલાલેખ કતરેલ છે. હારીજ ગચ્છના એક શ્રાવકે જિનચંદ્રસૂરિના શિષ્ય ગુણભદ્રસૂરિના ઉપદેશથી મહાવીરસ્વામીની મૂર્તિ કરાવી લેવાની હકીકત તેમાં છે. ખરતરગચ્છીય જિનેશ્વરસૂરિના શિષ્ય ચંદ્રતિલક સં. ૧૩૧૨ માં “અભયકુમારચરિત” રચ્યું છે તેમાં તેમણે ગુણભદ્રસૂરિને ઉલ્લેખ પોતાને “પંચિકા” ભણાવનાર તરીકે કર્યો છે, તથા પ્રબોધચંદ્રગણિએ સં. ૧૩૨૦–૧ માં રચેલ “સંદેલાવલી માં પણ ગુણભદ્રસુરિને એ રીતે ઉલ્લેખ છે.૧૩ આ ઉપરાંત, બીજી બે મૂર્તિઓના પબાસણ ઉપર લેખો છે એ જોઈ શકાય છે, પરંતુ પ્લાસ્ટરમાં ઢંકાઈ ગયેલા હોવાથી વાંચી શકાતા નથી. આજ દહેરાસરમાં સં. ૧૫૬૪, સં. ૧૪૮૪, સં. ૧૫૨૭, સં. ૧૫૨૧, સં. ૧૫૩૩ અને સં. ૧૫૦૭ એ પ્રમાણે સાલવાળા છે ધાતુપ્રતિમા લેખો છે, જેમાંના પહેલા પાંચ મેં છપાવેલા છે.૧૪ સં. ૧૮૨૬ નું એક ચક્ર છે તથા સં. ૧૮૫૫ માં પ્રતિષ્ઠિત થયેલી પં. ભાવવિજયની પાદુકાઓ છે. આમાં કોઈ સ્થળે સંડેરના નામનો ઉલ્લેખ માલૂમ પડતું નથી તેમ ઉપર જણાવેલી પ્રશસ્તિમાંનાં કાઈ નામો પણ નજરે પડતાં નથી. સં. ૧૫૨૧ ના ધાતુપ્રતિમાલેખમાં ઉનાવા ગામનો ઉલ્લેખ મળે છે. એકંદરે, ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ નોંધવા જેવી કેઈ ખાસ હકીકત આ લેખમાંથી મળી આવતી નથી.
ગામના ઈશાન ખૂણે સિદ્ધનાથ મહાદેવના ખેતર નજીકના કૂવા આગળ એક પાળિયા છે. ખારે પત્થર હોવાથી અક્ષરે ખરી ગયા છે, પરંતુ સાલ વાંચી શકાય છે અને તે વિક્રમની ઓગણીસમી સદીની છેલ્લી પચીસીની હોવાનું જણાય છે. ગામની ઉત્તર તરફની ભાગોળે કોઈ સતીનો હાથ છે.
૧૩. જૈન સાહિત્યને સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ, પૃ. ૪૧૧-૧૨
૧૪, આત્માનંદ પ્રકાશ, પુ. ૨૧, અંક ૮. કેટલાક ધાતુપ્રતિમા લેખ એ શીર્ષક લેખ.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
સડેર
·
ગામના ઈશાન ખૂણે એક જૂની વાવની જગા હેાવાનું બતાવવામાં આવે છે અને તે વાવતે સમરવાવ ’કહેવામાં આવે છે. જો કે અત્યારે તે તેનાં કાઈ અવશેષેા ત્યાં જાતાં નથી. એ જ પ્રમાણે ગામની પશ્ચિમ તરફની ભાગોળે ‘ સમરવા ' એ નામની જગા બતાવવામાં આવે છે. ચામાસામાં ગામના પાદરે થઈ વહેતા વહેળા પણ સમરવતી નદી ’ તરીકે ઓળખાય છે. આ નામેા કાઇ વિશિષ્ટ વ્યક્તિને અનુલક્ષીને આપવામાં આવેલાં હાઇ ધ્યાન ખેંચે છે.
.
ગામમાં નાગદેવતાના સ્થાનકની ભીંતમાં ચણી લીધેલી સખ્યાબંધ ખડિત પ્રાચીન મૂર્તિએ કાઈ પણુ અભ્યાસીનું પહેલી જ નજરે ધ્યાન ખેંચે તેમ છે. ઉત્તર ક્રિશાએ નિશાળની સામે આવેલા દેવસ્થાન આગળ શિલાલેખવાળા એક પત્થર અગાઉ હતા, પરન્તુ હવે તે ગુમ થઇ ગયેા જણાય છે.
ગામની પશ્ચિમે સિદ્ધનાથ મહાદેવનું મન્દિર છે. તે મન્દિર ઘણું પ્રાચીન હાવાનુ કહેવાય છે અને પાટણના રાજા સિદ્ધરાજની સાથે તેને સંબંધ જોડીને કેટલીક લેાકેાક્તિએ કહેવામાં આવે છે, પરન્તુ આંધકામની દૃષ્ટિએ સિદ્ધનાથ મહાદેવનું અત્યારનું મન્દિર ૨૦૦-૩૦૦ વથી વધારે જૂનુ હોય તેમ લાગતું નથી; અને લેાકેાક્તિએ સંબંધમાં કાઈ વજનદાર પ્રમાણેા આપણી પાસે નથી.
સડૅરમાં લેઉઆ પાટીદારાની વસ્તી મેાટી છે અને તેમનાં આશરે ૫૦૦ ધર છે. તેઓ પાંચસેા વર્ષોં ઉપર ચરાતર બાજુથી ત્યાં આવેલા એમ વહીવંચાઓ જણાવે છે.૧૫ પાટણમાં લેઉઆ પાટીદાર કામને એક વિભાગ ‘સાંડેસરા' નામથી એળખાય છે. એ નામ સંડેર ઉપરથી પડયું હશે એમ કેટલાક માને છે તે બરાબર નથી. પાટણની નૈઋત્યે ‘સાંડેસર’ ગામનાં ખંડેરા છે. તે ગામ છેડીને પાટણમાં આવેલા લોકેા સાંડેસરા’ નામથી ઓળખાયા હેાવા જોઇએ.
૧૫. અત્યારે પણ પાટણવાડામાં સામાન્ય રીતે પહેરાતી એવી અમદાવાદી પાધડી નહીં, પણ ચરેતરી પાઘડી તેએ પહેરે છે, એ વસ્તુ આ ઐતિ હાસિક ઘટનાની સૂચક છે.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
""
“ કક્ષાઅન્ય વિદ્ધતિ નચે
‘બિલ્ડણપંચાશિકા’ અથવા ‘ચૌર’પચાશિકા’ નામના સુપ્રસિદ્ધ સંસ્કૃત પ્રણયકાવ્ય સાથે જેનું નામ જોડાયેલું છે તે કાશ્મીરી કવિ બિલ્ડણુ વિક્રમના બારમા સકાના પૂર્વાધમાં, સિદ્ધરાજના પિતા કહ્યુ સાલંકીના રાજ્યકાળ દરમિયાન ગૂજરાતમાં આવ્યા હતા, અને પાટણમાં શાન્ત મહેતાના આશ્રયે રહ્યો હતા. કણ અને મયણલ્લાના પ્રયપ્રસંગનું ગર્ભિત રીતે નિરૂપણ કરતું ‘કસુન્દરી' નામનું નાટક તેણે પાટણમાં રહીને લખ્યુ હતું અને શાન્ત મહેતાની આજ્ઞાથી એક જૈન મન્દિરમાં ઉત્સવ પ્રસ ંગે તે ભજ વાયુ હતુ. ત્યારપછી બિલ્ડણુ કાઇ કારણથી ખિન્ન થઇ પાટણ છેડી ગયા હતા. અને સેામનાથની યાત્રા કરી ત્યાંથી સમુદ્રમાર્ગે દક્ષિણ તરફ ગયેા હતેા. પ્રાચીન કાળના પંડિતાની રીતિ મુજબ, અને દેશમાં પ્રવાસ કરતા અને અનેક રાજદરબારેાની મુલાકાતા લેતા છેવટે તે કલ્યાણના રાજા ત્રિભુવનમલ અથવા વિક્રમાદિત્યના આશ્રયે જઇને રહ્યો હતા. ત્યાં ખિલ્હણે એ રાજાનું કલ્પનારસ્યું જીવન વર્ણવતુ. ‘વિક્રમાંકદેવચરિત” નામનું કાવ્ય લખ્યું. એ કાવ્યના છેલ્લા એટલે કે ૧૮ મા સમાં બિલ્હણે પેાતાના આત્મવૃત્તાન્ત આલેખ્યો છે. એ સના, તેમાંની ગૂર્જરનિન્દાને કારણે ઠીક ઠીક જાણીતા થયેલા એવા, છ મા શ્લાક નીચે પ્રમાણે છેઃ—
कक्षाबन्धं विदधति न ये सवर्दवाविशुद्धास्तद् भाषन्ते किमपि भजते यज्जुगुप्सास्पदत्वम् । तेषां मार्गे परिचयवशादर्जितं गर्जणां
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
“કક્ષાબધં વિદધતિ ન ચે”
यः सन्तापं शिथिलमकरोत्सोमनाथं वीलोक्यौं । અર્થાત જેઓ કાછડી બાંધતા નથી, સર્વદ અવિશુદ્ધ રહે છે તથા જુગુપ્સાજનક ભાષા બોલે છે એવા ગૂજરોના પરિચયને કારણે માર્ગ માં થયેલે ખેદ મેં એમનાથના દર્શનથી ટાળ્યો. - આ શ્લોકમાં વર્ષ વિષતિ થે એ શબ્દો ખાસ ધ્યાન ખેંચે છે. શું એ કાળના ગૂજરે કાછડી નહીં બાંધતા હેય? અથવા શું પ્રજાને એક મોટો ભાગ એ પ્રકારનો પહેરવેશ પહેરતો હશે, જેથી બિલ્ડણ ગૂજરોની નિન્દા કરવા માટે આવું એક સામાન્ય વિધાન કરી શક્યો ? ગૂજરાતી કલાના પ્રાચીન નમૂનાઓમાં પુરુષને કાછડી દેખાતી નથી, પરંતુ લુંગીની માફક કમરની આસપાસ વસ્ત્ર વીંટાનેલું હોય છે તથા ગાંઠમાંથી આગળ પાટલીની માફક છેડે લટક રહે છે. જો કે આ વસ્ત્રની અંદર ચડ્ડી અથવા કટિબંધ જેવું પહેરેલું કેટલીક વાર જણાય છે ખરું. “જૈન ચિત્રકલ્પદ્રુમ' જેવા ગુજરાતી ચિત્રકળાના પ્રતિનિધિરૂપ સંગ્રહમાંનાં સૌથી જૂનાં ચિત્રો તથા બારમા -તેરમા સૈકાનાં માનવશિલ્પ (Portrait-sculpture) જેવાથી આને કંઈક ખ્યાલ આવશે.
બિલ્પણના સ્પષ્ટાર્થદર્શ વિધાન તથા પ્રાચીન કલાના નમૂનાઓ ઉપરથી કરવામાં આવેલ આ તક છે. બિલ્ડણનું કથન એમ પણ સૂચવે છે કે ઉત્તર હિન્દુ અને કાશ્મીરમાં એ વખતે કાછડી બાંધવાને રિવાજ સામાન્ય રીતે હતો. દક્ષિણને પ્રદેશ કે જ્યાં રહીને બિહણે
* “વિકમાંકદેવચરિત'ના સંપાદક ડો. બુહરે ગૂજરાતીઓના કહેવાતા અશુદ્ધ સંસ્કૃત ઉચ્ચારે પ્રત્યે આ શ્લોક ઉપરથી ધ્યાન ખેંચ્યું છે. (પ્રસ્તાવના, પૃ. ૧૯), તથા ઈસવી સનના અગીઆરમા સૈકાના ઉત્તરાર્ધમાં ગુજરાતમાં બેલાતી ભાષા વિષે એક પરપ્રાન્તીય કવિ શું ધારતો હતો એ બતાવવા માટે શ્રી. નરસિંહરાવ દિવેટિયાએ Gujarati language and literature, Vol. 11 ના પહેલા જ ઉપર આ શ્લોક ઉતાય છે.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે પોતાનું કાવ્ય રચ્યું હતું ત્યાં એ વખતે પુરુષોને પહેરવેશ ગૂજરાતથી કયા પ્રકારે ભિન્ન હશે, એ માટે એકદમ સામાન્ય વિધાન બાંધવાનું મુકેલ છે.
ગૂજરાતી પહેરવેશમાં કાછડી બાંધવાનું કયારથી શરૂ થયું હશે ? તથા રાજસ્થાનને દક્ષિણ તથા પશ્ચિમને પ્રદેશ જે વાસ્તવિક રીતે જેમાં પ્રાચીન ગુજરાતને જ એક ભાગ છે ત્યાં કછોટે પણ પાછળથી દાખલ થયો હશે? અત્યારે તો બેતિયાનો કછોટે એ મારવાડી પહેરવેશની જ વિશિષ્ટતા છે.
પ્રાચીન ચિત્ર અને શિલ્પમાં દેખાતી ગૂજરાતી વેશભૂષાનો અભ્યાસ કરવા જેવો છે, એવા સુચન સાથે અત્યારે તે માત્ર એક જ દષ્ટિ:બિન્દુથી લખાયેલી આ નેધ પૂરી કરું છું.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલાક ઐતિહાસિક શિલાલેખ
પાટણમાં વસ્તુપાલના દાદા સેમને શિલાલેખ પાટણમાં ડે. પંડ્યા અભ્યાસગૃહના પ્રાચીન કલા સંગ્રહસ્થાનમાં આરસપહાણની એક વિશાળ ખંભી પડેલી છે. એ ખુભીની ચારે બાજુએ બે પંક્તિઓમાં આ લેખ કતરેલો છે. આરંભમાં સં. ૧૨૮૪ની સાલ આપેલી છે, અને પછી ત્રણ કે આવે છે, જેમાં પહેલા એ શાર્દૂલવિક્રીડિત અને ત્રીજે અનુષ્યપ છે. પંક્તિવાર એ લેખ નીચે પ્રમાણે છે –
[૨] ના સં. રર૮૪ વર્ષે . વિશ્વાનંદ: કા જુદાળમૂતળી दधौ । सोमश्चारुपवित्रचित्रविकसदेवेशधर्मोन्नतिः । चके मार्गणपाणिशुक्तिकार(रे) य: स्वातिवृष्टिवजैर्मुक्तिमौक्तिकनिमलं शुचियशो दिकामिनीमण्डनम् ॥१॥युकं...सोमसરિવ: 70.1 કિ સિ–
[ ૨] અનૃr(s) વિજય સુરત વ ર વજિદિનું I ()મકच्छदभरः भीसमपद्मं किमु । सोडासाय विहाय भास्करमहस्तेजोऽन्तरं वाम्छति ॥२॥ पर्याणषीदसौ सीतामविश्वामित्रसंगतः । अभूत् त्रि(?)तमहामकायो राघवोऽपरः ॥३॥
[ભાવાર્થ-સં. ૧૨૮૪ વર્ષ. વિશ્વને આનંદ આપનાર, હમેશાં ગુરુ પ્રત્યે પ્રેમ રાખનાર તથા મેઘના જેવી લીલાને ધારણ કરનાર સેમ કે જેની ધર્મોન્નતિ વિકાસ પામતી જાય છે તથા માગણેના હાથરૂપી છીપમાં દાનરૂપી સ્વાતિવૃષ્ટિ કરી હોવાને કારણે જેનો યશ દિશાઓરૂપી સ્ત્રીઓનું મંડન કરનાર મતીના જેવો નિર્મળ અને પવિત્ર છે;
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે ...તે સોમ સચિવ ચંદ્ર જેવા શુભ્ર ગુણેથી યુક્ત હતા; તેણે સિદ્ધરાજને મૂકીને બીજા કોઈને પિતાને વામી બનાવ્યો નહેલક્ષ્મીના નિવાસસ્થાન રૂપ કમળ પિતાને ઉલસત કરવા માટે ભાસ્કર સિવાય બીજા કોઈ તેજનો વાંછના શું કરે છે ખરું?
તેણે સોમે) મહાધર્મ પાળ્યો હતો, તેથી તે બીજા રાઘવ જેવો લાગતા હતા તથા વિશ્વામિત્રની સંગતિ સિવાય તે સીતા સાથે પરણ્યો હતો.]
આ લેખ ઉપરથી તેમ જ અન્ય અનેક પ્રશસ્તિઓ અને ગ્રન્થો ઉપરથી આપણે જાણી શકીએ કે સેમ એ સિદ્ધરાજને મત્રી હતો તથા તેની સ્ત્રીનું નામ સીતા હતું. ગુજરાતના મહામંત્રી વસ્તુપાલના પૂર્વજોની વંશાવલિ આપતાં પ્રશસ્તિઓ આદિ જણાવે છે કે પ્રાગ્વાટ વણિક ચંડપનો પુત્ર ચંડપ્રસાદ, તેને પુત્ર સેમ, તેને આશારાજ અને તેના પુત્ર વસ્તુપાલ-તેજપાલ હતા. આમ સમ એ વસ્તુપાલતેજપાલને પિતામહ હતો.
અર્થાત સેમ સિદ્ધરાજને સમકાલીન છે. સિદ્ધરાજનું મરણ સં. ૧૧૯૯ માં થયું, પરંતુ આ લેખના આરંભમાં તે સં. ૧૨૮૪ ની સાલ આપી છે કે જ્યારે ગૂજરાત ઉપર ભીમદેવ બીજે રાજ્ય કરતે હતો. સારાંશ કે આ લેખ સામે પોતે છેતરાવ્યો હોય, એ અસંભવિત છે. તેમના વંરાજેએ જ પિતાના મહાલયમાં પાછળથી એ લેખ કોતરાવ્યા હશે.
મારા આ અનુમાનને ટેકે આપનાર એક મજબૂત -પ્રમાણુ આકસ્મિક રીતે મળી આવ્યું છે. પાટણમાં જ કાળકા માતાના મંદિરમાં બે આરસના થાંભલાઓ ઉપર નીચે પ્રમાણે બે લેખે કતરેલા છે—
(१) ॥द०॥ सं. १२८४ वर्षे श्रीमत्पत्तनवास्तव्य प्राग्वाट ठ० श्रीचंडप्रसादसुत ठ० श्रीसोमः ॥
(૨) . ૨૮૪. વર્ષ થીમપત્તનવાસ્તવ્ય 80 પૂિનહિત ૪૦ आरुणदेविकुक्षिभूः ठ० पेथड: ॥
બન્ને લેખામાં સં. ૧૨૮૪ની સાલ છે, છતાં પહેલામાં વસ્તુપાલના બંદા તેમનું નામ છે, જ્યારે બીજામાં વસ્તુપાલના ભાઈ મલદેવના પુત્ર
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલાક અતિહાસિક શિલાલેખ પૂર્ણસિંહના પુત્ર પેથડનું નામ છે. આ બન્ને લેખે તથા ડે. પંડ્યા અભ્યાસગૃહમાંના લેખેના અક્ષરે અભુત રીતે મળતા આવે છે અને એક જ સલાટના હાથે એક જ વખતે કેતરાયા હેય એમ જણાઈ આવે છે. આટલા ઉપરથી આપણે સહજ અનુમાન ખેંચી શકીશું કે ડો. પંડ્યા અભ્યાસગૃહમાંની ખુશી તથા કાળકા માતાના મંદિરમાંના ઉપયુક્ત બે સ્તંભે એક કાળે વરતુપાલ-તેજપાલના પાટણમાંના વિશાળ મહાલયના હોવા જોઈએ. એ મહાલયના જુદા જુદા રતંભ ઉપર એ મંત્રીઓએ પોતાના પૂર્વજોની ટૂંક પ્રશસ્તિઓ તથા હયાત વ્યક્તિઓનાં નામ કોતરાવ્યાં હશે. અને આપેલા ત્રણે લેખના આરંભે સં. ૧૨૮૪ ની સાલ છે, તે ઉપરથી મહાલય પણ એજ સાલમાં બંધાયે હશે. ગુજરાતનાં એતિહાસિક ખંડેરેમાં અનેક રથળે પત્થરો ઉપર આપણે વ્યક્તિઓના નામ કોતરેલાં જોઈએ છીએ. મકાનમાં કુટુંબીજનોનાં નામ કોતરવાની પ્રથા તે કાળે પ્રચલિત હોવી જોઈએ-અને તેમાંયે વસ્તુપાલને તે પિતાનાં સ્વજનોને શિલાલેખે અને મૂર્તિઓ દ્વારા ચિરંજીવ બનાવવાને રીતસર શોખ હતો, એમ આબુ ઉપર તેણે કોતરાવેલી પ્રશસ્તિઓ અને પ્રતિષ્ઠિત કરાવેલી મૂતિઓ ઉપરથી જણાઈ આવે છે.
સોમના શિલાલેખમાંના ત્રણ કે પૈકી પહેલો શ્લેક ડાક પાઠફેર સાથે ઉદયપ્રભસૂરિકૃત “સુકૃતકીર્તાિકલ્લોલિની'માં મળે છે. બાકીના બે શ્લેકે પણ કોઈ કાવ્ય અગર પ્રશસ્તિમાંથી લેવામાં આવ્યા હશે, એમ લાગે છે, પરંતુ ક્યી પ્રશસ્તિ અગર કાવ્યમાંથી તે લેવાયા હશે, એ હજી જાણું શકાયું નથી. ૧. જુઓ
मल्लदेवसचिवस्य नन्दनः पूर्णसिंह इति लीलुकासुतः ।
तस्य नंदति सुतोऽयमद्दलणादोवभूः सुकृतवेश्म पेथडः ॥ –આબુ ઉપર લવસહીની પ્રશસ્તિ, શ્લોક ૫૮ (પ્રા. જે. લે. સં., પૃ. ૮૩)
૨. ઉદયપ્રભસૂરિ એ વસ્તુપાલના ગુરુ વિજયસેનસૂરિના શિષ્ય હતા. તેમનું “સુતકીર્તિકાલિની' કાવ્ય વસ્તુપાલ-તેજપાલનાં સત્કૃત્યની પ્રશસ્તિ
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
વપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે.
કુમારપાલના રાજ્યકાળ પ્રભાસપાટણના શિલાલેખ *
આ શિલાલેખ જૂનાગઢના મ્યુઝિયમમાંથી મળે છે. લેખ ખંડિત છે. જે કાળા આરસની શિલા ઉપર તે કરેલ છે તે કઢંગી રીતે તૂટી ગયેલી છે. શિલાના દેખાવ ઉપરથી હું અનુમાન કરું છું તેમ, આખેયે લેખ આશરે ત્રીસ પંક્તિને હવે જોઈએ, જેમાંથી ખંડિત અને અખંડિત સર્વે મળીને માત્ર સાર પંક્તિઓ આપણી પાસે છે. એ સત્તર પંક્તિઓમાં પણ માત્ર સાત જ અણુશુદ્ધ છે.
લેખ કુમારપાલના રાજ્યકાળને છે. શરૂઆતમાં ચૌલુકય રાજાઓની વંશાવળી આપવામાં આવી છે. આદિભાગના મૂળરાજ વિષેના શ્લોકનો નાશ થઈ ગયો છે. ત્યાર પછી ચામુંડરાજ–વલ્લભરાજ-દુર્લભરાજભીમદેવ–કર્ણદેવ-જયસિહદેવ–કુમારપાલ, એ નામે આવે છે. કુમારપાલે પ્રભાસપાટણમાં કકકના પુત્ર ગૂમદેવને હાકેમ ન હતે. ગૂમદેવે પ્રભાસમાં એક મન્દિર બંધાવ્યું હતું. મન્દિર ક્યા દેવનું હતું, એ લેખ અત્યંત ખંડિત હોવાથી સ્પષ્ટપણે જાણી શકાતું નથી. પણ ચૌદમી પંકિતમાં આવતા. ઘર્માવિકૃત વિવાર.. એ પ્રમાણેના ઉલેખ ઉપરથી એમ અનુમાન થઈ શકે છે કે એ મન્દિર ધર્માદિત્ય નામના સૂર્યનું હોય. આ અનુમાન વાજબી હેવાનું એક વિશ્વાસપાત્ર રૂપે, સં ૧૨૭૭માં વસ્તુપાલ શત્રુંજયની યાત્રા કરી તે પ્રસંગે રચાયું હોવાનું અનુમાન થાય છે. શિલાલેખમાને પહેલો લોક તેમાં નીચે પ્રમાણે છે
विश्वानन्दकरः सदा गुरुरुचिजीमूतपूतोन्नतिः सोमः कोऽपि पवित्रचित्रविकसदेवेशधर्मोन्नतिः । चके मार्गणपाणि शुक्तिकुहरे य: स्वातिवृष्टिबजे
मुक्तमौक्तिकनिर्मलं शचियशोदिक्कामिनीभूषणम् ।। –શ્લોક ૧૦૫ (ગા. એ. સી.માં છપાયેલ “હમીરમદમનનું પરિશિષ્ટ)
૧. સૂર્ય દેવતાઓનાં નામ આગળ “આદિત્ય’ શબ્દ લગાડવામાં આવતે, એ સુપ્રસિદ્ધ છે. દા. ત. રાષ્ટ્રકૂટ રન ગેવિન્દ પ્રભૂતવર્ષના શાક સં. ૭૪૯ના દાનપત્રમાં જયાદિત્ય નામના સૂર્યના મન્દિરને દાન અપાયાને (ગૂજરાતના ઐતિ
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલાક ઐતિહાસિક શિલાલેખે પ્રમાણ મળી આવે છે. અહીં રજૂ કરવામાં આવેલે લેખ અપ્રસિદ્ધ છે, પણ તેની ટૂંક નોંધ આ “ત્રિમાસિક” ના ગતાંકમાં પૃ. ૮૬ ઉપર શ્રી. હરિશંકર શાસ્ત્રીએ પરમ માહેશ્વર રાજા કુમારપાલ” એ નામના પિતાના લેખમાં લીધી છે. તેમાં તેઓ જણાવે છે કે જૂનાગઢની આર્કિયોલોજીકલ સોસાઈટીના દફતરમાં સેંધાયા પ્રમાણે, આ લેખ પ્રભાસથી ઈશાન ખૂણે ૧૦-૧૧ માઈલ દૂર આવેલા ભીમના દેવળમાંથી લાવવામાં આવેલ છે. ભીમનું દેવળ અગાઉ સૂર્યમન્દિર હોવાની પ્રચલિત માન્યતા છે, અને તે માન્યતા પવિત્યકૃતે એ ઉલ્લેખની સાથે બરાબર બંધ બેસી જાય છે. આ નૂતન પ્રમાણુના ટેકા સિવાય એ મૂળ ઉલ્લેખ અસ્પષ્ટ જ રહ્યો હેત. અર્થાત ગૂમદેવે બંધાવેલું મન્દિર કયા દેવનું હતું, એ પરત્વે શિલાલેખમાંથી મળતી માહિતી પૂરતી સ્પષ્ટ નથી, તે પણ આ હકીકતના આધારે આપણે નિર્ણય કરી શકીએ કે એ મન્દિર સૂર્યનું હોવું જોઈએ.
મન્દિર ક્યી સાલમાં બંધાયું હશે એને પણ નિર્ણય થઈ શકે એમ નથી, કારણ કે લેખની છેવટની પંક્તિઓ સાવ ખંડિત છે. છતાં એટલું તે ચોક્કસ કે સં. ૧૧૯૯ અને સં. ૧૨૨૯એ કુમારપાલના રાજ્યકાળનાં વર્ષો દરમ્યાન તે બનેલું હોવું જોઈએ. એ. વર્ષો દરમ્યાન એક કાળે કર્જકને પુરણ ગૂમદેવ પ્રભાસને હાકેમ હતો અને તે ગૂમદેવે આભીરને હરાવ્યા હતા (..ચલાદ્દતમીતિપાતરામારી: ચિત ) એમ આ લેખ આપણને જણાવે છે.
આ આભીરો કેણ તે સ્પષ્ટ રીતે જાણી શકાતું નથી. કુમારપાલના રાજ્યકાળ દરમ્યાન સૌરાષ્ટ્ર દેશના રાજા સુંવર કે સઉસર (ારાશર્ય હાસિક લેખો, નં. ૧૨૬) તથા ઉનામાંથી મળેલાં અનુક્રમે વિ. સં. ૯૫૬ અને ૯૫૦નાં તામ્રપમાં ચાલુક્ય વંશના અવનિવર્માએ તથા તેના પુત્ર બલવર્માએ તરુણાદિત્ય નામના સૂર્યના મન્દિરને દાન આપ્યાનો (Epigraphia Indica, Vol. IX, pages 6-10) ઉલ્લેખ છે. આ જોતાં પ્રભાસમાં પણ ધમાદિત્યનું સૂર્યમંદિર બંધાયું હોય, એમ ઉપરના ઉલ્લેખ ઉપરથી માનવું યોગ્ય છે.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિચામડળ અને બીજા લેખે
કુંવરનામાન) સાથે કુમારપાલના લશ્કરને યુદ્ધ થયું હતું. તેમાં “પ્રબધચિન્તામણિકારના જણાવ્યા પ્રમાણે, સેનાનાયક ઉદયન મરણતોલ ઘાયલ થ હતો અને કુમારપાલચરિત'કારના કથન મુજબ, ઉદયને સુંવરને મારીને તેના પુત્રને ગાદીએ બેસાડ્યો હતો. કુમારપાલના સૌરાષ્ટ્રમાંના વિગ્રહનો આ એકમાત્ર ઉલ્લેખ આપણને પ્રબન્ધામાંથી મળે છે, પરંતુ તે આ શિલાલેખમાં વિવક્ષિત નથી; કેમકે સોમનાથ અને તેની આજુબાજુને પ્રદેશ તો તે પૂર્વે ઘણે સમય થયાં અણહિલવાડના પૂર્ણ આધિપત્ય નીચે હતો. સુંવર સૌરાષ્ટ્રના કયા પ્રદેશને રાજા હતો તે વિષે પ્રબન્ધામાં કંઈ સ્પષ્ટતા નથી, પરંતુ દક્ષિણ કાઠિયાવાડ એટલે કે સોમનાથની આજુબાજુના પ્રદેશને તે રાજા હોય, એ બનવા જોગ નથી. કેટલાક અનુમાન કરે છે તેમ તે ગોહિલવાડનો કઈ મેર સરદાર હોય. તો પછી આ શિલાલેખમાં જેમને ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે તે આભીરે કાણ? “પ્રબંધચિન્તામણિમાં એક સ્થળે
નાગઢના રા' નવઘણને “આભીરનો રાણું છે. * આપણે શિલાલેખ પણ જૂનાગઢ નજદીકન–સોરઠનો છે. એટલે તેમાં બતાવેલ આભીરો એ સોરઠની અર્ધસંસ્કૃત લડાયક કામ આહીર હશે. એ લેકેને એકાદ નાનકડો બળવો પ્રભાસના હાકેમ ગૂમદેવે શમાવી દીધો હશે, જેને અહીં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. પ્રબન્ધામાં કોઈ સ્થળે આનું સૂચન નથી તથા સ્થાનિક હાકેમે જ તે દાબી દીધે હતો એ જોતાં આ ઝઘડે ઐતિહાસિક અગત્ય આપવા જેવું નહીં હોય. છતાં તેની નોંધ પ્રભાસના સ્થાનિક ઈતિહાસની એકાદ કડી સાંધવામાં મદદગાર થાય ખરી.
શિલાલેખની જે પંક્તિઓ ખંડિત અથવા અખંડિત સ્વરૂપમાં જળવાઈ રહી છે તે સર્વ શાર્દૂલવિક્રીડિતમાં છે. પંક્તિવાર લેખ નીચે મુજબ છે
[૧] ગયઃ સ... [૨] =બતારnfીવવા. * “પ્ર. ચિં” (ભાષાન્તર), પૃ. ૧૩૪
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલાક ઐતિહાસિક શિલાલેખ [૨] નામુંડાનો ગુનઃ તમામ(ગ)... [] ટુર્તમાન સ્થાનિ: શ્રી(મી)મસ્તિત.... [૧] ઇદુનઃ કાળગ્રસમાવિલે હરિત મન્મથ ggy(s ) [67 कर्णदेवो नृपः । तत्सूनुर्जयसिंहदेव इति च प्रत्यर्थिपृथ्वीभुजामु[...] તત્ત શુક્રવાસ (ડામરિસર્0ામળ: મા તમિ
[८] इतपत्तनवधूनेत्रातिथौ सत्यभूरीमानत्र कुमारपालनृपतिर्दु[૧] કરવા 21ચક્લેનાવવાનપુFagaોવાતકૃતિ:[૧૦] ઘાતpવધે હિના નાતે વાલઃ જો તેન કમાવતિના - [११] युज्यत मुदा निर्व्याजवीर्योर्जितस्फारौ ढविलासमन्दिरमसौ [१२] श्रीकककस्यात्मजः । श्रीसोमेश्वरपत्तनावनविधौ श्रीगूमदेवो ब[૧૩] [ રહાદતમીતિકતાનીરવી: સ્થિત ૬ તેનાથ.... [8] ...નિઝમનસાSaોત્તૐ ઘનતા વમવિયશ્નો ત્રિરા(જં).. [૧૫] ---કો તરફૂગાવિત: લવ મનુ સંગાથતે (વાંઝિ). [૧૬] . ૨ વરતઃ સર્ચ મુહૂમદે આ મૂર્તિ.. [૧] ...મેન કુળોમા..
( ૩ ) મહમ્મદશાહ ત્રીજાને પાટણને સં. ૧૫૯૪ ને શિલાલેખ
પાટણમાં છે. પંડ્યા અભ્યાસગૃહના પ્રાચીન કલાસંગ્રહસ્થાનમાંની આરસની એક નાની તકતી ઉપર આ લેખ કોતરવામાં આવેલો છે.લેખની ભાષા સંસ્કૃત છે, લિપિ દેવનાગરી છે તથા લેખમાં બાર પંક્તિઓ છે. સં. ૧૫૯૪ માં અમદાવાદના સુલતાન મહમ્મદશાહના રાજ્યમાં પાટણનો સુબે શિગીરામીખાન હતો તે વખતે દરિયાખાનના આદેશથી મલીક રકુનલ (રૂકનુદ્દીન ) નામે અમલદારે પાટણમાં ધર્મશાળા કરાવી હતી, એવો ઉલલેખ તેમાં છે.
પ્રસ્તુત મહમ્મદશાહ તે મહમ્મદશાહ ત્રીજે હોઈ શકે, એમ ઈતિહાસ ઉપરથી જણાય છે. ઈ. સ. ૧૫૩૬ (સં. ૧૫૯૨) માં તે ગાદીએ આવ્યો ત્યારે અગિયાર વર્ષનો હતો. આથી દરિયાખાન અને ઇમાદુભુલ્ક
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૦
વાપાલનું વિઘામડળ અને બીજા લેખે નામે બે માથાભારે અમીરે સર્વ રાજ્યકારભાર ચલાવતા હતા અને સગીર સુલતાનને સખ્ત જાસામાં રાખતા હતા. સત્તાલેભી દરિયાખાને કાવતરાં કરી ઇમાદુભુલ્કને નસાડ્યો. આ વિજયથી તે એશઆરામી થઈ ગયો હતો. આ તકનો લાભ લઈને સુલતાન મહમ્મદશાહ દરિયાખાનના જાપ્તામાંથી મુક્ત થઈ ધંધુકામાં આવેલી આલમખાન લોદીની જાગીરમાં ગયો. દરિયાખાને લશ્કરની મદદથી ધંધુકા લીધું અને સુલતાન ને નસાડી મૂક્યો. પણ તેનું જ લકર તેની સામે થયું અને છેવટે તે બુરાનપુર તરફ નાસી ગયો.
આમ ગૂજરાતની સુલતાનશાહીના પતનકાલ આ શિલાલેખ છે. સં. ૧૫૯૪ માં પાદશાહ માત્ર તેર વર્ષને હેઇ દરિયાખાન સર્વસત્તાધારી હતો એમ તેના હુકમથી ધર્મશાળા બંધાવી હોવાનો ઉલ્લેખ પરથી સમજી શકાય છે.
પાટણમાં કયા સ્થળે આ ધર્મશાળા બાંધવામાં આવી હશે તે કહેવિાનાં કોઈ સાધન આપણી પાસે નથી. લેખની તકતી તે ધર્મશાળાની ભીંતમાં બેસાડવામાં આવી હશે, એમ કલ્પી શકાય છે.
મુસ્લિમ રાજ્યકાળમાં મુસિલમ સત્તાધારીઓએ બંધાવેલી ધર્મશાળાને આ લેખ સંસ્કૃત ભાષામાં છે તે નોંધપાત્ર છે. મુસ્લિમ રાજ્યકાળમાં પણ સંસ્કૃત ભાષામાં લખાયેલાં ખતપત્રો, દરતાવેજો વગેરે માન્ય રાખવામાં આવતાં એ તે જાણીતી વાત છે, પરંતુ મુસ્લિમ હાકેમ પોતે થઇને સંસ્કૃતમાં લેખે કોતરાવતા એ ધ્યાન ખેંચે છે. સંભવ છે કે બંધાવવામાં આવેલી ધર્મશાળા ખાસ કરીને હિન્દુ પ્રજાજનો માટે હશે. આ ઉપરાંત મુસ્લિમ સુલતાનના નામ આગળ
અલક્ષજગદીશવરલબ્ધરાજ્યલક્ષ્મીસ્વયંવરમાલાલંકૃતકંઠકંદલ”, “રિપુવનદહનદાવાનલ,” “અન્યાયાંધકારમાર્તડ, યાચકજનચિન્તામણિ ઇત્યાદિ વિશેષણે લગાડવામાં આવેલાં છે તે પણ સેંધ માગી લે છે. જો કે તે ઉપરથી જે તે સુલતાનની વ્યક્તિગત કારકિર્દી વિષે અનુમાન કરવા બેસવું એ તો સાહસ જ ગણાય, કેમકે હિન્દુ તેમ જ મુસ્લિમ રાજ્ય
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલાક ઐતિહાસિક શિલાલેખ કાળના સંસ્કૃત દસ્તાવેજો તેમજ શિલાલેખમાં રાજ્યકર્તાઓનાં નામ આગળ એવાં જ વિશેષણે એક નિયમ તરીકે લગાડેલાં હોય છે. અર્થાત એવાં વિશેષણે લગાડવાની પ્રચલિત રૂઢિ હતી.
આ શિલાલેખમાંથી સ્થાનિક હાકેમો વગેરેનાં નામ મળે છે. અનુવાદાત્મક પ્રમાણે તરીકે આવા લેખો ઘણીવાર મહત્વના થઈ પડે છે.
લેખની ભાષા સંસ્કૃત દસ્તાવેજોની ભાષા જેવી શિથિલ છે. વ્યાકરણ તથા જોડણની પણ કેટલીક ભૂલો છે. બારમી પંક્તિમાં રુમ માને બદલે ગુમ મવહુ નજરે પડે છે, તે કેતરનાર સલાટની ભૂલ હેવી જોઈએ. મૂળ લેખ પંક્તિવાર નીચે પ્રમાણે છે. [૧] હૃાા સ્વારિતી સંવત ૧૫૨૪ વર્ષે શ ૧૪ પ્રવર્ત
[૨] ઘમાણે ચાણે સૂતીયા પુરી શ્રીમળાપુર[३] पत्तने अलक्षजगदीशवरलब्धराज्यलक्ष्मीस्वयंवरमाला[ ] સંતરર રિપુવનદનરાવાન અચાણવા[५] रमतिड न्यायैकनिजमन्दिर सेकुजनसदाफल(द) द[ ૬ ] (૨)ગુદા()વિઘટન યાજનનવિકતામff(શિ) વાતવાદ [૭] શ્રીશ્રીબીબીબી નિરિવાયાવિકરાશે [૮] રાણી Z) શ્રીમદ્દાવલે રાક લુતિ | સામુળા નિયુછે [९] श्रीपत्तने दीवानदीपके मुक्त मजलशिगिरामीषान श्री [१०] दरीयाषान मादेशतो मलिकश्री रकुनल मलिक सं[૧] છે અને અમુળા ધર્મશા નિ:વારિકા ના વિ રિઇr IT [૧૨] શ્રીeતુ વાળમડુ જુએ અવગુ() શ્રી જી જા છે શ્રી
( ૪ ) શ્રી શ્રેયાંસનાથના બિંબ નીચેને સં. ૧૩૦૦ને શિલાલેખ
આ શિલાલેખ પણ ડૉ. પંડ્યા અભ્યાસગૃહના પ્રાચીન કલા સંગ્રહસ્થાનનો છે. તેમાં જણાવેલું છે તે પ્રમાણે, જૈન તીર્થકર
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિઘામડળ અને બીજા લેખે શ્રેયાંસનાથની મૂર્તિના પબાસણ ઉપર તે કોતરેલો હોવો જોઈએ, પરંતુ સૂતિને પત્તો હાલ મળતો નથી; સંગ્રહસ્થાનમાં તો માત્ર શિલાલેખવાળું પબાસણ અને તે ઉપરની કેટલીક કોતરણી જ જળવાઈ રહેલી છે. મતિની કઈ અન્ય સ્થાને પ્રતિષ્ઠા થયેલી હશે અથવા સંજોગવશાત તે નષ્ટ થઈ હશે.
લેખ ત્રણ પંક્તિને છે. સં. ૧૩૦૦ માં ગૂર્જર ભીનમાલ (શ્રીમાલી) જ્ઞાતિના શાહ અભયકુમારના પુત્ર શાહ હેમાએ પોતાના ભાઈ...... (અક્ષરો ઝાંખા અને ઘસાઈ ગયેલા હોવાથી નામ વંચાતું નથી) ના (શ્રેય) અર્થે શ્રીશ્રેયાંસનાથનું બિંબ કરાવ્યું, જેની પ્રતિષ્ઠા દ્રપલીય ગચ્છના શ્રીઅભયદેવસૂરિના પટ્ટધર શ્રીદેવભદ્રસૂરિએ કરી હતી.
આ દેવભદ્રસૂરિના બીજા પણ કેટલાક શિલાલેખે મળી આવે છે. આબુ ઉપર સં. ૧૩૦૨ ની સાલવાળા બે શિલાલેખે છે, જેમાં અનુક્રમે શ્રી નેમિનાથ અને આદિનાથનાં બિંબની પ્રતિષ્ઠા તેમણે કરી હેવાનું જણાવેલું છે. દેવભદ્રસૂરિના શિષ્ય શ્રીતિલક ઉપાધ્યાયે વિક્રમના ચૌદમા શતકના ઉત્તરાર્ધમાં ગૌતમપૃચ્છા ઉપર વૃત્તિ લખી હોવાની હકીકત મળે છે.
ઉપર જણાવેલ લેખ પંક્તિવાર નીચે પ્રમાણે છે
[१] संवत् । १३०० वर्षे माघ शुदि १४ गुजरभीलमालन्यातीय सा० वीरसुत सा. कउडि तदा
[૨] (s) તા૦ અમથકુમાર શાત્ર સારા હૃમાન પ્રાઇ...૩ () શેવર્ષિ -
[ ] 8 તિદિત શીકપણી શ્રીમમવવિદે શ્રી દેવમ- અમઃ |
ગિરનારની પાજના જીર્ણોદ્ધારનો સં. ૧૬૮૩ ને શિલાલેખ
ગિરનાર પર ચઢતાં રાજા ભર્તુહરિની ગુફાથી થેડેક આગળ ૧. શ્રી જિનવિજયજીઃ પ્રાચીન જૈન લેખસંગ્રહ, ભાગ ૨, લેખાંક ૨૦૯-૧૦ ૨. શ્રી મેહનલાલ દ. દેસાઈઃ જન સાહિત્યનો સંક્ષિપ્ત ઈતિહાસ, પૃ. ૪૩૩
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલાક ઐતિહાસિક શિલાલેખ
૩
પહાડમાં જમણી બાજુએ આ લેખ કાતરેલા છે. લેખની ભાષા ગૂજ-રાતી છે, પણ લિપિ દેવનાગરી છે. તેમાં જણાવેલુ` છે કે સ`. ૧૬૮૩માં ગિરનારની પૂર્વ તરફની પાજ પગથિયાં )ના છાઁહાર દીવના સધે કરાવ્યેા હતેા. લેખની છેવટની ત્રણ પંક્તિઓના અથ શિથિલ વાકયરચનાને કારણે કંઈક સંદિગ્ધ રહે છે, પરન્તુ આ છૌહારમાં મુખ્ય ફ્ાળા માસિ‰જી મેઘજીએ આપ્યા હતા એવા અર્થે ત્યાં આપણે લઇ શકીએ.
પતિવાર લેખ નીચે પ્રમાણે છે
---
[१] स्वस्तिश्री संवत [૨] તિ ્લોમે। શ્રીશિરનારીથે
[] ની પૂર્વની પાનનો ખુદ્દાર શ્રી
3
[૪] રીવના બંન્ને પુછ્ય (ધર્મ) નિમિતે શ્રી[५] मालज्ञातीय मासिंघजी
[8] મેઘગીણ કાર કાળો
१६८३ वर्षे कार्तिक
( ૬ )
વિજયદાનસરિની પાદુકા ઉપરના શિલાલેખ પાટણની પશ્ચિમે આવેલા અનાવાડા ગામની પાસે ખીજડિયા વીરનું સ્થાનક છે. ત્યાં એક દહેરી પાસે આ પાદુકા છે. તેના ઉપર ગૂજરાતી ભાષામાં આ પ્રમાણે લેખ છેઃ
संवत् १६२१ वर्षे वैशाख सदि १२ गरु वडकीमधे मटारक श्री बबइदानसूरिनूं नरवाण हवूं तथा पदिकमल पूजा करि तथा नरवाण आणि तेहनि श्री जमदानसूर वादानी आखडी मुकाम (1) श्रीवंजइदानसूरि गरूगरूभ्यो नम्त
તપાગચ્છમાં મહાવીરની પછી સત્તાવનમા ગણધર વિજયદાનસૂરિ થયા. તેમનેા જન્મ સં. ૧૫૫૭માં હિમ્મતનગરની પાસે આવેલા જામલા
૩. પહેલાં મુખ્ય શબ્દ કાતરી પછીથી તે ઉપર ધર્મ શબ્દ કાત/ હાય તેવુ' વહેંચાય છે.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસતુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખો
ગામમાં થયો હતો. તેમનું મૂળ નામ લમણ હતું. સં. ૧૫૬૨માં તેમને દાનહર્ષે દીક્ષા આપી; અને તેમને યોગ્ય જાણુને આચાર્ય આનંદવિમલસૂરિએ સં. ૧૫૮૭ માં સિરાહીમાં આચાર્યપદે સ્થાપ્યા, અને વિજયદાનસૂરિ નામ રાખ્યું. તેમને રવર્ગવાસ સં. ૧૬૨૧ માં પાટણ પાસે આવેલા વડલી ગામમાં થયો હતો. તેમની પાટે હીરવિજયસૂરિ સં. ૧૬૧૦ માં બેઠા. ઉપર્યુક્ત પાદુકા ક્યાં છે તે સ્થાનથી છેડે દૂર પશ્ચિમે વડલી ગામ આવેલું છે.
વિજયદાનસૂરિના વખતમાં જૈનધર્મ માનનારા જુદા જુદા ફિરકાઓ ખરતરગચ્છ, તપાગચ્છ, સ્થાનકવાસી વગેરે વચ્ચે ખૂબ વિખવાદ મચી રહ્યો હતો. તે શમાવવા માટે તેમણે પ્રયત્નો કર્યા હતા. આ જ ઉદ્દેશથી તેમણે ઉપાધ્યાય ધર્મસાગરરચિત સુમતિરાતિ ગ્રંથ પાણીમાં બોલાવી દીધો હતો, અને શાન્તિ સ્થાપવા “સાત બોલ” એ નામથી ઓળખાતી સાત આજ્ઞાઓ બહાર પાડી હતી.
પ્રસ્તુત લેખમાં આમ કહેવામાં આવ્યું છે. સંવત્ ૧૬૨૧ વર્ષે વૈશાખ સુદિ ૧૨ ને ગુરુવારે વડલીમાં ભદારક વિજયદાનસરિનું નિર્વાણ થયું. તેમની પાદુકાની પૂજા થાય છે, અને દર્શન કરવાની બાધા રખાય છે.
આ લેખ અને પાદુકા પ્રથમ વડલી ગામમાં હશે, પરંતુ પાછળથી કોઈએ લાવીને ઉપર્યુક્ત સ્થળે રાખેલ હશે.
૧. ડે. કલાટે (Ind. Ant. V..XI September) તથા મેહનલાલ દેસાઇએ જન ગૂર્જર વિઓ, ભાગ ૨) સં. ૧૬૨૨ ની સાલ આપી છે તે બરાબર નથી.
૨. ચાર વર્ષ ઉપર વડલી ગામમાં થયેલ ખોદકામને પરિણામે પંદરમા, સોળમા અને સત્તરમા સૈકાની સંખ્યાબંધ જન મૂર્તિઓ મળી આવી છે, તે ઉપરથી વિજયદાનસૂરિના જીવનકાળ દરમ્યાન એ ગામ જનેની સારી વસ્તી ધરાવતું હશે એમ લાગે છે. અત્યારે તે ત્યાં જેનનું એક પણું ઘર નથી. ખોદકામમાંથી નીકળેલી મતિઓ મેટા સમાર ભર્વક પાટણમાં લાવીને રાખવામાં આવી છે. કોઇ રાજકીય આતકના સમયે એ મતિઓ ભયમાં ભંડારવામાં આવી હશે, એમ અનુમાન થાય છે.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલાક ઐતિહાસિક શિલાલેખે
પાટણમાં વાડીપાર્શ્વનાથના મન્દિરને શિલાલેખ પાટણમાં ઝવેરીવાડામાં વાડીપાર્શ્વનાથનું ભવ્ય મંદિર આવેલું છે. તે સં. ૧૬૫ર માં ખરતરગચ્છના ભીમમંત્રીના વંશજ કુંવરજીએ બંધાવ્યું હતું.એ દહેરાસરનું વિગતવાર અને સરસ વર્ણન Archaeological survey of Northern Gujarat માં આપેલું છે. એ દહેરાસરમાં મૂલનાયકની સામેની ભીંત ઉપર ૧૬ ૧૨ ઇંચ પહોળી અને ૨૮ ઈંચ લાંબી આરસની એક તકતી છે. તેના ઉપર બાવન લીટીને એક લાંબો લેખ ઝીણુ અક્ષરે કાતરેલો છે. તેમાં પ્રથમ ખરતરગચ્છની પટ્ટાવલી અને છેવટે બંધાવનાર કુંવરજીની વંશાવળી આપેલી છે. લેખ સંસ્કૃત ભાષામાં છે, પરંતુ તેમાં કેટલેક ઠેકાણે જોડણીની અને વ્યાકરણની અશુદ્ધિઓ જોવામાં આવે છે.
વાડીપાર્શ્વનાથના દહેરાસર વિષે એમ કહેવાય છે કે પાટણ પાસેના વાડીપુર ગામમાં એ મૂર્તિ હતી; પરંતુ શ્રાવકેની વસ્તી ત્યાં ઘસાઈ જતાં એ મૂર્તિની પાટણમાં પ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવી. વાડીપુર ગામમાંથી લાવેલ હેવાથી તે “વાડીપુર પાર્શ્વનાથ” અથવા “વાડીપાર્શ્વનાથ” કહેવાય છે. પાટણની એક જૂની ચિત્યપરિપાટીમાં વાડીપુર ગામ તથા તેમાંના મન્દિરનો ઉલ્લેખ છે, તેથી આ કૃતપરંપરાનું સમર્થન થાય છે. જો કે આ લેખમાં પણ મન્દિરના મૂળનાયકને “વાડીપુર પાર્શ્વનાથ” તેમજ “વાડીપાર્શ્વનાથ' કહ્યા છે.
મૂળ લેખને યથાવત પાઠ અહીં આપ્યો છે– . (૨)
વરિત દીવાલીપુરા દિન-વંચિવાડા મા लक्ष्मीउदयं श्रेयः । (२) पचनसंस्थ: करोतु सदा ॥ मीवाटीपुरपार्थनाप चत्य मीबृहत् खरतरगुरुपट्टावकी (३) लिखनपूर्व प्रशस्तिलिख्यते ॥ हे नवा ॥ पातिसाहि श्रीअकबरराज्ये मोविक्रमनृपसम (४) यातीसंवते १६५१ मार्गशीर्ष હર નવનિ સોમવારે પૂર્વમદ્રપદ્રનક્ષને મજા() મારિ બાજ: w शासनाधीशश्री महावीरस्वामीपट्टाविच्छिन्नपरंपरया उद्यानविहारोबो(६ ति श्री उद्योतनसूरिः॥ तत्पप्रभाकर प्रवरविमलदण्डनायककारितार्बुदाचवसतिप्रतिष्ठापक
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિઘામડળ અને બીજા લેખે
(७) श्रीसीमन्धरस्वामिशोधितरिमन्त्राराषक श्रीवर्धमानसरि ॥ तत्पप्रभाकर अणहिलपत्तनाधीशदुर्लभराजसंसच्चैत्यवासिपक्षावक्षेपाऽशीत्यधिकदशशतसंवत्सरप्राप्तखरतरवि (९) रुद भोजिनेश्वरसरि ॥ तत्पट्ट० । श्रीजिनचन्द्रसूरि ॥ तत्पट्ट । शासनदेव्युपदेशप्रकटित (१०) दुष्टकुष्टप्रमाथहेतुस्तम्भनपाश्वनाथ नवाणि वृत्यायनेकशासकरणप्राप्तप्रतिष्ठ मी (११) अभयदेवसूरि ॥ तत्पट्ट० लेखरूपदशकुलकप्रेषणप्रतिबोधितवागडदेशीयदशसहस्रश्रावक सुविहितकठिनक्रियाकरण पिण्डविशुक्ष्यादिप्रकरणप्ररूपण जिनशासन(१३)प्रभावक भीजिनवल्लभसूरि ॥ तत्पट्ट । स्वशक्तिवशीकृतचतुःषष्टियोगिनीचक्रदिपम्चा(१४)शदीरसिन्धुदेशीयपीर अम्बडयावकरलिखितस्वर्णाक्षरवाचनाविभूतयुगप्रधा (१५) नपदवीसमलंकृत पचनदीसाधकमीजिनदत्तसूरि ॥ तत्प० । भीमालउशवालादिप्रधान (१६) भीमहतीयाणप्राविधेिक नरमणिमण्डितमालस्थल मीजिनचन्द्रपरि ॥ तत्प० । भण्डारीने( १७)मिचन्द्रपरीक्षितप्रबोधोदयादिगन्धरूपषत्रिंशदादशोषितविधिपक्षमीजिनपतिसूरि ॥ (१८) तत्प० । लाडउलविजापुरप्रतिष्ठितमीशान्तिवीरविषिचैत्यमोजिनेश्वरसूरि ॥ तत्प० । (१९) भीजिनप्रबोधसूरि ॥ तस्पट्ट । राजचतुध्यप्रतिबोधोदबुदराजगच्छसंचाशोभित (२०) श्रीजिनचन्द्रसूरि ॥ तत्प० । भी अजयमण्डनखरतरवसतिप्रतिष्ठापक विख्याता (२१) तिशयलक्ष श्रीजिनकुशक. सरि ॥ तत्प० । चीजिनपथसरि ॥ तत्पह० । मोजिनलम्धिसू (२२) रि। तत्प० मीजिनचन्द्रसूरि ॥ तत्प० । देवाशनावसरवासप्रक्षेपोदितसंघपतिपदा (२३) बुदय मीबिनोदयसरि. ॥ तत्प० । मोजिनराजसारे । तत्प० । स्वानस्थानस्थापित (२४) सारणानभाण्डागारमोजिनभद्रसरि ॥ तत्प० । श्री जिनचन्द्रसरि ॥ तत्पट्ट पञ्च (२५) यक्षसापक विशिष्टक्रिय श्रीजिनसमुद्रसूरि ॥ वत्प० ॥ तपोध्यान विधानचमत्क (२६) तमीसिकंदरपातिसाहिपंचशतबंदिमोचनसम्मानित मीबिनहंससूरि । तरपट्ट०(२७) पननदीसाधकाधिकध्यानवलशकलाकृतयबनोपद्रवातिशयविराजमान भी (२८) जिममाणिक्यसूरि ।। तत्पट्टालंकार सारदुबारवादिविजयलक्ष्मीशरण पूर्वाक (२९) यासमुखरण स्थानस्थानप्राप्तजय प्रतिदिनवर्षमानोदय सदयसमय त्रिभुवन(३०) बनवशीकरणप्रवणप्रणवध्यानोपाचामितपवित्रसूरिमन्त्र विजितमय दू (३१) रीकृतसककवादिस्मय निजपादविहारपाविवावनितळ अनुक्रमेण संवत् (३२) १६४८ श्री स्तम्मतीर्थचर्तुमासकस्थानसमुद्भ. वामितमहिममवणदर्शनोत्कं (३३) ठितजलालदीनप्रभुपातिसाहिश्रीमदकम्मरसमा. कारणमिन स्वगुणगण (३४) तन्मनोनुरचन समाश्वासितसकलभूतहाखिलजन्तुमुखकारि आषाढाटाहि (३५) कामारिफरमाण भीस्तम्भतीर्यसमुद्रमीनरक्षणकरमाण
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલાક ઐતિહાસિક શિલાલેખે तत्प्रदत्तसत्तम मीयु(३६)गप्रधानपदधारक तवचनेन च नयनशररसरसा मितसंवति (१६५२) माषसितदा(३७)दशीशुभतिथौ अपूर्वपूर्वगुम्निायसापितपञ्चनप्रकटीकृतपञ्चपीरप्राप्तप (३८) रमवर तदादिविशेष श्रीसंघोन्नतिकारक विजयमान गुरुयुगप्रधान श्री १०८ (३९) श्रीजिनचन्द्रसूरीश्वराणां श्रीपातिसाहिसमक्ष स्वहस्तस्थापित आचार्य (४. ) श्रीजिनसिंहसूरिसपरिकराणामुपदेशेन मोसवालशातीय मन्त्रिभीम सन्ताने (४१) मं० चांपाभार्या सहवदे, तत्पुत्रमं० महिपति तद्भार्या अमरी तत्पुत्रमं० वस्तपाल (४२) तद्भार्या सिरियादे; तत्पुत्रमं० तेजपाल तमार्या श्री. भानू तत्कुक्षिसरामराक अ (४३) र्थिजनमनोमिमतपूरणदे. वसाल देवगुरुपरमभक्त विशेषतो जिनधर्मानुरकस्वां (४४) त अकेशवंशमण्डण साह अमरदत्त भार्था रतनादे: तत्पुत्ररत्न कुंअरजी तद्भार्या सोभागदे, वहिनि बाई वाछी; पुl बाई जीवणी प्रमुख. पुत्रपौत्रादिसारपरिवारयुतेन (४५) तेन श्रीअणहल्लपुरपत्तनश्रृंगारसारसुरनरमनोनुरजन सुरगिरिसमानचतुर्मुख (४७) विराजमान विधिचैत्य कारितम् ।। श्रीपाषधशाला पाटकमध्ये ॥ तदनुकर (४८) करणकायकुप्रनित (१) संवत् अछई ४१ वष वैशाख वदि द्वादशी वासरे गुरु (४९) वारे रेवतीनक्षत्रे शुभवेलायां महामहःपूर्व प्रतिमा श्रीवाडीपार्श्वनाथस्य स्था (५०) पिता ।। एतत्सर्व देवगुरुगोत्रजदेवीप्रसादेन वंद्यमानं पूज्यमानं । समस्त भोस (५१)धेन सहितेन चिरं जीयात् || कल्याणमस्तु । एषा पट्टिका पं० उदयसागरगणिना लिपी (५२) कृता। पं० लक्ष्मीप्रमोदमुनिआदरेण । कोरिता गजधरगलाकेन । शुभं भवतु नित्यम् ॥
[भाषान्तर-श्री पारीपाश्वनाथ संघर्नु, मने येत्य मांधनानु કલ્યાણ કરે! પાટણમાં રહેલા શ્રીવાડપુર પાર્શ્વનાથ લક્ષ્મી, ઉદય અને શ્રેય કરે ! ચિત્યમાં શ્રી બૃહત્ ખરતરગચ્છની ગુર્નાવલીના લેખનપૂર્વક પ્રશસ્તિ લખીએ છીએ.
અહંતને નમસ્કાર ! પાદશાહ શ્રીઅકબરના રાજ્યમાં વિક્રમ સંવત ૧૬૫૧ના માગશર સુદ નવમી અને સોમવારના દિવસે પૂર્વભાદ્રપદ નક્ષત્રમાં શુભ મુહૂર્તમાં (ચૈત્ય બાંધવાનો) આરંભ કરવામાં આવ્યું.
(गुर्वावली-) शासनाधीश श्रीमहावी२२वाभानी अविछिन्न ५२ પરાથી ચાલી આવતી પાટે ઉદ્યોતનસૂરિ થયા. ૧.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે
• તેમની પાટે વિમલ દંડનાયકે અબુદાચલ ઉપર બંધાવેલી વસતિના પ્રતિષ્ઠાપક, અને સીમંધરસ્વામીએ શોધેલા સૂરિમંત્રના આરાધક વર્ધમાનસૂરિ થયા. ૨. તે તેમની પાટે અણહિલ્લપત્તનાધીશ દુર્લભરાજના દરબારમાં ચિત્યવાસીઓના પક્ષને પરાજ્ય કરીને સં. ૧૦૮૦ માં “ખરતર” બિરુદ પ્રાપ્ત કરનાર જિનેશ્વરસૂરિ થયા. ૩. - તેમની પાટે જિનચંદ્રસૂરિ થયા. ૪
તેમની પાટે, શાસનદેવીના ઉપદેશથી કેહના પ્રમાથ હેતુ સ્તંભન પાર્શ્વનાથને પ્રકટ કરનાર, તથા નવાંગીવૃત્તિ આદિ અનેક શાસ્ત્ર રચીને પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત કરનાર અભયદેવસૂરિ થયા. ૫.
તેમની પાટે દશ કુલકવાળા લેખથી વાગડદેશના દશ હજાર શ્રાવકને પ્રતિબંધ પમાડનાર, કઠિન ક્રિયાઓ કરનાર, અને “પિણવિશુદ્ધિ” આદિ પ્રકરણના રચનાર પ્રભાવક જિનવલ્લભસૂરિ થયા.૬.
તેમની પાટે ચેસઠ જોગણી, બાવન વીર, અને સિંધ દેશના પીરને વશ કરનાર, અંબડ શ્રાવકે લખેલા સ્વર્ણાક્ષરની વાચનાથી “યુગપ્રધાન” પદ મેળવનાર, અને પંચનદી સાધક જિનદત્તસૂરિ થયા. ૭.
તેમની પાટે, શ્રીમાલ, એસવાલ આદિ મહાજન જાતિઓના પ્રતિબંધક નરમણિમંડિત કપાલવાળા શ્રીજિનચંદ્રસૂરિ થયા. ૮.
તેમની પાટે, ભંડારી નેમિચંદ્ર પરીક્ષેલા પ્રધદયાદિ ગ્રંથરૂપ છત્રીસ વાદથી વિધિપક્ષને શોધનાર-શુદ્ધ કરનાર જિનપતિસૂરિ થયા. ૯
તેમની પાટે, લાડોલ–વીજાપુરમાં શાન્તિ–વીર વિધિચત્યની પ્રતિષ્ઠા કરનાર જિનેશ્વરસૂરિ થયા. ૧૦. - તેમની પાટે, ચાર રાજાઓને પ્રતિબંધ પમાડીને “રાજગચ્છ” એવી સંજ્ઞાથી ખરતરગચ્છને અલંકૃત કરનાર જિનચંદ્રસૂરિ થયા. ૧૧.
તેમની પાટે, શત્રુંજયમંડન ખરતરવસતિ–પ્રતિષ્ઠાપક અને અતિશય વિખ્યાત જિનકુશલસૂરિ થયા. ૧૨
તેમની પાસે, જિનપદ્મસુરિક તેમની પાટે જિનલબ્ધિસરિ; તેમની
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલાક ઐતિહાસિક શિલાલેખ પાટે જિનચંદ્રસૂરિ, અને તેમની પાટે સંઘપતિપદ આદિ ઉદયને પ્રાપ્ત કરનાર જિનદયસૂરિ થયા. ૧૬.
તેમની પાટે, જિનરાજસૂરિ થયા. ૧૭.
તેમની પાટે સ્થળે સ્થળે જ્ઞાનભાસ્કાર સ્થાપિત કરનાર જિનસૂરિ થયા. ૧૮.
તેમની પાટે, જિનચંદ્રસૂરિ થયા. ૧૯
તેમની પાટે, પાંચ યક્ષ સાધનાર, વિશિષ્ટ ક્રિયાઓ કરનાર, જિનસમુદ્રસૂરિ થયા. ૨૦.
તેમની પાટે, તપના વિધાનથી સિકંદર પાદશાહને આશ્ચર્ય પમાડનાર અને જેમનું સિકંદર પાદશાહે પાંચ કેદીઓ છોડી મૂકીને સન્માન કર્યું હતું એવા જિનહંસસુરિ થયા. ૨૧.
તેમની પટે, પંચનદીસાધક, અધિક ધ્યાનબલવડે યવનેના ઉપદ્રવ નાશ કરનાર અને અતિશય વિરાજમાન જિનમાણિકયરિ થયા. રર.
તેમની પાટે, વાદીના વિજયરૂપી લક્ષ્મીના શરણરૂપ, પૂર્વ ક્રિયાઉદ્ધારક, સ્થાને સ્થાને જય પ્રાપ્ત કરનાર, જેમને ઉદય અને સત્રય દિવસે દિવસે ઉદય પામતો જાય છે એવા, ત્રણે ભુવનના લોકોનું મન વશ કરી લેનાર, ભયને જીતનાર, બધા વાદીઓના અભિમાનને નિર્મળ કરનાર, પિતાના પગના વિહારવડે અવનીતલને પવિત્ર કરનાર, સંવત ૧૬૪૮ માં સ્તંભતીર્થ(ખંભાત)માં ચાતુર્માસ કર્યો તે વખતે અમિત મહિમાના શ્રવણથી દર્શન કરવાને ઉત્કંઠિત થયેલા અકબર પાદશાહે જેમને મળવા બોલાવ્યા હતા એવા, તથા પિતાના ગુણસમુદાયવડે તેના મનનું રંજન કરનાર, આખા ભૂતલને જેણે આશ્વાસન આપેલું છે એવા સર્વ જંતુઓને સુખકારી, અસાડ મહિનાની અષ્ટહિકાએ અમારિફરમાન તથા ખંભાતના સમુદ્રમાંથી માછલાંનું રક્ષણ કરવાનું ફરમાન કઢાવનાર, તેણે (પાદશાહે) આપેલું ઉચ્ચ એવું “યુગપ્રધાન પદ ધારણ કરનાર, તથા તેના વચનથી સં. ૧૬૫ર માં માવ સુદ બારસની શુભ તિથિએ પૂર્વના ગુરુસમૂહે નહીં કરેલું અદ્દભૂત કર્મ
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
વરસ્તુપાલનું વિઘામડળ અને બીજા લેખે કરનાર-પંચનદી સાધનાર, તથા તે દ્વારા પંચ પીર પાસેથી પરમ વરદાન પ્રાપ્ત કરનાર, તથા સંઘોન્નતિકારક, વિજયમાન, યુગપ્રધાન ગુરુ ૧૦૮ શ્રી જિનચંદ્રસૂરિના, પિત–સ્વહસ્તે પાદશાહ સમક્ષ આચાર્ય સ્થાને સ્થાપેલ આચાર્યશ્રી જિનસિંહરિને સાથે રાખી આપેલા ઉપદેશથી–એસવાલ જ્ઞાતિના મંત્રી ભીમના વંશમાં મંત્રી ચાંપા,
સ્ત્રી સુહવદે; તેને પુત્ર મંત્રી મહીપતિ, સ્ત્રી અમરી; તેને પુત્ર મંત્રી વસ્તુપાલ, સ્ત્રી સિરિયાદે; તેને પુત્ર મંત્રી તેજપાલ, સ્ત્રી ભાન, તેના કુક્ષિસરોવરમાં હંસ જેવ, અર્થિજનના મનોરથ પૂરવામાં કલ્પવૃક્ષ જેવ, દેવગુરુનો પરમભક્ત અને વિશેષે કરીને જિનધર્માનુરક્ત હદયવાળો, ઊકેશ વંશમાં મુખ્ય શાહ અમરદત્ત થો; તેની સ્ત્રીનું નામ રતનાદે હતું. તેના પુત્રરત્ન કુંવરજીએ પોતાની સ્ત્રી સભાગદે, બહેન બાઈ વાછી તથા પુત્રી બાઈ જીવણી વગેરે પરિવારને સાથે રાખીને અણહિલપુરપાટણના શૃંગારરૂપ, દેવોના મનનું પણ રંજન કરનાર, સુરગિરિને પેઠે ચતુર્મુખ વિરાજમાન વિધિચૈત્ય બંધાવ્યું; તથા મહલ્લાની મધ્યમાં પૌષધશાળા બંધાવી. ઇલાહી સંવત ૪૧ (વિક્રમ સંવત ૧૬૫ર) વર્ષે વૈશાખ વદ ૧૫ ને ગુરુવારે, રેવતી નક્ષત્રમાં શુભ મુહૂર્તી વાડી પાર્શ્વનાથની પ્રતિમા સ્થાપવામાં આવી. આ બધું ગોત્રજદેવી અને દેવગુરુના પ્રસાદથી વંધમાન અને પૂજ્યમાન છે. સમસ્ત શ્રી સંઘ સહિત ઘણું છે. કલ્યાણમસ્તુ. છે. આ પદ્રિકા ૫. ઉદયસાગર ગણિએ લખી. ૫. લક્ષ્મીપ્રદ મુનિના કહેવાથી ગજધર ગલાકે કતરી. શુ આવતુ નિત્ય |
૧. Ind. Aft. xx. P. 14 અકબર હિન્દુ પ્રજમાં બહુ લોકપ્રિય હતું, તેને આ એક વધુ પુરાવે છે. એક જૈન દેવસ્થાનમાં વિક્રમ સંવતને
સ્થાને અકબરે ચલાવેલે ઈલાહી સન લખેલે હોય એ જ તેની લોકપ્રિયતા - બતાવી આપે છે,
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાટણના જૈન ઈતિહાસની કેટલીક સામગ્રી
ગુંગડી તળાવની પ્રાચીનતા પાટણના પૂર્વ છેડે આવેલું ગુંગડી તળાવ કયારે અને કોણે ખોદાવ્યું, એ વિષે એતિહાસિક દષ્ટિએ વિશ્વસનીય એવી કોઈ માહિતી ઉપલબ્ધ નથી, એવી મારી સમજ છે. હજીયે એ આખો વિષય અંધારામાં જ છે, પણ ગુંગડી તળાવની પ્રાચીનતા વિષે તાજેતરમાં એક મહત્ત્વનો ઉલ્લેખ પ્રાપ્ત થયો હોઈ તે અહીં રજૂ કરવાની તક લઉં છું. | મુંબઈના ભારતીય વિદ્યાભવનના હિંદી-ગુજરાતી મુખપત્ર “ભારતીય વિદ્યા' ના પ્રથમ વર્ષના બીજા અંકમાં જન સાહિત્યના સુપ્રસિદ્ધ અભ્યાસી શ્રી. મેહનલાલ દલીચંદ દેસાઈનો “પદ્યાનુકારી ગૂજરાતી ગદ્યમય ગુર્નાવલી” નામનો એક લેખ છપાયો છે. જિનવર્ધનગણિ નામે જૈન સાધુએ સં. ૧૪૮૨માં તત્કાલીન ગુજરાતી ભાષામાં લખેલી-જૈનેના અનેક ગચ્છ, સમૂહો પૈકીના એક મુખ્ય સમૂહ-તપાગચ્છની પટ્ટાવલી તેમણે એમાં સંપાદિત કરી આપી છે. પ્રસ્તુત પટ્ટાવલી–ગુર્નાવલીમાં છેલ્લા તીર્થકર શ્રી મહાવીરસ્વામીથી માંડી તેમની પટ્ટપરંપરારૂપે, કર્તાના સમકાલીન સં. ૧૪૮૨ માં વિદ્યમાન ૫૦ મા પટ્ટધર સેમસુંદરસૂરિ સુધીના આચાર્યોની ટૂંક નેધ છે.
એમાં ૪૯મા પટ્ટધર દેવસુંદરસૂરિ વિષેની નોંધ કંઈક વિસ્તૃત અને અલંકારયુક્ત છે. દેશવિદેશમાં પ્રસરેલી આચાર્યની કીર્તિનું વર્ણન
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦ર
વરકુપાલનું વિઘામડળ અને બીજા લેખે કર્યા બાદ લેખક તેમના માહાભ્યને એક પ્રસંગ હરિગીત છંદની એક કડીમાં નીચે પ્રમાણે વર્ણવે છે:
जोगी उदायी पाइ पाटणि गूगडोय सरोवरे, बहु लोय पेखति जस्स पणमिय पायपउम मणोहरे । तउ लोभ पूच्छति जोगि जंपति एस पुरिस जुगुत्तमो,
गिरिनारि कणयरी सिद्धि कहिउ तेण कारणि हुं नमो ।। અર્થાત જેમના (દેવસુંદરસૂરિના) મનહર પાદપદ્મમાં પાટણમાં ગુંગડી તળાવ પાસે ઉદાયી નામને યોગી પડ્યો. અનેક લોકોએ એ વિષયમાં પ્રશ્ન કરતાં યોગીએ જણાવ્યું કે, આ તે યુગોત્તમ પુરુષ છે; (તેમણે) ગિરનારમાં કણયરીસિદ્ધિ(?) કહી છે તે કારણે મેં નમસ્કાર કર્યો.
અહીં વર્ણવેલ પ્રસંગ કરતાં તેમાં આવતો ગુંગડી તળાવ વિષે ઉલ્લેખ ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ વિશેષ મૂલ્યવાન છે. એ જ પદાવલીમાં દેવસુંદરસરિનું જન્મવર્ષ સં. ૧૩૯૭, દીક્ષા સં. ૧૪૦૪, આચાર્યપદ સં. ૧૪૨૦ અને સ્વર્ગવાસ સં. ૧૪૬૮ એ પ્રમાણે વર્ષો આપ્યાં છે. ઉપર વર્ણવેલ સંગ દેવસુંદરસૂરિ આચાર્યપદે હતા તે દરમ્યાન એટલે કે સં. ૧૪૨૦ અને ૧૪૬૮ વચ્ચે બનેલો, એમ પટ્ટાવલીના લેખકને ઉદ્દિષ્ટ છે, એ સ્પષ્ટ છે.
અર્થાત ગુંગડી તળાવ પહેલ પ્રથમ કયારે બન્યું એને સમય આપણે ચક્કસપણે આંકી શકતા નથી, પરંતુ તેની ઉત્તરમર્યાદા તે આ ઉપરથી નક્કી થઈ શકે છે. સારાંશ કે એ તળાવ ખેાદાયાનો સમય સં. ૧૪૬૮થી આ તરફને તો નથી જ. એની પૂર્વે એની પ્રાચીનતા ગમે તેટલી હોય; પૂર્વમર્યાદા નક્કી કરવામાં કોઈ સાધને આપણું પાસે નથી.
ગુજરાતના ઈસમગ્ર તિહાસમાં આવી વિગતનું સ્થાન બહુ મહત્વનું નથી; પરંતુ જ્યારે પાટણને વિસ્તૃત સ્થાનિક ઇતિહાસ આલેખવાને પ્રસંગ આવશે ત્યારે આવા ઉલ્લેખ પણ શક્ય તેટલા પ્રમાણમાં એકત્ર કરવા પડશે એ દેખીતું છે.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાટણના જૈન ઇતિહાસની કેટલીક સામગ્રી
પાટણવાડા સંબંધી કેટલાક એતિહાસિક ઉલ્લેખ
“શ્રી આત્માનંદ શતાબ્દી સ્મારક ગ્રંથમાં મુનિશ્રી જયંતવિજયજીએ “શ્રીમાળી જ્ઞાતિના એક પ્રાચીન કુળની વંશાવલી” છપાવી છે. આ વંશાવલી કોઈ વહીવંચાની વહી ઉપરથી લખવામાં આવી હેય એમ જણાય છે. ભિન્નમાલનિવાસી શ્રીમાળી શેઠ તોડાના વંશની લગભગ ૫૦ પેઢીઓની એમાં હકીકત છે. સં. ૭લ્પ થી શરૂ થઈ આશરે સ. ૧૬૦૦ સુધીની હકીકત એમાંથી મળે છે. કુળના જુદા જુદા પુરુષોએ ક્યાં ગામમાં વાસ કર્યો અને શાં મહત્વનાં કામે કર્યાં, એની વિગત એમાં આપેલી છે. એમાં પાટણવાડાનાં ગામો પૈકી મોઢેરા, ગાંભૂ, પાટણ, ચાણસ્મા, નેરતા વગેરેનો ઉલ્લેખ છે. એમાંથી મોઢેરા, ગાંભૂ તથા પાટણની ઐતિહાસિકતા આ પહેલાં બીજા સાધનોથી સિદ્ધ થઈ ચૂકેલી હોવાથી એ બાબત અહીં વિસ્તાર કર્યો નથી. પરંતુ પાટ
ના ફેફળિયાવાડાનો ઉલ્લેખ પ્રસ્તુત વંશાવળીમાં છે, તે અગત્યને ગણાય. આ ઉપરાંત ચાણુરમા અને નેરતા વિષે પણ તેમાં કેટલીક હકીકત છે, જેની અહીં નેંધ કરી છે.
ફોફળિયાવાડ-પતનિ વાત વારં સંવત ૧૨૨૯ વર્ષે જોવાवाडि सारंग भा. नारिंगदे.
અર્થાત સારંગે પોતાની પત્ની સાથે સં. ૧૨૨૫ માં પાટણમાં પિતાના સાસરે કેફિળિયાવાડામાં આવીને વાસ કર્યો.
સં. ૧૨૨૫ એટલે કુમારપાળને રાજ્યકાળ. આથી ઉપર જણાવેલ ફળિયાવાડ જૂના પાટણન હોવો જોઈએ. આ ઉપરથી એક અનુમાન અવશ્ય ખેંચી શકાય છે કે જૂનું પાટણ ભાંગ્યા પછી નવું પાટણ બંધાતાં તેમાં પણ અનેક મહોલ્લાઓનાં નામ જૂના પાટણમાં હતાં તે પ્રમાણે જ રાખવામાં આવ્યાં હશે, કેમકે હાલના પાટણમાં પણ ફેફળિયાવાડે છે. પાટણના મહાલાઓ સંબંધી કેટલીક સારી ઐતિહાસિક વિગતે હમણું બહાર આવી છે, (જુઓ અભ્યાસગૃહપત્રિકા,
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
વરસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે ફાગણ-વૈશાખ સં. ૧૯૯૫ માં મારે લેખ ઐતિહાસિક દષ્ટિએ પાટશુની પોળો') તે સાથે આ વસ્તુ પણ ધ્યાનમાં રાખવા જેવી ગણાય. - ચાણસ્મા:- મન મારું નાતા કરી વાળ વારતા सासरामाहिं तव श्रीभट्टेवा श्रीपार्श्वनाथ चैत्यं कारापितं सं १३३५ वर्षे श्रीअंचलगच्छे भजितसिंहसूरीणामुपेदशन प्रतिष्ठितं ।
અર્થાત વર્ધમાનના ભાઈ જયતાએ ઉચાળા ભરી પોતાના સસરાના ગામ ચાણસ્મામાં નિવાસ કર્યો. ત્યાં તેણે સં. ૧૩૩૫ માં શ્રીભટેવા પાર્શ્વનાથનું મંદિર બંધાવ્યું અને અજિતસિંહસૂરિના ઉપદેશથી સં. ૧૩૩૫ માં તેની પ્રતિષ્ઠા કરાવી.
મારા જાણવા પ્રમાણે, ચાણસ્મા સંબંધી આ જૂનામાં જૂને ઉલ્લેખ છે. “રાસમાળામાં એક સ્થળે વસ્તુપાલના વૃત્તાન્તના સંદર્ભમાં આવતા “ચન્દ્રોન્માનપુરને ચાણસ્મા તરીકે ઓળખાવ્યું છે, તે બરાબર નથી. ચન્દ્રોન્માનપુર એ હારીજ પાસેનું હાલનું ચંદુમાણ છે. પ્રસ્તુત વંશાવલીમાં ચાણસ્મામાં ભટેવા પાર્શ્વનાથનું મંદિર બંધાવ્યાનું લખ્યું છે. જૂની ગૂજરાતીમાં લખાયેલું એક ગીત મને મળેલું છે (જુઓ મુનિ ભાવરત્નકૃત “ભટેવા પાર્શ્વનાથની ઉત્પત્તિનું સ્તવન, જૈન સત્ય પ્રકાશ, નવેમ્બર ૧૯૪૨) તેમાં પણ ઈડરથી ભટેવા પાર્શ્વનાથને ચાણ
સ્મા લાવી ત્યાં તેમની પ્રતિષ્ઠા કરાવ્યાની હકીકત છે. આ રીતે વંશાવલીમાંની વિગતોને સ્વતંત્ર પ્રમાણનો ટેકો મળે છે.
નોરતા-પુર્વ મહુયા ચતુર્થ પુત્ર ગુવા મા. વાંળિઃ પુ. શોમાં લંચहणं कृतं नोरते वास्तव्यः सांप्रति पत्तनि वास्तव्यः संवत् १४४१ वर्षे लघु. શાલી વમવા.
અર્થાત મહુયાનો ચેાથે પુત્ર ચુથા, પત્ની ચાંહણિદે તથા પુત્ર શોભા સાથે નોરતામાં રહેતો હતો. તે પાછળથી પાટણ રહેવા આવ્યા. તે સં. ૧૪૪૧ માં લઘુશાખી-દશાશ્રીમાળી થયો.
આ ઉલ્લેખ પ્રમાણે, પાટણ પાસેનું નોરતા ગામ સં. ૧૪૪૧ પહેલાં અસ્તિત્વમાં હતું, એમ પુરવાર થાય છે.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાટણના જન ઇતિહાસની કેટલીક સામગ્રી
૧૫
આવા ઉલ્લેખે સ્થાનિક ઇતિહાસ ઉકેલવામાં ઘણુ મદદગાર થાય છે. પાટણ તથા આસપાસના પ્રદેશને સ્થાનિક ઇતિહાસ લખવાને પ્રસંગ આવશે ત્યારે આવી માહિતીની ચોક્કસ અગત્ય માલૂમ પડશે.
(૩)
યુવરાજવાડે નવા પાટણના મહેલાઓ સંબંધી એતિહાસિક માહિતી અનુક્રમે વિક્રમના સત્તરમા તથા અરાઢમા સૈકામાં લખાયેલી બે ચિત્યપરિપાટીએમાંથી મળી આવે છે. તેનું વિગતવાર સંકલન અભ્યાસગૃહપત્રિકામાં અગાઉ મારા તથા શ્રી કનૈયાલાલ દવેના લેખમાં આપવામાં આવેલું છે. પણ જૂના પાટણ–સેલંકી અને વાઘેલાના પાટણના મહોલ્લા વિષે આવી કોઈ વિગતવાર માહિતી મળતી નથી. સ્ટક ટક ઉલ્લેખામાંથી કંઇક માહિતી મળે ખરી, પણ એવા ઉલ્લેખો અત્યાર સુધીમાં માત્ર જૂજ મળી આવ્યા છે. મારા જાણવામાં જે બે ઉલ્લેખો આવ્યા છે તે અહીં રજૂ કર્યા છે. તે ઉપરથી જણાય છે કે જૂના પાટણમાં “યુવરાજવાટક-યુવરાજવાડા નામને મહેલે હતો.
(૧) પાટણમાં સંઘવીના પાડાના તાડપત્રીય પુસ્તક ભંડારમાંની માલધારી હેમસૂરિકૃત “ઉપદેશમાલા’ની સં. ૧૩૨૯માં લખાયેલી હરતલિખિત પ્રતની પુષ્પિકા નીચે પ્રમાણે છેઃ
सं २३२९ वर्षे अश्विन सुदि १२ बुधे अयेह युवराजवाटके लिखिता અર્થાત આ પ્રત સં. ૧૩૨૯ માં પાટણમાં યુવરાજવાડામાં લખાઈ છે.
(૨) એજ પ્રમાણે, ફેફળિયાવાડામાં આવેલા સંધના ભંડારમાંની કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચંદ્રકૃત “ત્રિષષ્ટિશલાકપુષચરિત્ર”ના આઠમા પર્વની સં. ૧૪૨૪માં લખાયેલી હાથપ્રતની પુષ્પિકા નીચે પ્રમાણે છે –
संवत १४२४ वर्षे मार्ग. सुदि ७ सप्तम्यां तिथौ भयेह युवराजवाटके
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
વપાલનું વિશાળ અને બીજા લેખે પુરસ્કર્ષ જીનેમિનાથ ત્રિા અર્થાત આ પ્રત પણ સં. ૧૪૨૪ માં યુવરાજવાડામાં લખાઈ છે.
આમાં સં. ૧૩૨૯ ને ઉલ્લેખ વાઘેલાના સમયને છે, જ્યારે સં. ૧૪૨૪ નો ઉલ્લેખ મુસિલમ રાજ્યકાળ પછીનો છે. એ બતાવે છે કે ગૂજરાતના મુસ્લિમ વિજય સમયે જૂના પાટણને નાશ થઈ ગયેલો, એવી માન્યતા કેટલાક વિદ્વાનો ધરાવે છે, એ બરાબર નથી. ,
વળી “યુવરાજવાડો” એ નામ સાથે પાટણના હિંદુ રાજકુળના કઈ યુવરાજને સંબંધ હેય એ સંભવિત છે. અત્યારે પણ ઘણું લત્તાઓનાં નામ રાજ્યકુટુંબનાં અથવા અમલદારોનાં નામ ઉપરથી રાખવામાં આવે છે.
“યુવરાજવાડો' ક્યાં આવેલો હતો, એ નક્કી કરવાનાં કેાઈ સાધન નથી. જૂના પાટણના ઘણા મહેલાઓનાં નામ નવા પાટણમાં કાયમ રાખવામાં આવ્યા હતાં, એમ માનવાને કારણ છે (જેમ પાટણના લત્તાઓનાં નામ અમદાવાદમાં કાયમ રખાયાં હતાં), પણ હાલના પાટણમાં આ નામને કોઈ લત્તો નથી “ રાજકાવાડ’ આ “યુવરાજવાડા”નું સંક્ષિપ્ત અપભ્રષ્ટરૂપ કદાચ હેય. જે કે “રાજકાવાડો’ એ રાયકાવાડે' ( રબારીઓને મહેલ્લો) હેય એ વધુ સંભવિત છે.
જવલ વિષેના બે અતિહાસિક ઉલેખો પાટણની ઉત્તરે વાગડેદ ટપામાં આવેલું જ ઘરાલ એક પ્રાચીન ગામ છે. જે કાળમાં પાટણ ગુજરાતનું સાંસ્કૃતિક અને રાજકીય કેન્દ્રસ્થાન હતું તે કાળમાં પાટણની આસપાસ આવેલાં ચંદુમાણું, હારીજ, વાધેલ, ચાણસ્મા, સંડેર, ચારૂપ વગેરે ગામોની જેમ ધરાલ પણું આબાદ સ્થિતિમાં હોવું જોઈએ, એના પુરાવાઓ મળે છે. આવા પુરાવાઓ જે તે ગામના સ્થાનિક ઇતિહાસની દષ્ટિએ જેમ અગત્યના છે તેમ પાટણની આસપાસના પ્રદેશના સાંસ્કૃતિક-સામાજિક અભ્યાસ માટે પણ મહત્વના છે. અંધરાલને લગતા એવા બે ઉલ્લેખો પ્રાપ્ત થયા છેઃ
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાટણના જૈન ઈતિહાસની કેટલીક સામગ્રી
(૧) સં. ૧૩૬૭ માં અંધરાલના વતની આવડ વગેરે શ્રાવકે કેઈ કુટુંબીજન( જેનું નામ મળતું નથી)ના શ્રેય અર્થે આવશ્યકચૂર્ણિની નવી તાડપત્રીય હાથપ્રત (સંભવતઃ કેઈ સાધુ-સાધ્વીને ભેટ આપવા માટે) ખરીદી હતી. આ હાથપ્રત હાલમાં પાટણમાં સંઘવીના પાડાના ભંડારમાં છે. મૂળ ઉલ્લેખ આ પ્રમાણે છે:
आवस्सगनिज्जुत्तिचुण्णी · समत्ता । मंगलमस्तु । संवत ૨૩ ૬ ૭ વર્ષે પોષ સુરિ (તિથિ નથી) તો ગંગાનારાં . आवडप्रमृतिभि..........श्रेयसे भष्टादशसहस्रप्रमाणमावश्यकचूर्णिपुस्तकं
(૨) જંઘરાકને બીજો ઉલ્લેખ સં. ૧૩૯૫ ને છે. એ વર્ષમાં જેઘરાલવાસી ઔદિચ્ય બ્રાહ્મણ કેશવને નૈષધ મહાકાવ્યની તાડપત્રીય હાથપ્રત મળી હતી. મૂળ ઉલ્લેખ આ પ્રમાણે છે:
संवत् १३९५ वर्षे कार्तिक शुदि १० शुक्र श्रीभारतीप्रसादेन अंधरालवास्तव्य उदीच्यज्ञातीय रा. दूदासुत रा. केसव महाकाममैषधपुस्तिका प्राप्ता ।
આ હાથપ્રત પણ સઘવીના પાડાના ભંડારમાં છે.
ઉપર્યુક્ત ઉલ્લેખ ગૂજરાતના સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ પણ કામને છે. નૈષધ અને નૈષધીયચરિત એ અસાધારણ કાવ્યપ્રતિભા અને વ્યુત્પન્ન પાંડિત્યથી મંડિત એવું એક સુપ્રસિદ્ધ મહાકાવ્ય છે અને સંસ્કૃત પંચકાવ્યમાં તેની ગણના થાય છે. એને કર્તા શ્રીહર્ષ વિક્રમના તેરમા સૈકામાં થઈ ગયે. કનાજના રાજાનો એ આશ્રિત હતો. શ્રીહર્ષના વંશમાં થયેલો હરિહર નામને પંડિત એ કાવ્યની હાથપ્રત તેરમા સૈકાના ઉત્તરાર્ધમાં ધોળકામાં વિરધવલના દરબારમાં લાવ્યો હતો, અને ત્યાં મંત્રી વસ્તુપાલે ગુપ્ત રીતે તેની નકલ કરાવી લીધી હતી. ત્યાર પછી ગૂજરાતમાં એ મહાકાવ્યને બહોળો પ્રચાર થયું. રાજા વીસલદેવના ભારતી ભાંડાગાર-પુસ્તકાલયમાં પણ તેની નકલ હતી નષધ ઉપરની જૂની ટીકાઓ ગૂજરાતમાં જ લખાયેલી છે અને તેની સૌથી જૂની હાથ
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે (જેમાં ઉપર નોંધેલી પ્રતને સમાવેશ થાય છે) પણ ગૂજરાતમાંજ મળે છે. નૈષધ વિૌષધમ (નૈષધ એ વિદ્વાનોને ગર્વ ઉતારવાનું ઔષધ છે) એવી ઉક્તિ સંસ્કૃતમાં એક કહેવતરૂપ બનેલી છે. શ્રીહર્ષ પોતે પણ કહે છે કે પિતાને પ્રાજ્ઞ માનતા ખલપુરુષોને પરાજય કરવા માટે મેં આ કાવ્યને ઈરાદાપૂર્વક જટિલ બનાવ્યું છે. પરંતુ ભાષાની અસામાન્ય કઠિનતા હોવા છતાં સાચા કવિત્વને વિચ્છેદ તેમાં કયાંયે થયો નથી. આવા અપૂર્વ કાવ્યની હાથપ્રત જઘરાના એક બ્રાહ્મણ પાસે હતી એ ઘણું સૂચક છે.
ધરાલ વિષેના જે બે ઉલ્લેખ આપણને મળ્યા છે તે સંવત ૧૩૬૦ માં પાટણમાં મુસ્લિમ રાજ્યસત્તા સ્થપાઈ ત્યાર પછીના છે; પરંતુ તેથી આ લેખના પ્રારંભમાં કરેલા વિધાનને કોઈ પ્રકારને બાધ આવતો નથી-ઊલટું, ટેકે મળે છે. જંઘરાલમાં ચામુંડા માતાના મન્દિરમાં સં. ૧૨૪૭ નો-મુસ્લિમ રાજકાળ પૂર્વેનો એક શિલાલેખ છે, તે પણ એ વિધાનનું સમર્થન કરે છે.
વાડીપુર પાટણમાં ઝવેરીવાડામાં વાડી પાર્શ્વનાથનું મંદિર આવેલું છે. એ મંદિર સં. ૧૬૫ર માં બંધાયેલું છે. એમાંના મૂલનાયકની પ્રતિમા વાડીપુર ગામમાંથી લાવવામાં આવી હતી એવી જનશ્રુતિ છે. મંદિરમાં બાવન પંક્તિનો એક લાંબો શિલાલેખ છે, તેમાં પણ મૂલનાયકને માટે શ્રીવાડીપુર-પાર્શ્વનાથ” એ ઉલ્લેખ છે. એટલે વાડીપુરમાંથી પ્રતિમા લાવવામાં આવી હતી એવી પરંપરાની વાસ્તવિકતા વિષે કંઈ શંકા રહેતી નથી.
પરંતુ પાટણની આસપાસ હાલમાં વાડીપુર નામે કોઈ ગામ નથી, એટલે વાડીપુર કયે સ્થળે આવેલું હશે એવો સ્વાભાવિક પ્રશ્ન થાય છે.
આચાર્ય લલિતપ્રભસૂરિએ સં. ૧૬૪૮ ના આસો વદ ૪ને રવિવારને દિવસે રચેલી “પાટણ ચિત્ય પરિપાટીમાં તળ પાટણનાં જૈન
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાટણના જૈન ઇતિહાસની કેટલીક સામગ્રી
૧૦૯ મંદિરોનાં વર્ણન બાદ આજુબાજુનાં ગામોનાં મંદિરોનું પણ વર્ણન કરેલું છે. એમાં ૨૦મી ઢાળમાં પાટણનાં મંદિરો પૂર્ણ થયા બાદ તરતજ ૨૧ મી ઢાળમાં વાડીપુરનું તથા ત્યાંનાં જૈન મંદિરોનું વર્ણન આવે છે: “વાડીપુર-વર-મંડણઉ એ,
પ્રણમીય ૨ અમીઝરઉ પાસ તુ; આસ પૂરઈ સયલ તણું એ,
પૂછઈ ૨ આણું ભાવ તુ;
વાડીપુર-વર-મંડણ એ, વાડી-મંડણ વામાનંદન, સલભુવનઈ દીપએ,
નમઈ અમર–નરિંદ આવી, સયલ દુરજન છપએ.” અર્થાત સં. ૧૬૪૮ માં પાટણ પાસે વાડીપુર ગામમાં એક જૈન મંદિર હતું, અને તેમાંની પ્રતિમા “અમીઝરા પાર્શ્વનાથ” નામની એળખાતી હતી. ચૈત્યપરિપાટીમાં વાડીપુર પછી અનુક્રમે દોલતપુર, કમરગિરિ, વાવડી અને વડલીનાં મંદિરોનું વર્ણન છે. દેલતપુર અને કુમરગિરિ વિષે ચોક્કસ માહિતી મળતી નથી,(કુમારગિરિ’ એ નામ કુમારપાલે બંધાવેલા કોઈ મંદિર કે પ્રાસાદ સાથે સંબદ્ધ હોય એ સંભવિત છે. કેટલાંક જૂને સ્તવને ઉપરથી, આ સ્થળ તે પાટણથી નૈઋત્ય ખૂણે આવેલું હાલનું કુણઘેર હોય એમ અનુમાન થાય છે.) પણ વાવડી અને વડલી ગામો હાલ મોજુદ છે તે ઉપરથી અનુમાન થઈ શકે છે કે વાડીપુર પણ પાટણથી માત્ર થોડે દૂર દક્ષિણે અથવા પશ્ચિમે આવેલું હોવું જોઈએ. વર્ણનનો અનુક્રમ જોતાં તે પાટણથી ઘણુ ઓછા અંતરે આવેલું હોવું જોઈએ. પંદરમા અને સોળમા શતકના શિલાલેખોવાળી પ્રતિમાઓ થોડા જ સમય ઉપર વડલીમાંથી દટાયેલી મળી આવી હતી એ જાણીતું છે.
પાટણની આજુબાજુનાં સંખ્યાબંધ જૂનાં પરાંઓની બાબતમાં બન્યું છે તેમ, વાડીપુર ગામ પણ ભાંગી જવાથી ત્યાંની પ્રતિમાને પાટણમાં લાવવામાં આવી હશે. ઉપર્યુક્ત “ચૈત્યપરિપાટી’માં જેનો ઉલ્લેખ છે તે “અમીઝરા પાર્શ્વનાથની પ્રતિમા જ ઝવેરીવાડાવાળા
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે મંદિરમાં હેય, અને વાડીપુરમાંથી લાવવામાં આવી હોવાને કારણે તે તેના મૂળ નામને બદલે “વાડીપુર પાર્શ્વનાથ” અથવા “વાડીપાર્શ્વનાથ ” નામે ઓળખાઈ હોય એવું સહજ અનુમાન થાય છે. સં. ૧૬૪૮ વાળી “ચૈત્યપરિપાટી'માં વાડીપુરનો ઉલ્લેખ જુદા ગામ તરીકે જ છે અને તળ પાટણમાં વાડી પાર્શ્વનાથનું નામ નથી; જ્યારે સં. ૧૭૨૯ માં રચાયેલી પંડિત હર્ષવિજયકૃત “ચૈત્યપરિપાટી” માં તળ પાટણમાં કંસારવાડા તથા શાહના પાડા પછી તુરત જ “વાડીપાસ તણે મહિમા છે અતિ ઘણે રે? એ પ્રમાણે વાડી પાર્શ્વનાથનો ઉલ્લેખ છે તે પણ ઉપરના અનુમાનને ટકે આપે છે.
ટૂંકમાં(૧) પાટણની દક્ષિણે અથવા પશ્ચિમે થોડેક દૂર વાડીપુર નામે પરું આવેલું હતું.
(૨) ત્યાં સં. ૧૬૪૮ માં અમીઝરા પાર્શ્વનાથનું મંદિર હતું.
(૩) ત્યાંની પ્રતિમાને પાટણમાં પ્રતિષ્ઠિત કરી સં. ૧૬પર માં મંદિર બાંધવામાં આવ્યું હતું, જે વાડી પાર્શ્વનાથના મંદિર તરીકે ઓળખાય છે.
પાટણના સ્થાનિક ઈતિહાસના આવા બીજા કેટલાક પ્રશ્નો પણ તપાસ માગી લે છે.
ગઝનીમાં પટણું વેપારી અર્વાચીન કાળમાં પાટણના શાહ સેદાગરો દેશપરદેશમાં વેપાર ખેડે છે તે પ્રાચીન કાળની વાણિજ્ય પરંપરાનું સાતત્ય જ છે. જ્યારે તાર, ટપાલ અને વાહનવ્યવહારનાં અદ્યતન સાધને અસ્તિત્વમાં નહોતાં ત્યારે પણ પાટણના વેપારીઓ માત્ર હિંદુસ્તાનના જુદા જુદા ભાગોમાં જ નહિ, પણ પરદેશોમાં પણ બહાળે વેપાર ખેડતા. એવો એક કેટયાધીશ પટણું વેપારી વિક્રમના તેરમા સિકામાં શાહબુદ્દીન ઘોરીના પાટનગર ગઝનીમાં પણ વસતો હતો. એના વિષેને એક રસિક કિસ્સો
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાટણના જૈન ઇતિહાસની કેટલીક સામગ્રી : ઈસવીસનના તેરમા સૈકામાં રચાયેલા એક અપ્રસિહ ફારસી ઇતિહાસગ્રંથ
જામે ઉલ હિકાયત માંથી આપણને મળે છે. એ કિસ્સાનો સારાંશ આ પ્રમાણે છેઃ
સં. ૧૨૨૯માં કુમારપાલનું મૃત્યુ થયા પછી તેના ભાઈ મહીપાલને પુત્ર અજયપાલ ગાદીએ આવ્યો, અને સં. ૧૨૩૨ માં અજયપાલનું મૃત્યુ થતાં તેને પુત્ર મૂળરાજ બીજો (બાલ મૂલરાજ) ગાદીએ આવ્યો. એના રાજ્યકાળમાં ગઝનીના સુલતાન શાહબુદ્દીન ઘેરીએ મોટા સન્ય સાથે ગૂજરાત ઉપર હલ્લો કર્યો. મુલરાજ તે બાલ્યાવસ્થામાં હતો, પણ તેની માતાએ સન્ય એકત્ર કરી ઘણા પરાક્રમથી દુશ્મન લશ્કરને નસાડી મૂછ્યું. એ યુદ્ધમાં શાહબુદ્દીનને ભારે નુકસાન થયું. હાર ખાઈને તે પાછો ગઝની આવ્યું. - “હવે ગઝનીમાં એક ધનાઢય પટણું વેપારી રહેતો હતો. એની પાસે એટલી મિલકત હતી કે યુહનું બધું જ નુકસાન એની એકલાની પાસેથી વિસલ થઈ શકે. આથી શાહબુદ્દીનના કેટલાક દરબારીઓએ તેને કહ્યું કે “આ વેપારીને લૂંટી લે, તેથી યુદ્ધનું બધું નુકસાન ભરપાઈ થઈ જશે.” પરંતુ શાહબુદ્દીને એમ કરવાની ના પાડી અને ઉત્તર આપ્યો કે “આવી રીતે જે હું પરદેશી વેપારીઓને લૂંટી લઈશ તે મારા રાજ્યમાં વેપાર કરવા માટે કાણું આવશે? યુધ્ધનું નુકશાન તે જ્યાં થયું છે ત્યાંથી જ હું વસૂલ કરીશ.”
ગઝની જેવા પરદેશી પાટનગરમાં ધનાઢ્ય ગુજરાતી વેપારીઓ હતા એમ આ કિસ્સા ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે તે સાથે કેટલાક ધર્માધ અને ઝનૂની રાજ્યકર્તાઓ પણ પોતાના પ્રદેશમાં વસતા દુશ્મન રાજ્યના પ્રજાજનોના જાનમાલની સલામતી માટે કેટલી કાળજી રાખતા એ પણ જણાઈ આવે છે.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
“ગૂજરાતનાં શાહી મુગલ ફરમાનો”
એક દષ્ટિપાત પ્રો. એમ. એસ. કેમીસરીએટ ગૂજરાતના મુસ્લિમ ઇતિહાસના એક પીઢ અભ્યાસી છે. “સ્ટડીઝ ઇન હિસ્ટરી ઓફ ગુજરાત બહાર પાડીને ગૂજરાતના મુસ્લીમ ઇતિહાસની એક વિસ્તૃત સમગ્રદર્શી આલેચના તેમણે કરી છે, પરંતુ એ સિવાય પણ વખતે વખતે તેઓ મૌલિક સંશોધનલેખે દ્વારા આ વિષયમાં પિતાનો ફાળો આપ્યાં કરે છે.
એકવીસ ફરમાનને સંગ્રહ બોમ્બે યુનિવર્સિટી જર્નલના જુલાઈ ૧૯૪૦ ના અંકમાં “ગૂજRadi 218 yule $281AL ( Imperial Mughal Farmans of Gujarat) એ નામને તેમનો વિસ્તૃત લેખ પ્રસિદ્ધ થયો છે તેમજ જુદી પુસ્તિકારૂપે પણ તે બહાર પડ્યો છે. એ લેખમાં છે. કામીસરીએ. જહાંગીર, શાહજહાં અને ઔરંગઝેબનાં ગુજરાત ખાતેનાં એકવીસ ફરમાનેના તરજુમા જરૂરી ટીકા તેમજ માહિતી પૂર્ણ પ્રસ્તા વના સાથે પ્રસિદ્ધ કર્યા છે, તથા એ સર્વેની અસલ નકલેના બ્લેક છાપીને લેખની ઉપયોગિતામાં વધારો કર્યો છે.
આ એકવીસ ફરમાન પૈકીનાં ઘણુંખરાં અમદાવાદના પહેલા નગરશેઠ શાંતિદાસ ઝવેરીના વિષયમાં અમદાવાદના સૂબાઓ ઉપરના શાહી હુકમ તરીકે કાઢવામાં આવેલાં છે. એ પિકીનાં દસ ખાસ અતિહાસિક અગત્યનાં છે, સાત શાતિદાસના શાહી ઝવેરી તરીકેના ધંધાને
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
ગુજરાતનાં શાહી સુચલ ફરમાને લગતાં છે અને ચાર પરચુરણ છે. આ સંગ્રહમાં અપાયેલાં ફરમાને પૈકી કેટલાંક અત્યાર પહેલાં જ મુનિશ્રી વિદ્યાવિજયજીકૃત “સૂરીશ્વર અને સમ્રામાં તથા શત્રુ જયના ઝઘડા વખતે શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢીએ હિન્દી વજીર સમક્ષ રજૂ કરેલા નિવેદનમાં છપાઈ ગયેલાં છે, તથા કેટલાંક “મિરાતે અહમદી'ના કર્તાએ તે કાળનાં દફતરોમાંથી ઉદ્ધત કરેલાં છે; તેમજ આ સંગ્રહમાં નથી તેવાં ગુજરાતનાં વીસ મુગલ ફરમાને અન્ય સ્થળોએ છપાયેલાં છે; પરન્તુ શાહી ફરમાન જેવાં અગત્યનાં અને વિશ્વાસપાત્ર એતિહાસિક સાધનોનો આવો એકત્રિત સંગ્રહ તો અહીં પહેલી જ વાર પ્રસિદ્ધ થયેલ છે.
શિલાલેખે, તામ્રપત્રો, સિકકાઓ, દસ્તાવેજો, ફરમાને, દફતરે એ બધી ઈતિહાસની સામગ્રી છે, ઈતિહાસ નથી. એ સામગ્રી ઉપરથી ઇતિહાસકારે ઈતિહાસ લખે છે, તેમજ પ્રત્યેક સંશોધક પોતપોતાના દૃષ્ટિબિન્દુ અનુસાર મધુકરવૃત્તિવડે તેમાંથી જોઈતી વસ્તુ મેળવે છે. એટલે એ સંબંધી કંઈ, સર્વગ્રાહી કે સમગ્રદશી લખવાને દાવો ન કરતાં ઉપર્યુક્ત ફરમાનના તરજુમા તથા તે ઉપરની ટીકા વાંચીને ઉપજેલા કેટલાક વિચારો માત્ર અહીં નોંધ્યા છે.
ઉપાધ્યાય વિવેકહર્ષ અને પાદશાહ જહાંગીર ફરમાન નં. ૧. આ ફરમાન ઈ. સ. ૧૬૧૬ નું છે. પાદશાહ જહાંગીરે જૈન સાધુઓને સંપૂર્ણ ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય આપવાની તે દ્વારા આજ્ઞા કરી હતી. તપાગચ્છના પંડિત હર્ષાણુંદના શિષ્ય ઉપાધ્યાય વિવેકહર્ષે પિતાના ઉપદેશથી પાદશાહને પ્રસન્ન કરી તે ફરમાન મેળવ્યું હતું, આ સ્થળે એ યાદ કરવાની જરૂર છે કે જહાંગીરના પિતા અકબરે તો જૈન ઉપરાંત પુષ્ટિમાર્ગીય વૈષ્ણવ, પારસીઓ અને જેસ્યુઈટ પાદરીએને પણ સંપૂર્ણ ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય બક્ષતાં ફરમાન બહાર પાડ્યાં હતાં, જે પૈકી વૈષ્ણને લગતાં ફરમાને દી. બા. કૃષ્ણલાલ ઝવેરીએ, પારસીઓનાં ડૉ. જીવણજી મોદીએ તથા જેસ્યુઈટનાં ફાધર ફેલિકસે પ્રસિદ્ધ કરેલ છે.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪ * વહુપાલનું વિદ્યામ ડળ અને બીજા લેખે જૈનાચાર્ય હીરવિજયસૂરિએ અકબરના જીવન ઉપર ઊંડી અસર કરી હતી, અને પરિણામે જૈન ધાર્મિક તહેવારોના દિવસોએ પશુહિંસાનો પ્રતિબંધ ફરમાવતા હુકમો પાદશાહે બહાર પાડ્યા હતા. અત્રેનું ફરમાન બતાવે છે કે ધાર્મિક સમભાવને પૈતૃક વારસો જહાંગીરને પણ મળ્યો હતો.
નં. ૬ વાળું ફરમાન શાહજહાંના રાજ્યાભિષેકની વર્ષગાંઠના દિવસને માટે ઊંચા પ્રકારનું ઝવેરાત શાન્તિદાસ તથા બીજા ઝવેરીઓ પાસેથી મેળવવા માટે ગુજરાતના સૂબા મુઈઝ–ઉલ-મુક ઉપર કાઢવામાં આવેલું છે (ઈ. સ. ૧૬૪૪). એમાં એક નેધપાત્ર હકીકત એ છે કે પોર્ટુગીઝ પાસેથી પીપરનું અથાણું મેળવીને મોકલવાનું પણ પાદશાહે ફરમાવેલું છે.
સ્થાનકવાસી અને મૂર્તિપૂજકનો ઝગડે નં. ૭ વાળું ફરમાન સામાજિક પરિસ્થિતિને અભ્યાસની દષ્ટિએ અગત્યનું છે. સં. ૧૫૦૮ માં “સ્થાનકવાસી'નો-લુંપક મત જૈન - તાંબર મૂર્તિપૂજક સંપ્રદાયથી અલગ પડ્યો અને ત્યારથી એ બન્ને સંપ્રદાયો વચ્ચે એક પ્રકારનો વિસંવાદ સતત ચાલ્યા કરતો હતો. જૂના વિચારના જૈને આ નવા સંપ્રદાય સાથે બેટીવ્યવહાર કરવાથી જ નહીં, પરંતુ તેમની સાથે જમવાથી પણ વિરુદ્ધ હતા. આથી હું પક મતવાળાઓએ આ પ્રતિબંધો દૂર કરાવવા માટે શાહજહાંને વિનંતિ કરી હતી. એ વિનંતીના નિર્ણયરૂપે જ આ ફરમાન ગૂજરાતના તત્કાલીન સૂબા શાહજાદા દારા ઉપર મોકલવામાં આવેલું છે. એમાં જણાવેલું છે કે સહભેજન કરવું અથવા સગપણ સંબંધ બાંધવો એ વસ્તુ બન્ને પક્ષની સંમતિ ઉપર અવલંબે છે, એટલે એ માટે કઈને ફરજ પાડી શકાય નહીં; છતાં આ વિષયમાં કોઈ પ્રકારની અશાન્તિ જણાય તો સખ્ત હાથે કામ લેવું. આ ફરમાન ઈ. સ. ૧૬૪૪ એટલે કે હું પક મતની સ્થાપનાથી લગભગ દોઢસો વર્ષ પછીનું છે. દોઢ વર્ષમાં પણ બને પક્ષે પિતાના પ્રારંભિક વિસંવાદને ભૂલી શકયા નહતા, એ વસ્તુ તે કાળના ધાર્મિક જીવન ઉપર પ્રકાશ પાડે છે તેમજ શાહજહાંનો નિર્ણય
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુજરાતનાં શાહી સુગલ ફરમાને
૧૧૫
પણ ાખનમુસ્લિમ ક્રમેાના ધાર્મિક–સામાજિક જીવનમાં દખલ નહીં કરવાની નીતિના સૂચક છે. જો કે ખુદ શાહજહાંના રાજ્યકાળ દરમ્યાન એ નીતિના ભંગના અને હિન્દુ મન્દિરાના વિનાશના એક કરતાં વધુ દાખલાઓ પણ બનેલા છે.
ચિન્તામણિ પાર્શ્વનાથ મન્દિર
નં. ૯ વાળું ફરમાન શાહી દરબારમાં શાન્તિદાસ ઝવેરીની કેટલી લાગવગ હતી અને તેને પ્રસન્ન રાખવા માટે ખુદ શહેનશાહ પણ કેટલા આતુર હતા, એ બતાવે છે. શાન્તિદાસે ખીખીપુર–હાલના સરસપુરમાં લાખા રૂપિયાના ખર્ચે ચિન્તામણિ પાર્શ્વનાથનુ* ભવ્ય મન્દિર બધાવ્યુ હતું. ધર્માંન્ધ શાહજાદા ઔરંગઝેબે ૧૬૪૫ માં પેાતાની ટૂંકી સૂખાગીરી દરમ્યાન એ મન્દિરમાં ગૌહત્યા કરાવી તે ભ્રષ્ટ કર્યું હતું અને તેમાં મહેરાએ ચણાવી મસ્જીદના રૂપમાં ફેરવી દીધુ` હતુ`. આ સામે શાહજહાંને ૧૯૪૮ માં ફરમાન કાઢીને, મહેરાઞ તથા મન્દિરની વચ્ચે ભીંત ચણાવી દેવાનુ, મન્દિરમાં અડ્ડો નાંખીને પડેલા ફકીરાને હાંકી કાઢવાનુ, કેટલાક વહેારાએ તેમાંથી અનેક વસ્તુ ચેારી ગયેલા તે તેમની પાસેથી પાછી મેળવવાનુ' અથવા તે ન મળે તા-એની કિંમત વસૂલ કરીને શાન્તિદાસને આપવાનું ફરમાન ગુજરાતના સખા દ્વારાના અમદાવાદ ખાતેના નાયબ ધરાતખાનને જણાવ્યું હતું. અલખત, આમ છતાંયે ત્રણ વર્ષ સુધી ભ્રષ્ટ અને અપૂજ્ય સ્થિતિમાં પડી રહેલા મન્દિર તરફ ઉપાસકા ફરીવાર તેા ન જ વળ્યા, પણુ શાહજાદાએ થાપેલું પાદશાહ પાસે જ ઉખેડાવવા માટે શાન્તિદાસે શું શું કર્યું હશે તેની તા માત્ર કલ્પના જ કરવાની રહે છે.
જૈન તીર્થાની સાંપણી
નં. ૧૩, ૧૪ અને ૨૦ વાળાં ફરમાને વિશિષ્ટ ઐતિહાસિક અગત્યનાં છે. નં. ૧૩ ના ફરમાનારા શાન્તિદાસ ઝવેરીને ગુજરાતના જૈન સંધના પ્રતિનિધિ તરીકે મુજપુર પાસે જૈનેાના તીથ ધામ શંખેશ્વર ગામને ઈજારા વાર્ષિક રૂા. ૧૦૫૦ માં આપવામાં આવ્યેા હતેા ( ૪. સ.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે ૧૬૫૬). નં. ૧૪ માં એ જ ઇજારા સંબંધી કેટલીક વિશેષ હકીકતો છે. નં. ૨૦નું ફરમાન આજ પ્રકારનું, પણ મુકાબલે સુપ્રસિદ્ધ છે. નં. ૧૩-૧૪ વાળા ફરમાને શાહજહાંનાં છે, જ્યારે આ ફરમાન ઔરંગઝેબનું છે. એ ફરમાન દ્વારા શાન્તિદાસ ઝવેરીની સેવાઓના બદલામાં શત્રુંજય, ગિરનાર અને આબુનાં જન તીર્થોની સેપણું તેમને અલબત, જૈન સંઘના પ્રતિનિધિ તરીકે કરવામાં આવી હતી (ઈ. સ. ૧૬૬૦). આ પ્રદેશમાં કઈ માંડલિક રાજાઓ શાન્તિદાસના કાર્યમાં હરકતો ઊભી કરશે તો તેઓ રાજદંડને પાત્ર થશે એવી પણ એમાં સ્પષ્ટતા કરવામાં આવી છે. ઔરંગઝેબ જેવા ચુસ્ત અને ધર્માધ મુસ્લિમ સુલતાનની કારકિર્દીમાં પણ આવું મહત્ત્વનું ફરમાન નીકળ્યું તે રાજ્યકારેબારમાં શાન્તિદાસનો જે પ્રભાવ હતો તેનું સૂચક છે.
શહેનશાહ અને સેદાગર આજ દષ્ટિએ નં. ૧૫, ૧૬, ૧૭, ૧૮ વાળાં ફરમાન ખાસ નેધ માગી લે છે. શાહજાદો મુરાદાબક્ષ ગુજરાતને સૂબો હતો. શાહજહાની ગંભીર માંદગીના સમાચાર મળતાં જ અમદાવાદ મુકામે તેણે પોતાને પાદશાહ તરીકે જાહેર કર્યો, પરંતુ ધારેલાં કામો પાર પાડવા માટે તેને નાણુની સખ્ત જરૂર હતી. આ માટે તેણે શાન્તિદાસના પુત્ર માણેકચંદ પાસેથી સાડાપાંચ લાખ રૂપિયા લીધા (નં. ૧૫; ૨૨ જુન, ઈ. સ. ૧૬૫૮). નં. ૧૬ નું ફરમાન દર્શાવે છે કે આ રકમ ભરપાઈ કરવા માટે પૂરતી જોગવાઈ કરવામાં આવી હતી, પરંતુ આ લખાણો થયા પછી થોડા જ દિવસમાં મુરાદ તેના કાવાબાજ ભાઈ ઔરંગઝેબના હાથે કેદ પકડાયો, અને તેનાં ઉપર્યુક્ત ફરમાનોની કડીની પણ કિંમત રહી નહીં. પરંતુ શાન્તિદાસ હિંમત હાર્યો નહીં, અને ઔરંગઝેબને પણ શાન્તિદાસ જેવા એ કાળના સૌથી મોટા શરાફ અને જન જેવી સમૃદ્ધિશાળી ઠેમના સર્વમાન્ય આગેવાનની સહાય અને સહાનુભૂતિની અગત્ય, પોતાની કારકિર્દીના આરંભનાં વર્ષોની અનિશ્ચિત અવસ્થામાં સમજાઈ હશેપરિણામે પિતાના દુશ્મન મુરાદને આવી ગંજાવર આર્થિક
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુજરાતનાં શાહી મુગલ ફરમાને સહાય આપનારને એ રકમ પૈકીના રૂપિયા એક લાખ તત્કાળ પાછા આપવાનું ફરમાન તેણે કાઢયું (નં. ૧૭, ૧૦ ઑગસ્ટ ૧૬૫૮), શાન્તિદાસને અમદાવાદ પાછા ફરવાની અનુજ્ઞા આપી અને ન્યાયીપણે પ્રજાપાલન કરવાની પોતાની આકાંક્ષા સર્વ મહાજને, વેપારીઓ અને સમસ્ત પ્રજા વર્ગમાં જાહેર કરવાની સૂચના કરી (નં. ૧૮). ત્યાર પછી શાન્તિદાસની આર્થિક સહાય ઔરંગઝેબને ખૂબ ઉપયોગી થઈ પડી હશે, અને નં. ૨૦ વાળા ફરમાનમાં તો શાન્તિદાસે આપેલા પુરવઠાથી લશ્કરી કૂચમાં ખૂબ મદદ મળી હતી એવો સ્પષ્ટ એકરાર છે. એના બદલામાં જ જૈન તીર્થસ્થાનને લગતા પ્રદેશની તેને સોંપણું થઈ લાગે છે. વિક્રમના ચૌદમા સૈકામાં પણ અલાઉદ્દીન ખિલજી જેવા ભયંકર મૃતિ ભંજકના સેનાપતિ અલફખાનની આવી જ કઈ રીતે અનુજ્ઞા મેળવીને શત્રુંજય ઉપરનાં જૈન મન્દિરનો પુનરુદ્ધાર સંઘવી સમરસિંહે કરાવ્યો હતો (જુઓ પ્રાચીન ગૂર્જર કાવ્યસંગ્રહમાં “સમરારાસ”).
આ પ્રમાણે આ સંગ્રહમાંનાં લગભગ બધાં જ ફરમાનો અમદાવાદના તેમજ જૈન સમાજના ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ અગત્યનાં છે, અને તેથી જ એ ફરમાનેનો કંઈક સવિસ્તર આલોચના કરવાનું ઉચિત માન્યું છે જો કે આ ફરમાનેમાંથી આપણને જે કંઈ વિગત મળે છે તે અત્યાર પહેલાં અન્ય સાધનો દ્વારા સુપ્રાપ હતી; છતાં શાહી ફરમાન જેવાં સંપૂર્ણપણે તટસ્થ અને સૌથી વધુ વિશ્વાસપાત્ર સાધન પ્રસિદ્ધિમાં મૂકીને પ્રો. કોમીસરીએ. ગૂજરાતના ઈતિહાસ-સાહિત્યની જે સેવા બજાવી છે તે બદલ તેમને અભિનંદન ઘટે છે.
ત્રણ નવાં ફરમાને પ્રો. કેમીસરીએટે પ્રસિદ્ધ કરેલા સંગ્રહમાં શાહી મુગલોનાં ગૂજરાત ખાતેનાં ૨૧ ફરમાને છે. અત્યાર અગાઉ બીજા ૨૦ ફરમાને અન્યત્ર છપાયેલાં છે. આ સિવાય બીજા ત્રણ ફરમાનો મને સરસપુરના શ્રી. નાનશા ત્રીકમલાલ પાસેથી મારા મિત્ર શ્રી. હિંમતલાલ પટેલ મારફત મળ્યાં હતાં. મૌલવી સિયદ અબુ ઝફર નદવીએ તે વાંચીને તેને
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
વરકુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે જરૂરી સાર મને આપવા કૃપા કરી હતી. એ ત્રણ ફરમાને પિકી પહેલાં બે શાહજહાંના રાજ્યકાળનાં અનુક્રમે હિ. ૧૦૫૬ ઈ. સ. ૧૬૪૬) તથા હિ. ૧૦૬૬ (ઈ. સ. ૧૬૫૬) નાં છે. ત્રીજું ફરમાન ઔરંગઝેબના રાજ્યકાળનું હિ. ૧૦૭૩ (ઈ. સ. ૧૬૬૩)નું છે. ત્રણેન મજકુર એક જ છે, અને અમુક સમય જતાં ફરમાનની નવી નકલ મેળવવાના નિયમને કારણે તેની ત્રણ નો ભેગી થઈ હશે એમ માનવા કારણ છે. અમદાવાદ પાસે અસારવામાં જાદવજીને તથા હરજી( જાદવજીને ભાઈ હશે?)ની પત્નીને તેઓ સલ્તનતના કલ્યાણ માટે દુઆ કરે તેટલા ખાતર દસ. વીઘાં જમીન ઈનામ આપવામાં આવી હતી, તથા એ જમીનનું મહેસૂલ માફ કરવામાં આવ્યું હતું, એવી હકીકત એમાંથી મળે છે. જાદવજી અને હરછ કોણ હશે એ જણાતું નથી, પણ સંભવતઃ કોઈ સંતપુરુષો હશે, કે જેમને પ્રસંગોપાત આવી ભેટ આપવાની પ્રથા હતી.
આ ત્રણ ફરમાનેને ધ્યાનમાં લેતાં, અત્યાર સુધી મળેલાં ગૂજરાતને લગતાં શાહી મુગલ ફરમાનોની કુલ સંખ્યા ૪જ ની થાય છે.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
સોભાગ્યપંચમી કથા
(જૂની ગૂજરાતી ગદ્ય ) [કાર્તિક શુદિ પાંચમ-જ્ઞાનપંચમી અથવા સૌભાગ્ય પંચમીનું માહાભ્ય વર્ણવતી વરદત્ત અને ગુણમંજરીની કથા જૈન સાહિત્યમાં સુપ્રસિદ્ધ છે, એ તિથિને ઘણે મહિમા જૈન શાસ્ત્રોમાં કહેલો છે. તે દિવસે પુસ્તકોની યથાવિધિ પૂજા કરીને જ્ઞાનનું આરાધન કરવામાં આવે છે. સંસ્કૃત, પ્રાકૃત અને અપભ્રંશમાં તથા ગુજરાતી વગેરે પ્રાદેશિક ભાષાઓમાં પણ જ્ઞાનપંચમીનું માહાભ્ય વર્ણવતી નાનીમોટી કથાઓ તેમજ સ્તવનાદિ રચાયેલાં છે. જ્ઞાનની આશાતના કરવાથી કેવું દુર્ભાગ્ય, અને જ્ઞાનની આરાધના કરવાથી કેવું સૌભાગ્ય પ્રાપ્ત થાય છે તે તેમાં વર્ણવેલું છે. એ જ કારણથી જ્ઞાનપંચમી સૌભાગ્ય પંચમી પણ કહેવાય છે. એ વિષે કહેલું છે
जायतेऽधिकसौभाग्यं पश्चम्याराधनात् नृणाम् ।
इत्यस्या भभिधा जज्ञे लोके सौभाग्यपञ्चमी ।। વિક્રમના સત્તરમા શતકમાં થઈ ગયેલા તપાગચ્છીય કનકકુશલે સં. ૧૬૫૫ માં સંસ્કૃતમાં સંક્ષિપ્ત પંચમીથા રચેલી છે. એ કથાને એ સમયની ભાષામાં બાલાવબોધ અર્થાત ગદ્યાનુવાદ તેમણે પોતે જ રચેલે છે. એ ગલ્લાનુવાદની સં. ૧૭૮૦ માં લખાયેલી હાથપ્રત મને
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે
પ્રવર્તી કે શ્રીકાન્તિવિજયજી મહારાજ પાસેથી મળી હતી. મને મળેલી હાથપ્રતમાં કર્તા તરીકે કનકકુશલનું નામ નથી, પરન્તુ સ્વરચિત પ'ચમી કથા ઉપરના તેમને ખાલાવમેધ સુપ્રસિદ્ધ છે. તેમજ અન્યત્ર પણ એ વિષેની નોંધ મળે છે (લીંબડી જ્ઞાનભંડારનું સૂચિપત્ર, પૃ. ૬૪, તથા જૈન સાહિત્યને સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ, પૃ. ૫૯૧ તથા ૬૦૪), એટલે તેને કનકકુશલની કૃતિ માનવામાં કાઈ પ્રત્યવાય નથી. પ્રાચીન ગૂજરાતી ગદ્યના એક શિષ્ટ નમૂના તરીકે પ્રસ્તુત ખાલાવમેધ અહીં પ્રસિદ્ધ કરવાની તક હું લઉં છું, અને આશા રાખુ છું કે અભ્યાસીઓને તે કઇક ઉપયાગી થઇ પડશે. સામાન્ય વાચકેાની અનુકૂળતા માટે જૂના ગૂજરાતી ગદ્યને અર્વોચીન ગુજરાતીમાં, અને ત્યાં સુધી શબ્દશઃ અનુવાદ પણ આપ્યા છે.
કનકકુશલની અન્ય રચનામાં સસ્કૃતમાં દાનપ્રકાશ (સં. ૧૬૫૬), રોહિણીકથા, દીપાલિકાકલ્પ, ચતુવિ શતિ જિનસ્તાત્રવૃત્ત, ભકતામર સ્તાત્રવૃત્તિ, તથા જૂની ગૂજરાતીમાં હરિશ્ચન્દ્ર રાજાના રાસ ઇત્યાદિ પ્રાપ્ત થાય છે. ]
ભૂલ થા
" હૈં૦ || શ્રીવીતરાય · નમઃ || શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથઇ પ્રણામ ફરીનઇં, ભવ્ય જીવના ઉપગારનઈં કાજઇ કાતી શુદી પાંચમના મહિમા કહું છું, જિમ પૂર્વાચાર્ય ઇં શાસ્ત્રમાંહિઁ કહ્યો તિમ.
સકલ સંસાર માંહિ જ્ઞાન તે પરમ આધાર ઇં, પંચમ ગતિદાયક ઇં, તે માટિ પ્રમાદ મુકીનઇ વિધિસુ જ્ઞાન આરાધવું, જિમ વરદત્ત રાજકુમાર અને ગુણમજરીદ્યું આરાધ્યુ. તેહની પરિ'. તેહની કથા કહિષ્ણુ ઈં.
જમુદ્દીપના ભરક્ષેત્રનઇ વિષષ્ઠ પદ્મપુર નામા નગર ઇં, શાભાઇ કરી દેવતાના નગરને જીત છઇ. તિહાં અજીતસેન રાજા થયા, તેહની યશ
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૌભાગ્યપંચમી કથા
૧૨૧
મતી રાણી, સકલ કલાની જાણ હતી. તેને પુત્ર વરદત્ત રૂપલાવણ્ય શોભિત આઠ વરસનો થયો. પિતાઈ પંડિત પાસે ભણવા મોકલ્યો-ઉદ્યમ કરઈ–ભણાવઈ પણિ અબ્બર માત્ર મુખેં ન ચઢઈ, તે શાસ્ત્રની વાત વેગલી રહી. અનુક્રમઈ યૌવનાવસ્થા પામ્યો. પાછિલા કર્મના ઉદયથી કેહઈ ગઈ શરીર વિણઠું. કિહાઈ સાતા ન પામઈ.
હવઈ તેહજ નગરનઈ વિષઈ જિનધર્મરાગી સપ્તકેડિસુવર્ણસ્વામી, સિંહદાસ નામા સેઠિ વસતે હ. તેહની સ્ત્રી કપુરતિલકા નામઈ શીલવતી, રૂપવતી, સૌભાગ્યવતી હતી. તેની પુત્રી ગુણમંજરી નામઈ, અદ્દભુત વિનયવતી, પણિ કર્મો કરી રોગઈ ઉપદ્રવી; અને વલી મૂંગીબોલી ન સકઈ. પિતાઈ અનેક ઉપાય દીધા, પણિ રોગ શમઈ નહીં. કઈ વિવાહ પણિ ન કરઇ. સોલ વરસની થઇ. તેહનઈ દુખઈ કરી સમસ્ત કુટુંબ દુખીઉં થયું.
હવઈ તે નગરને વિષે એક સમઈ ચાર જ્ઞાનધરણહાર શ્રીવિજયસેનસૂરિ આવ્યા. સર્વ નગરના લેક, પુત્ર સહિત રાજા, કુટુંબ સહિત સિંહદાસ સેઠિ વાંદવાનઈ અર્થે જાતા હવા. ત્રિણ પ્રદક્ષિણ લેઈ વિધિપૂર્વક વાંદી યથાયોગ્ય ઠામઈ સહુ બેઠા. આચાર્યો દેશના દીધી, તિલાં જ્ઞાન-આરાધન વષાણું–“જે જ્ઞાનને મનાઈ કરી વિરાધઈ, તે આગલિ ભવિ શૂન્યમન અથવા અસંનિયા થાઈ, વલી જ્ઞાનને વચને વિરાધઈ તે મુગા-મુખરેગી થાઈ, વલી જે જ્ઞાન કાઈ કરી વિરાધઈ તેહને દુષ્ટ કુષ્ટાદિક રોગ થાઈ; અને ત્રિવિધ પ્રકારઈ વિરાધઈ તેહને પરભાવિ પુત્ર, મિત્ર, કલત્ર, ધન, ધાન્ય, સૌભાગ્યાદિ સર્વ નાશ થાઇ.”
ઈમ દેશના સાંભલી સિંહદાસ સેઠિ બોલ્યા:-“હે ભગવન, કુણુ કર્મઈ મારી પુત્રીનાં શરીર રાગ થયા ? ” ગુરુ હવા લાગા-“અરે મહાભાગ, સર્વ શુભાશુભ કર્મોથી નીપજઈ, તે માટે એને પૂર્વભવ સાંભલો.
ધાતકીખંડના ભરતનઈ વિષઈ ખેટક નામા નગર. તિહાં જિનદેવ સેક છઈ તેહની સુંદરી નામા સ્ત્રી છઈનામ અને રૂ૫ઈ પણિ. તેહના
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે ૫ પુત્ર આસપાલ, તેજપાલ, ગુણપાલ, ધર્મપાલ, ધર્મસાર નામઈ, વલી. તેહનઈ ૪ પુત્રી છઈ,-લીલાવતી, શીલાવતી, રંગાવતી, મંગાવતી એહવઈ નામઈ. અનુક્રમઈ જિનદેવઈ ૫ પુત્ર પતિ પાસે વિદ્યા શીષવા મૂક્યા. તે પાંચ ભેલા મિલી ચપલાઈ કરઈ, જિમતિમ બેલઈ, ભણવું ન કરઈ; તિવારઈ પંડિત તેહનઈ શિક્ષા આપઈ, કાંબડી પ્રમુખ તે મારઈ. તિવારઈ રેતા થકાં તે ઘરિ આવિ, માતા આગવિ દુખ કહઈ, તિવારી માતા કહઈ “હે પુત્રે, ભણવાનું સું પ્રયોજન છે? જે માટિ ભણ્યા મરઈ છઈ, અભણ્યા મરઈ છઈ. તે માટિ બિહુનઈ મરણનું દુઃખ સમાન દેશીનઈ કંઠશેષ કુણ કરઈ ? તે માર્ટિ મૂર્ણપણું ભલૂ.” એમ કહી પુત્રનઈ ભણુતા વાર્યા; પાટી, પિથી, જ્ઞાનેપગરણ બાલ્યાં, પંડિતનઈ પણિ. ઉલભ દીધે. પુત્રનઈ સીષવા. “જે કિહાઈ અધ્યારૂ સાહમ મિલાઈ, ભણવાનું કહઈ તો પત્થર હણો.” ઈમ સીષવ્યા. •
તિ વાત સેઠઈ સાંભલી, તિવારઈ સ્ત્રીનઈ કહેવા લાગે, “અરે સુભગે, મૂખ પુત્રનઈ કન્યાં કુણ આપયઈ? વ્યવસાય કિમ કરસ્થઈ ? પુને ન ભણાવ્યા તેહના માતપિતા વયરી જાણવાં, પંડિત-રાજહંસની સભામાંહિ તે મૂખં–બગલાં ન શોભઈ. ” ઈમ સેઠિનાં વચન સાંભળી સેઠાણું બેલી, “ તુમેજ કાંઈ નથી ભણાવતા? મારો દેષ કઈ નથી. લેકપણિ ઈમજ કહઈ છ6. “વડ તેહવા ટેય, બાપ તેહવા બેટા, જેહો કુંભ તેહવી ઠીકરી, માતા તેહવી દીકરી ” એવું કહેતાં થકા સેઠિને રીસ ચઢીઃ “પાપિણિ, પિથી બાલી. પુત્ર મૂર્વ રાષ્યા, વલી માહરે વાંક કાઢઈ છે?” સેઠાણું કહવા. લાગી, “તારો બાપ પાપી, જિણિ એહ સીષવ્યો.” ઈમ કલહઈ સેઠિનઈ મહારીસ ચઢી તિવાર માથા મધ્યે પાહgઈ આહણ. મર્મસ્થાનકઈ લાગે. તે સ્ત્રી મારીને તાહરી પુત્રી થઇ, જ્ઞાનની આશાતના કીધી માટિ મૂંગી રોગવંત થઈ. તિ માટ કૃત-કર્મને લય. વિગર ભોગવ્યાં ન થાઈ.”
એહવી વાત સાંભલી ગુરુમુખથકી, જાતીસ્મરણુઈ પિતાનો ભવ.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૌભાગ્યપંચમી કથા
૧ર૦
દીઠે, (ગુણમંજરી) મૂછ પામી. સ્વસ્થ થઈ કહેવા લાગી, બહે ભગવન, તુહ્મા વચન સત્ય, મોટું જ્ઞાનમહિમા.” તિવારિ સેઠ કહવા લાગા-“હે ગુરૂરાજ, એહના શરીરથી રાગ જાઈ તે ઉપાય કહો.” તિવાર જ્ઞાન–આરાધન વિધિ દેવાડો, “અજૂઆલી પાંચમિ દિને ચઉવિહાર, પસહ ઉપવાસ કરઈ, સાથિઓ આગલિ ભરઇ, પાંચ વાટિનો ધૃતમય દીવો અર્ષ કરઈ, મેવા, પકવાન ફલ પાંચ પાંચ જાતિના સર્વ આલિ હેઈ, પૂર્વ દિશ તથા ઉત્તર દિશિ સામે બેસી નમો નાગરણ એ પદ સહસ્ત્ર સહસ્ત્ર ગણુઈ, પવિત્ર થઈ પૂજા ત્રિસંયે કર; જે પસહ કી હોય તો તે દિનઈ એતલે. વિધિ ન કરી સકઈ તો બિજઈ દિનિ પારણું કરઈ તે વિધિ સાચવીનઈ કરઈ. પાંચ વરસ અને પાંચ માસ એ રિતિ કરઈ, જે માસઈ માસ ન કરી સકઈ તો કાર્તિક શુદિ પાંચમ યાજજીવ આરાધઈ જ્ઞાન શરીરની નીરોગતા પાવૈ; દેવલોક, અનુક્રમિં મેક્ષસુખ પામઈ. પછી ઉજમણુઈ ૫ પ્રાસાદ, ૫ જિનબિંબ, ૫ પાટી, ૫ પ્રતિ, ૫ ઠવણી, ૫ નોકરવાલી, ૫ રોમાલ ઈત્યાદિક પાંચ પાંચ વસ્તુની વિધે ઉજમણું કરઈ ”
એહવું સાંભળી તે તપ ગુણમંજરીઈ આદર્યો. ભલા વિદ્યાનું કહિક વચન જીવિતવ્યની આશાવંત પુરુષ માનઇ તિમ માનીને આદરિઉં. - હવઈ એહવા અવસરનઈ વિષઈ રાજાઈ સાધુ-પુરંદર પૂજ્યા,
સ્વામિન, માહરે પુત્ર વરદત્ત, તેહનઈ મૂર્ણપણું, કુષ્ટરોગ, કિસે કર્મ થયો તે કૃપા કરી કહે.” તિવારે તેહને પાછલો ભવ ગુરુ કહેવા લાગ્યાઃ
એહ જંબુદીપ ભારતને વિષઈ શ્રીપુર નામા નગર છઈ, તિહાં વસુ નામા સેઠિ વસઈ છઈ, મહદ્ધિક છઈ, તેહના પુત્ર બે; વસુદેવ અનઈ વસુસાર. એકદા સમયેં ક્રીડા કરવા વનમાં ગયા છઈ. તિહાં મુનિસુન્દરસૂરિ જ્ઞાની ગુરુ વાંદા. તિહાં યોગ્ય જાણી દેસના સાંભલી,
જે પ્રભાતિ તિ મધ્યાહ્ન નહી, જે મધ્યાહને તે સંધ્યા નહી. જે
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે સવારઈ સંસર્યું ધાન્ય તે સાંઝઈ વિણસ્થઈ, તે તેના રસથી નીપની કાયા વિણસઈ તે માહિ શું કહવું ? ધર્મ વિના મનુષ્યને ભવ તે કૂતરાના પૂછ સરિષ; જિમ કૂતરાનું પૂછ દંસ મસા રાષવા સમર્થ નહી, ગુહ્ય કામિ રાષવા સમર્થ નહી તિમ જાણવું.”
અમ દેશના સાંભલી માતાપિતાને પૂછી બે ભાઈ વ્રત લેતા હવા. અનુક્રમે લહુડાઈ વસુદેવઈ બુદ્ધિરૂપ નાઈ કરી સિદ્ધાંતસાગર અવગા. અનુકમઈ આચાર્યપદ દીધું, પાંચસય સાધુનઈ વાચના આપઈ. એકદા સમયે સંથારઈ સૂતાં એક સાધુ પદ પૂછવા આવ્યા, તે પૂછી વ એતલઈ બીજે આવ્યો. ઈમ વારંવાર પૂછતાં નિદ્રા કરવા ન પામ્યો. અરતિ ઉપની. તે કહેવા લાગો જે “ધન્ય માહરે ભાઈ મૂખે સૂઈ છઈ. મૂર્ખ માહિ ઘણું ગુણ છઈ, તે માટિ કહ્યો છઈ.
સુઈ નિચિંત, ભોજન બહુ કરઈ', નિલજ, અનિસિ નિદ્રા ધરઈ, કાર્ય-અકાર્ય વિચારઈ નહી, માન-અપમાન ગુણ જાણઈ નહી.
એવું મૂર્ણપણું મુઝને હેય તે વારું. હવઈ પાછિલું ભણું વિસારૂ, નવું ન ભણુ, પૂછે તેને ન કË.” ઈમ ચિંતવી મૌન કીધું તે બાર દિન લગઈ. આર્તધ્યાને તે પાપ અણુલોયઈ મરીને તારો પુત્ર થયો. તે જ્ઞાનની આશાતના થકે મૂર્ણપણું પામે, દુષ્ટાગાક્રાંત થયો. આચાર્યને વડેરે ભાઈ માનસરોવરને વિષઈ હસબાલક થયો. કર્મની વિચિત્ર ગતિ છઈ.” - એહવાં ગુનાં વચન સાંભલી જાતિસ્મરણઈ (વરદત્તઈ) પિતાનો ભવ દીઠો, મૂછ પામી સ્વસ્થ થયો. કહિવા લાગે “સ્વામિન, સત્ય તુહ્મા વચન, વિશ્વપ્રકાશક જ્ઞાન છે.” તિવારે રાજા કહેવા લાગી, “હે ભગવન, એહના શરીરથી રેગ કિમ જાઈ? અને અમને સમાધિ કિમ થાઈ ?” તિ વારઈ કરૂણાસમુદ્ર આચાર્ય એહજ કાર્તિક શુકલ પાંચમિનો પ્રભાવ પાડ્યો તે સર્વ પાછિલિ કહિઉ તે રિતિ પાલિવાનું. ગુરુ પ્રણમીનઈ સર્વ સ્વસ્થાનકે ગયા.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૌભાગ્યપંચમી સ્થા
૧૨૫
તે પ્રધાન તપ કરતા વરદત્તનઈ સકલ રેગ રીસાવીને ગયા. અનુક્રમઈ સ્વયંવરમંડપ હજાર કન્યાનાં પ્રાણિગ્રહણ કીધાં, અશેષ કલા શીષી. અનુક્રમઈ વરદત્તનઈ રાજ્ય આપી પિતાઈ ગુરુ પાસે ચારિત્ર લેઈ સુગતિ પામ્યા.
હવઈ વરદત્તરાજા ચિરકાલ લગઈ રાજ ભોગવી, પ્રતિ વર્ષોઈ પાંચમી તપ વિધિપૂર્વક આરાધીને પિતાના પુત્રને રાજ્ય થાપીને પિતઈ દીક્ષા લેતા હવા
હવઈ ગુણમંજરી પણ તે તપના મહિમા થકી નીરોગ થઈ. તિવારે જિનચંદ્ર સેઠિ પરણું, પિતાઈ કરમોચન વેલાઈ બહુધન આપ્યું. અનુક્રમઈ ગૃહવાસના સુખ ભેગવી, વિધઈ તપ આરાધી દીક્ષા સ્વીકારી.
તે બેહુ જાણું નિરંતર ચાર ચારિત્ર પાલી, કાલ કરી વિજયવિમાને દેવતા થયા. હવિ તિહાંથી ચવી વરદત્તનો જીવ જંબૂદીપના મહાવિદેહઈ પુષ્કલાવતી વિજય, પુંડરીકિણું (નગરી), અમરસેન રાજા, ગુણવતી સ્ત્રી, તેહની કૃષિનઈ વિષે આવી ઉપને. ક્રમેં ગુણ, સુલક્ષણ પુત્ર પ્રસ, સૂરસેન નામ આપ્યું. અનુક્રમઈ રૂ૫લાવણ્ય-મંદિર બાર વરસ થયો. પિતાઈ શત કન્યાનું પાણિગ્રહણ કરાવ્યું. રાજ્ય આપી પિતા પરલેક હિતા.
એકદા સમયઈ સીમંધર સ્વામી સમોસર્યા; તિહાં પણિ પાંચમિ આરાધવાને વિધિ કહતાં વરદત્તનો દષ્ટાંત દેખાડ્યો. તિવારે રાજા બોલ્યા, “વરદત્ત જે તમે કહ્યો તે કુણ?” તિહાં પ્રભુ સર્વ સર્વ વૃત્તાંત કહિઉં. જેહવાં અરિહંતનાં વચન સાંભલી ઘણું ભવ્ય છવઈ પાંચમિ તપ આદર્યો. રાજાઈ પણ વિશેષથી તપઈ સાવધાન થયો. દશ હજાર વરસ રાજ્ય પાલી, પુત્રનઈ રાજ્ય આપી, તીર્થંકર પાસે દીક્ષા લીધી. દશ હજાર વરસનું રાજ્ય ઋષિ ચારિત્ર પાલી, કેવલજ્ઞાન પામી મોખરુખ્ય પામ્યા.
હવઈ ગુણમંજરીને જીવ વિજયવિમાનથી ચવી, જંબુદ્દીપ વિદેહઈ રમણીય વિજઈ શુભા નામ નગરી. તિહાં અમરસેન રાજાન, અમરવતી રાણ, તેહની કુષિનઈ વિષઈ ઉપને. અનુકમઇ પ્રસવ થયે. સુગ્રીવ
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે નામ થાપના કીધી. અનુકમઈ વસમઈ વસઈ જે... જાણે પિતાઈ રાજ્ય આપી, પિતાઈ દીક્ષા ગ્રહી પરલેક સા.
હવઈ સુગ્રીવ રાજાઈ બહુ કન્યાનું પાણિગ્રહણ કીધું, ચેરાસી હજાર પુત્ર થયા. અનુક્રમ પુત્રનઈ રાજ્ય આપી પિતઈ દીક્ષા લેતા હતા. અનુક્રમઈ કેવલજ્ઞાન ઉપાછ, ઘણું જીવન પ્રતિબોધી, એક પૂર્વ લક્ષ ચારિત્ર પાલી, સર્વે કર્મ ક્ષય કરી મોક્ષ પહતા.
તે માટે અધિક સૌભાગ્ય–સૌભાગ્ય પંચમી નામ થયું. ઇમ બીજઈ પ્રાણીઈ પણિ એહની પરિ પાંચમનું તપ આરાધ. વાપીવા संपूर्णम् ॥ संवत् १७८० वर्षे कार्तिक शुदि २ रवौ आर्यो रही वाचनार्थम् ।।
અર્વાચીન ગુજરાતી અનુવાદ શ્રીશંખેશ્વર પાર્શ્વનાથને પ્રણામ કરીને ભવ્ય જીવના ઉપકારને કાજે કાર્તિક સુદિ પાંચમને મહિમા, પૂર્વાચાર્યોએ શાસ્ત્રમાં કહ્યો છે તે પ્રમાણે, કહું છું.
સકલ સંસારમાં જ્ઞાન એ પરમ આધાર છે, પંચમ ગતિદાયક છે, માટે પ્રમાદ મૂકીને, વરદત્તકુમાર અને ગુણમંજરીની જેમ, વિધિપૂર્વક જ્ઞાનની આરાધના કરવી તેમની (વરદત્તકુમાર અને ગુણમંજરીની) કથા કહીએ છીએ.
જંબુદ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં પદ્મપુર નામે નગર છે, તે શોભાએ કરીને દેવતાના નગરને જીતે છે. ત્યાં અજિતસેન રાજા થયો. તેની યશોમતી રાણુ સકલ કલાની ખાણ હતી. તેને રૂપલાવણ્યથી શભિત પુત્ર વરદત્ત આઠ વરસનો થયો. પિતાએ પંડિત પાસે ભણવા મોકલ્યો. પંડિત ઉદ્યમ કરવા લાગ્યો, ભણાવવા લાગ્યો, પણ અક્ષર માત્ર તેને મુખે ચઢત નહોતો, તે શાસ્ત્રની વાત તો દૂર જ રહી. અનુક્રમે વરદત્ત યુવાવસ્થામાં આવ્યું. પૂર્વકર્મના ઉદયથી તેનું શરીર કાઢથી વિકૃત થયું. કાઈ સ્થળે તે શાતા પામતો નહોતે.
હવે, તે જ નગરને વિષે જિનધર્માનુરાગી, સપ્ત કે2િ સુવર્ણ સ્વામી સિંહ નામે શ્રેણી વસતો. હતું. તેની કરતિલકા નામે સ્ત્રી
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૌભાગ્ય ચસી કથા
૧૨૭
શીલવતી, રૂપવતી અને સૌભાગ્યવતી હતી. તેની ગુણુવતી નામે પુત્રી અદ્દભુત વિનયવતી હતી, પણુ ક્રમે કરીને રાગથી પીડાતી હતી. વળી મૂગી હેવાથી મેલી શકતી નહેાતી. પિતાએ અનેક ઉપાય કર્યાં, પણ રાગ શમતા નહેાતા. કાઈ તેની સાથે વિવાહ પણ કરતું નહેતું. એમ કરતાં તે સેાળ વરસની થઇ. તેના દુ:ખે કરીને સમસ્ત કુટુબ દુઃખી થયું.
61
હવે, તે નગરતે વિષે એક સમયે ચાર જ્ઞાન ધારણ કરનાર શ્રી વિજયસેનસૂરિ આવ્યા. નગરના સર્વે લેાકેા, પુત્ર સહિત રાજા તથા કુટુંબ સહિત સિંહદાસ શ્રેષ્ઠી તેઓને વાંદવાને માટે ગયા. ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી વિધિપૂર્વક વાંદી યથાયેાગ્ય સ્થાને સૌ બેઠા. આચાયે દેશના આપી, અને તેમાં જ્ઞાનની આરાધનાને વખાણી- જે જ્ઞાનને મની વિરાધે છે તે આગલા ભવમાં શૂન્યમન અથવા અસની થાય છે, જે જ્ઞાનને વચનથી વિરાધે છે તે મૂગા-મુખરાગી થાય છે, જે કાયા વડે જ્ઞાનને વિરાધે છે તેને કાઢ વગેરે દુષ્ટ રાગા થાય છે, અને ત્રિવિધ પ્રકારે વિરાધે તેને પરભવમાં પુત્ર, મિત્ર, સ્ત્રી, ધન્ય, ધાન્ય, સૌભાગ્યાદિ સર્વના નાશ થાય છે.”
આ પ્રમાણે દેશના સાંભળીને સિંહદાસ શ્રેષ્ઠી મેલ્યા, “ હે ભગવન્ ! કયા કથી મારી પુત્રીના શરીરમાં રાગ થયા છે? ” ગુરુ કહેવા લાગ્યા, “ હે મહાભાગ ! સવે શુભાશુભ વસ્તુ કમથી ઉત્પન્ન થાય છે, માટે એના પૂર્વભવ સાંભળેા—
ધાતકીખંડના ભરતને વિષે ખેટક નામે નગર છે. ત્યાં જિનદેવ નામે શેઠ હતા, તેને સુન્દરી નામે પત્ની હતી. તે નામમાં તેમજ રૂપમાં ખરેખર સુન્દરી હતી. તેના પાંચ પુત્ર આસપાલ, તેજપાલ, ગુણપાલ ધમ પાલ અને ધમ સાર નામે હતા, તથા ચાર પુત્રી લીલાવતી, શીલાવતી, રંગાવતી અને મંગાવતી એવાં નામે હતી. જિનદેવે અનુક્રમે પાંચ પુત્ર પતિ પાસે વિદ્યા ભણવા મૂક્યા. તે પાંચે ભેગા મળી ચાપલ્ય કરતા, જેમ તેમ ખેાલતા, પણ ભણુતા નહિ. એ સમયે પંડિત તેમને શિક્ષા કરતા, સેટી વગેરે તેમને મારતા. એટલે રાતા
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે શતા તેઓ ઘેર આવીને માતા આગળ દુઃખ કહેતા. એ સમયે માતા કહેતી, “હે પુત્રો! ભણવાનું શું પ્રયેાજન છે? જેઓ ભણ્યા છે તેઓ મરે છે અને નથી ભણ્યા તેઓ પણ મરે છે, માટે બન્નેને મરણનું દુઃખ સમાન હોઈને ભણુને કંઠ કોણ સુકાવે ? માટે મૂર્ણપણું સારુ” એમ કહીને માતાએ પુત્રને ભણતા વાર્યો, અને પાટી, પિથી વગેરે જ્ઞાનનાં ઉપકરણ બાળી નાખ્યાં. પંડિતને પણ ઠપકો આપ્યો. પુત્રને શીખવ્યું, “જે કયાંય પંડિત સામે મળે અને ભણવાનું કહે તો પત્થર મારવો.”
આ વાત શેઠે સાંભળી, એટલે તે સ્ત્રીને કહેવા લાગ્યો, “હે સુભાગે! મૂખ પુત્રને કન્યા કોણ આપશે? તે વેપાર શી રીતે કરશે ? જેમણે પુત્રોને નથી ભણાવ્યા એ માબાપ પુનાં વેરી જાણવાં. પંડિતરૂપી રાજહંસની સભામાં એ મૂર્ખ બગલાં શોભતાં નથી. આ પ્રમાણે શેઠનાં વચન સાંભળીને શેઠાણું બોલી, “તમે તેમને શું કામ ભણાવતા નથી ? એમાં મારો કંઈ દોષ નથી. જોકે પણ એમ જ કહે છે. વડ તેવા ટેટા અને બાપ તેવા બેટા. જેવો કુંભ તેવી ઠીકરી અને મા તેવી દીકરી.” તેણે આમ કહ્યું એટલે શેઠને રીસ ચડી, અને તે બોલ્યો, “પાપિણિ! પિથી બાળીને પુત્રને મૂર્ખ રાખ્યા, અને હવે મારો વાંક કાઢે છે?” શેઠાણું કહેવા લાગી, “જેણે તમને આવું શીખવ્યું એ તમારે બાપ પાપી.” આ પ્રમાણે કલહ થતાં શેઠને ઘણી રીસ ચઢી. એ સમયે તેણે સ્ત્રીના માથે પત્થર માર્યો, તે મર્મસ્થાનમાં વાગે, એટલે તે સ્ત્રી મરીને તારી પુત્રી થઈ. પૂર્વ જન્મમાં જ્ઞાનની આશાતના કરી હતી, તેથી મૂગી અને રોગિષ્ઠ થઈ. માટે કૃતકમનો ક્ષય તે ભગવ્યા વિના થતો નથી.”
ગુરુના મુખેથી આવી વાત સાંભળીને ગુણમંજરીએ જાતિસ્મરણથી પિતાને પૂર્વભવ જોયો અને તે મૂચ્છ પામી. પછી મૂચ્છી વળતાં સ્વસ્થ થઈને કહેવા લાગી, “હે ભગવન્! તમારું વચન સત્ય છે, જ્ઞાનનો મહિમા મટે છે.” એ સમયે શેઠ કહેવા લાગ્યા, “ગુરુરાજ ! એના શરીરમાંથી રોગ જાય એ ઉપાય કહો.” એટલે ગુએ જ્ઞાનઆરાધનને વિધિ બનાવ્યો, “ અજવાળી પાંચમને દિવસે મનુષ્ય ચેવિ
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૌભાગ્ય પંચમી કથા
૧૨૯ હાર, પૌષધ ઉપવાસ કરે, આગળ સાથિયા ભરે, પાંચ વાટને ઘીને દીવો અખંડ રાખે, પાંચ જાતના મેવા, પકવાન અને ફળ આગળ ધરે, પૂર્વ દિશા તથા ઉત્તર દિશા સામે બેસીને દૂત નો નાળક એ પદને હજાર હજાર વાર જાપ કરે, પવિત્ર થઈને ત્રણ સંધ્યાએ પૂજા કરે. જે પૌષધ કર્યો હોય અને તે દિવસે એટલે વિધિ ન કરી શકે તો બીજે દિવસે પારણું કરે તે વિધિ સાચવીને કરે. પાંચ વરસ અને પાંચ માસ સુધી એ વિધિ કરે. જે પ્રત્યેક માસે આ પ્રમાણે ન કરી શકે તો કાર્તિક સુદિ પાંચમના દિવસે આ પ્રમાણે આરાધના જીવન પર્યત કરે જ્ઞાનની આરાધનાથી મનુષ્ય નીરોગતા પામે છે, દેવલેક તથા અનુક્રમે મેક્ષસુખ પામે છે. પછી ઊજમણામાં ૧ પ્રાસાદ, ૫ જિનબિંબ, ૫ પાટી પ્રતિ, ૫ ઠવણું, ૫ નાકરવાળી, ૫ રૂમાલ ઇત્યાદિ પાંચ પાંચ વસ્તુની વિધિએ ઊજમણું કરે.”
એ સાંભળીને ગુણમંજરીએ એ તપ આદર્યું. જીવવાની આશા રાખતો મનુષ્ય ઉત્તમ વૈદ્યનું કહેલું વચન માને તેમ માનીને તેણે એ તપ આદર્યું.
હવે એ અવસરે રાજાએ સાધુપુરંદર શ્રીવિજયસેનસૂરિને પૂછ્યું, “સ્વામી ! મારા પુત્ર વરદત્તને મૂર્ણપણું અને કોઢ ક્યા કર્મથી ઉત્પન્ન થયાં તે કૃપા કરીને કહે.” એ સમયે ગુરુ તેને પાછલે ભવ કહેવા લાગ્યા
આ જંબુદ્વીપના ભરતને વિષે શ્રીપુર નામે નરાર છે. ત્યાં મહાદિવાળે વસુ નામે શેઠ વસતો હતો. તેને બે પુત્ર વસુદેવ અને વસુસાર નામે હતા. એક વાર તેઓ બન્ને ઉપવનમાં કીડા કરવા માટે ગયા હતા. ત્યાં રહેલા જ્ઞાની ગુરુ મુનિસુન્દરસૂરિને તેમણે વંદન કર્યું. ત્યાં મુનિએ તેમને વેગ જાણુંને દેશના આપી, “જે પ્રભાતે છે તે મધ્યા
ને નથી, જે મધ્યાહૂને છે તે સંધ્યાએ નથી. સવારે રાંધેલું ધાન્ય સાંજે બગડી જાય છે તો એ ધાન્યના રસથી નીપજેલી કાયા નાશ પામે
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને મજા લેખા
એમાં શુ' કહેવુ ? ધર્મ વિના મનુષ્યને ભવ કૂતરાની પૂંછડી જેવા જાણવા. જેમ કૂતરાની પૂંછડી ડાંસ કે મચ્છરને ઊરાડી શકતી નથી તેમજ ગુહ્ય સ્થાનને ઢાંકવા સમર્થ નથી, તેમ આ વિષયમાં પશુ સમજવું.”
આ પ્રમાણે દેશના સાંભળીને માતાપિતાને પૂછીને બન્ને ભાઇઓએ દીક્ષા લીધી. અનુક્રમે નાના ભાઇ વસુદેવે બુદ્ધિરૂપ:નાવવડે કરીને સિદ્ધાંતસાગરનું અવગાહન કર્યુ. અનુક્રમે આચાર્યપદ લીધું. પાંચસો સાધુને વાચના આપવા લાગ્યા. એક વાર તે સંથારા ઉપર સૂવા જતા હતા ત્યાં એક સાધુ પદ પૂછવા આવ્યા. તે પૂછીને ગયા, એટલે બીજો આવ્યા. એમ પ્રમાણે સાધુઓએ વારંવાર પછ્યુ', એટલે તે નિદ્રા કરી શકા નિહ. તેને અણુગમા ઉત્પન્ન થયા. તે કહેવા લાગ્યા કે “ મારા ભાઇને ધન્ય છે, જે મૂખ હાવાથી સૂઈ શકે છે. મૂખમાં ઘણા ગુણ છે, એથી કહ્યું છે કે—
સૂઇ ચિત, ભોજન બહુ કર, નિરલજ અાનિસિક નિદ્રા ધરઇ; કાય-અકાય વિચારğ નહી, માન-અપમાન ગુણ જાણુઇ નહી.
(નિશ્ચિંત સૂએ છે, ધણુ` ભાજન કરે છે, નિર્લજ્જ હોય છે, રાત દહાડા નિદ્રા કરે છે, કાર્યાંકા વિચારતા નથી તથા માન–અપમાનના ગુણુ જાણતા નથી.)
એવું મૂખ પણું મને હાય તે। સારું. હવે પૂર્વે ભણેલ ભૂલી જાઉં. નવુ ન ભણું, અને પૂછે તેને ન કહુ” એમ ચિતવીને મૌન કર્યું". ખાર દિવસે તે પાપની આલોચના કર્યાં સિવાય મરીને તારા પુત્ર થયા. જ્ઞાનની આશાતનાને લીધે તે મૂખ પણું પામ્યા અને દુષ્ટ રાગથી પીડાવા લાગ્યા. આચાય ના મેાટા ભાઇ માનસરાવરમાં હંસબાલક થયેા. ક્રમની ગતિ વિચિત્ર છે.
""
આ પ્રમાણે ગુરુનાં વચન સાંભળી વરદત્ત
જાતિસ્મરણથી પેાતાના ભવ દીઠે. મૂર્છા પામ્યા પછી તે સ્વસ્થ થયા અને કહેવા લાગ્યા, “ સ્વામી ! તમારું વચન સત્ય છે. જ્ઞાન એ વિશ્વપ્રકાશક છે.' પછી
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૌભાગ્ય પંચમી કથા રાજા કહેવા લાગ્યા, “ભગવન ! એના શરીરમાંથી રોગ શી રીતે જાય અને અમને શાંતિ શી રીતે થાય?” એ સમયે કરુણાસમુદ્ર આચાર્યું એ જ કાર્તિક શુદિ પાંચમને પ્રભાવ બતાવ્યો. એ સર્વ અગાઉ બતાવ્યું તે રીતે પાળવા. ગુરુને પ્રણામ કરીને સર્વ પિતાને સ્થાનકે ગયા.
એ મુજબ તપ કરતાં વરદત્તના સર્વ રોગ જાણે કે રીસાઈને ચાલ્યા ગયા. પછી સ્વયંવરમંડપમાં તેણે હજાર કન્યાઓનાં પાણિગ્રહણ કર્યા. સર્વ કલાઓ શીખ્યો. અનુક્રમે વરદત્તને રાજ્ય આપીને પિતા ગુરુ પાસે ચારિત્ર લઈને સુગતિ પામ્યા.
હવે, વરદત્ત રાજાએ ઘણુ સમય સુધી રાજ્ય ભોગવીને, પ્રતિવર્ષે પંચમીના તપનું વિધિપૂર્વક આરાધન કરીને, પિતાના પુત્રને રાજગાદી ઉપર સ્થાપન કરીને દીક્ષા લીધી.
હવે, ગુણમંજરી પણ તે તપના પ્રભાવથી નીરોગી થઈ, એટલે જિનચંદ્ર શ્રેષ્ઠી સાથે તેનું લગ્ન કરવામાં આવ્યું. કોચન વખતે પિતાએ ઘણું ધન આપ્યું. અનુક્રમે ગૃહવાસનાં સુખ ભોગવી, વિધિપૂર્વક તપ કરીને તેણે દીક્ષા લીધી.
તે બન્ને જણાં નિરંતર ચારિત્ર પાળી, કાળ કરીને વિજય વિમાનમાં દેવતા થયા. હવે, ત્યાંથી ચ્યવીને વરદત્તનો જીવ જંબુદ્દીપના મહાવિદેહમાં પુષ્કલાવતી વિજય, પુંડરીકિણ નગરી, અમરસેન રાજા, ગુણવતી રાણું– તેની કુક્ષિમાં આવ્યા. અનુક્રમે ઉત્તમ ગુણ અને લક્ષણવાળો પુત્ર પ્રસવ્યો. સુરસેન તેનું નામ પાડયું. રૂ૫ અને લાવણ્યના ધામરૂપ તે અનુક્રમે બાર વરસને થયો. પિતાએ તેને સે કન્યાનું પાણિગ્રહણ કરાવ્યું. રાજ્ય આપીને પિતા પરલોકમાં ગયા.
એક વાર સીમંધર સ્વામી તે નગરમાં સમસયાં. ત્યાં પણ પંચમી આરાધવાનો વિધિ કહેતાં વરદત્તનું દષ્ટાંત કહ્યું. એ સમયે રાજા બોલ્યા, “તમે જે વરદત્ત કહ્યો તે કેશુ?” ત્યાં પ્રભુએ સર્વ વૃત્તાન્ત કહ્યો. અરિહંતનાં એવાં વચન સાંભળીને ઘણું ભવ્ય જીવોએ પંચમીનું તપ આદર્યું.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
" વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખો રાજા પણ વિશેષ પ્રકારે તપને વિષે સાવધાન થયો. દશ હજાર વર્ષ સુધી રાજ્ય કરીને, પુત્રને રાજ્ય આપીને તેણે તીર્થંકર પાસે દીક્ષા લીધી. દશ હજાર વર્ષ સુધી રાજર્ષિ તરીકેનું ચારિત્ર પાળી, કેવલજ્ઞાન પામીને તેમ મેક્ષસુખ પામ્યા.
હવે ગુણમંજરીને જીવ વિજય વિમાનથી ચવીને જંબૂદીપના વિદેહમાં રમણીય વિજ્યમાં શુભા નામે નગરી, ત્યાં અમરસેન રાજા, અમરવતી રાણી–તેની કુક્ષિામાં ઉત્પન્ન થયો. અનુક્રમે પ્રસવ થયો. સુગ્રીવ એવું તેનું નામ પાડવામાં આવ્યું. વીસમે વર્ષે પિતાએ તેને યોગ્ય જાણીને રાજ્ય આપ્યું, અને પોતે દીક્ષા ગ્રહણ કરીને પરલોક સા. - હવે, સુગ્રીવ રાજાએ ઘણી કન્યાઓનું પાણિગ્રહણ કર્યું. તેને રાજાશા હજાર પુત્ર થયા. પુત્રને રાજ્ય આપીને સુગ્રીવ રાજાએ દીક્ષા લીધી. અનુક્રમે કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી, ઘણુ જીવને પ્રતિબંધ પમાડી, એક પૂર્વલક્ષ ચારિત્ર પાળી, સર્વ કર્મને ક્ષય કરી તેઓ મેક્ષે ગયા.
એ કારણે અધિક સૌભાગ્યકારી લેવાથી આ તિથિનું સૌભાગ્યપંચમી એવું નામ થયું. એમ બીજા છએ પણ એમની જેમ પંચમીના તપનું આરાધન કરવું.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુજરાતમાં નૈષધીયચરિતને પ્રચાર તથા
તે ઉપર લખાયેલી ટીકાઓ
નળ-દમયંતીના સુપ્રસિદ્ધ પુરાણુક્ત પ્રણયપ્રસંગનું લયમધુર, અર્થ ગર્ભ અને વિલક્ષણ પાંડિત્યપૂર્ણ વાણીમાં નિરૂપણ કરતું શ્રીહર્ષકૃત મહાકાવ્ય નૈષધીયચરિત સંસ્કૃત પંચકામાં મહત્વનું સ્થાન ભોગવે છે, નૈવયં વિનૌષધ એ ઉક્તિ સંસ્કૃત સાહિત્યના રસિકોમાં કહેવતરૂપ છે. અને–
साहित्ये सुकुमारवस्तुनि दृढन्यायग्रहप्रन्थिले तर्के वा मयि संविधातरि सम लीलायते भारती। शय्या वास्तु मृदूत्तरच्छदवती दर्भाङ्कुरैरास्तृता
भूमिर्वा हृदयंगमो यदि पतिस्तुल्या रतियोषिताम् ॥ એ રાજશેખરત “પ્રબન્ધશના શ્રીહર્ષપ્રબંધમાં શ્રીહર્ષના મુખમાં ' મુકાયેલ શ્લોક કદાચ તેને ન હોય તો પણ પાંડિત્ય અને કવિતાનો સોગ સાધવાને સંસ્કૃત સાહિત્યમાં અભૂતપૂર્વ એવો જે પ્રગ શ્રીહર્ષ કર્યો છે તેને નિદર્શક છે. નિષધને પિતે ઈરાદાપૂર્વક ખાસ ઉરેશથી કઠિન બનાવ્યું હોવાનો દાવો કવિ ૨૨ મા સર્ગના અંતમાં કરે છે
प्रन्थप्रन्थिरिह क्वचित्क्वचिदपि न्यासि प्रयत्नान्मया प्रार्शमन्यमना हठेन पठिती मास्मिन् खल: खेलतु । श्रद्धाराद्धगुरुलथीकृतदृढप्रन्धिः समासादय
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪ .
વરપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે स्वतत्काब्यरसोनिमज्जनसुखव्यासज्जनं सजनः॥'
આ અદભુત પાંડિત્યપૂર્ણ કાવ્યગ્રન્થના કર્તા શ્રીહર્ષના જીવનકાળ વિષે વિદ્વાનમાં ઘણા સમય સુધી મતભેદ પ્રવર્તેલો હતો. પરંતુ રાજશેખરકૃત “પ્રબધકેશીના આધારે એ વસ્તુ તે હવે નિશ્ચિત થઈ ચૂકી છે કે શ્રીહર્ષ એ વિક્રમના તેરમા સૈકામાં થઈ ગયેલા કને જ અને બનારસના રાજ વિજયચંદ્રના પુત્ર જયંતચંદ્રક (જે સામાન્ય રીતે ઇતિહાસમાં જ્યચંદ્ર નામથી ઓળખાય છે તેને આશ્રિત હતો. જયંતચંદ્રને રાજત્વકાળ સં. ૧૨૨૪ થી સં. ૧૨૫ને નક્કી થયેલ છે. તેના લેખો પણ સં. ૧૨૨૫ અને સં. ૧૨૪૩ના મળેલા છે. ઈ. સ. ૧૧૯૪ (એટલે કે સં. ૧૨૫૦) માં મુસલમાનોને હાથે જયંતચંદ્રને પરાજય થયો હતો એ ઇતિહાસ પ્રસિદ્ધ છે. એટલે શ્રીહર્ષનું આ મહાકાવ્ય ત્યાર પહેલાં-વિક્રમની તેરમી શતાબ્દીના પૂર્વાર્ધમાં રચાયું હતું
એમ નિશ્ચિત થાય છે. પ્રબંધકોશ'માં વર્ણવાયેલી વિગતેને આધારે પં. શિવદત્ત એ કાવ્ય ઈ. સ. ૧૧૭૪(અર્થાત સં. ૧૨૩૦)ની કંઇક પૂર્વે રચાયું હોવાનું માને છે.
૧. આ શ્લોકને પણ, કેટલાક વિદ્વાને પ્રક્ષિપ્ત માને છે, જુઓ એમ, કૃષ્ણ1121127242&c Classical Sanskrit Literature, p. 180.
૨. આ મતભેદના ઉલ્લેખો માટે જુઓ Classical Sanskrit Literature, p. 178-79, પાદટિપ્પણ તથા નિષધ'ની નિર્ણચસાગરની આવૃત્તિમાં ૫. શિવદત્તની પ્રસ્તાવના, પૂ. ૯-૧૭
૩. જુઓ “પ્રબન્ધકેશને શ્રીહર્ષપ્રબન્ધ. શ્રીહર્ષના જીવનની કેટલીક જાણવા જેવી હકીક્ત એમાંથી મળે છે.
૪. રાજશેખરે જયંતચંદ્રને વારાણસીના રાજા ગેવિનચંદ્રનો પુત્ર બતાવેલ છે, પણ તામ્રપાને આધારે નક્કી થયું છે કે તે ગેવિંદચન્દ્રને નહીં પણ ગેવિદચંદ્રના પુત્ર વિજયચંદ્રને પુત્ર હતા. નેષધના પાંચમા સર્ગના અંતિમ શ્વેમાં श्रीह तस्य भीविजयप्रशस्तिरचनातातस्य नम्ये महाकाव्ये चारुणि नैषधीयचरिते
જમરૂશ્ચમ છે એ પ્રમાણે પોતાને “વિજયપ્રશરિતના કર્તા તરીકે ઓળખાવે છે આ કૃતિ અત્યારે મળતી નથી, પણ તેમાં જયંતીન્દ્રના પિતા વિજયચન્દ્રની પ્રશસ્તિ હશે એ લગભગ નિઃશંક છે.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુજરાતમાં નિષધીયચરિતાનો પ્રચાર
નિષધીયચરિતના ગુજરાતમાં પ્રચાર આમ નૈષધીયચરિત' એ પંચ મહાકાવ્યોમાં સૌથી છેલ્લે લખાયેલું છે. છતાં તેની અંતર્ગત વિશિષ્ટતાઓને કારણે થોડા જ કાળમાં સંસ્કૃતના અભ્યાસીઓમાં એ કાવ્યે માનભર્યું સ્થાન પ્રાપ્ત કરી લીધું. એ કાવ્યને ગૂજરાતમાં પ્રચાર ઘણો વહેલે–એની રચના પછી અહીં સદીની અંદર જ થઈ ચૂક્યો હતો. “નૈષધીની સૌથી પ્રાચીન ટીકાઓ ગુજરાતમાં જ રચાયેલી છે, તથા તેની સૌથી જૂની હાથuતે પણ ગૂજરાતમાં જ મળે છે, એ બન્ને વસ્તુઓ એ રીતે સૂચક છે..
શ્રીહર્ષના વંશમાં જ થયેલ હરિહર નામને પંડિત બનૈષધીયચરિત'ની હાથપ્રત પહેલપ્રથમ ગૂજરાતમાં લાવ્યો હતો, એનો ઉલ્લેખ રાજશેખરકૃત પ્રબન્ધશ'ના “હરિહરપ્રબંધમાં મળે છે. એ સમૃદ્ધિશાળી પંડિત ગૌડ દેશમાંથી ૨૦૦ ઘોડાઓ, ૫૦ ઊંટ અને ૫૦૦ માણસને રસાલે પિતાની સાથે લઈ મોકળે હાથે અન્નદાન દે દે ગૂજરાતમાં ધોળકામાં રાણું વિરધવલના દરબારમાં કેવી રીતે પ્રવેશ્યો, ત્યાં વરધવલના મન્ની વસ્તુપાલે તેને સત્કાર કર્યો છતાં “કીર્તિકૌમુદી, સુરત્સવ” વગેરેના સુપ્રસિદ્ધ કર્તા પુરહિત સેમેશ્વરે ઈષ્યને કારણે તેના તરફ કેમ ઉદાસીનતા બતાવી, હરિહરની યુક્તિથી સોમેશ્વરને કેવી રીતે માનભંગ થયે તથા છેવટે વસ્તુપાલ અને વરધવલના પ્રયત્નથી સેમેશ્વર અને હરિહરની કેવી રીતે મૈત્રી થઈ વગેરે પ્રસંગ તેમાં વર્ણવેલ છે. નૈષધની હાથપ્રત સંબંધી હકીક્ત એ પછી આવે છે. હરિહર પંડિત શ્રીહર્ષને વંશજ હેઈ નૈષધ' કાવ્ય તેને સંપૂર્ણ રીતે અવગત હતું. પ્રબન્ધકાર લખે છે
સેમેશ્વર અને હરિહર વચ્ચે રાજ ઇષ્ટગોષ્ટિ થવા લાગી. હરિહર પંડિત નૈષધમાંનાં કાવ્ય સમયાનુસાર બોલતો. આથી વસ્તુપાલ ખુશ થતો કે-“અહે! આ કાવ્યો અAતપૂર્વ છે. એકદા તેણે હરિહર પંડિતને પૂછયું-“આ કો ગ્રન્થ છે? પંડિત કહ્યું-ઔષધી. વસ્તુપાલે કહ્યું-“કવિ કેશુ છે? શ્રીહર્ષ. વસ્તુપાલે કહ્યું. તેને
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખો
આદર્શ (મૂળ પ્રતિ) મને બતાવો ' પંડિતે કહ્યું- અન્યત્ર આ ગ્રન્થ નથી, માટે ચાર પ્રહરને માટે જ હું તમને પુસ્તિકા આપીશ.” એમ કહી તેણે પુસ્તિકા આપી. વસ્તુપાલે રાત્રે લેખકેને રેકીને નવી પુસ્તિકા લખાવી લીધી. જીણું દેરીવડે બાંધી અને વાસના ન્યાસ વડે સર કરીને મૂકી રાખી. સવારમાં પંડિતને પુસ્તિકા પાછી આપી–
આ તમારું નિષધ.' પંડિત પુસ્તિકા લીધી. મન્ત્રીએ કહ્યું-“અમારા ભંડારમાં પણ આ શાસ્ત્ર છે એવું અમને સ્મરણ થાય છે, માટે ભંડાર જુઓ.” વિલંબપૂર્વક પેલી નવીન પ્રતિ ખોળી કાઢવામાં આવી અને જુએ છે તો નવી ચાય હિતિરક્ષિાઃ કથાઃ ઇત્યાદિથી શરૂ થતું નૈષધ નીકળ્યું. આ જોઈને પંડિત હરિહરે કહ્યું-“મન્ની, તમારી આ માયા છે, કેમકે આવાં કાર્યોમાં અન્યની મતિ ચાલી શકે નહીં. તમે પ્રતિપક્ષીઓને ગ્ય રીતે દંડ્યા છે. જૈન, વૈષ્ણવ અને શિવ શાસન સ્થાપ્યાં છે; સ્વામીના વંશને ઉદ્ધાર કર્યો છે, જેની પ્રજ્ઞા આવી પ્રકાશે છે (તેને માટે શું બાકી રહે ?”
આ ઉપરથી જણાય છે કે–વસ્તુપાલના સમયમાં હરિહર પંડિત નૈષધની પહેલી હાથપ્રત ગુજરાતમાં લાવ્યો હતો અને તે ઉપરથી વસ્તુપાલે નકલ કરાવી લીધી હતી. એ કાવ્યને ત્યાર પછી જ બહાળો પ્રચાર થયે હશે. વરતુપાલ–તેજપાલે રાણા વરધવલના મસ્ત્રીપદને સં, ૧૨૭૬ આસપાસમાં સ્વીકાર કર્યો હતો અને સં. ૧૨૯૫ અથવા ૧૨૯૬માં વસ્તુપાલનું અવસાન થયું હતું, એટલે સં. ૧૨૭૬ અને ૧૨૯૫ વચ્ચેનાં વર્ષોમાં કયારેક હરિહર પંડિત ગૂજરાતમાં આવ્યો હશે. એ પહેલાં નિષધ' હિન્દના બીજા ભાગમાં પણ ઝાઝી પ્રસિદ્ધિ નહીં પામ્યું હેય એ ચેકસ છે. વિરધવલના દરબારમાં અને વસ્તુપાલના આશ્રિત તરીકે હિન્દના જુદા જુદા પ્રદેશોના પંડિત આવતા હતા, વરતુપાલ પિતે તથા પુરોહિત સોમેશ્વર સંસ્કૃત ભાષાના સારા કવિઓ હતા, એ કાળનું ગૂજરાત સંસ્કૃત કાવ્યસાહિત્યના અધ્યયન-અધ્યાપન વડે શબ્દાયમાન હતું અને નવાં કાવ્યો પણ મોટા પ્રમાણમાં રચાતાં
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુજરાતમાં “ઔષધીયચરિત અને પ્રચાર હતાં, સિદ્ધરાજના કાળથી રાજકીય ગ્રન્થભંડારો સ્થાપવામાં આવતા હતા અને વસ્તુપાલે પણ લાખના ખર્ચે નવા ગ્રન્થભંડાર સ્થાપ્યા હતા. આવી સ્થિતિમાં જે “નૈષધ” જેવું કાવ્ય ઠીક ઠીક પ્રસિદ્ધિ પામ્યું હેત તો તેની પ્રતો ગૂજરાત સુધી અને તેમાંયે વસ્તુપાલ જેવાના ઝન્યભંડારમાં આવ્યા સિવાય રહે એ લગભગ અસંભવિત હતું. એટલે હરિહર પંડિતની પ્રત અહીં આવ્યા પછી “નૈષધને બહાળો પ્રચાર કરવાનું તથા તે દુર્ગમ કાવ્ય ઉ૫ર ટીકાઓ લખી તેના અધ્યાપનને વેગ આપવાનું માન ગૂજરાતના સાહિત્યરસિકે અને પંડિતોને ઘટે છે.
ગુજરાતમાં “નૈષધીયચરિત'ની તાડપત્રી પ્રતો
વિક્રમના તેરમા શતકના અંતમાં “નૈષધીયચરિત'ની પોથી હરિહર પંડિત ગૂજરાતમાં લાવ્યું અને તે ઉપરથી વસ્તુપાલે નકલ કરાવી લીધી ત્યાર બાદ એ કાવ્યની નકલે ગુજરાતમાં મોટા પ્રમાણમાં થઈ હેવી જોઈએ એમ અત્યારે મળતી તાડપત્રીય હાથપ્રત ઉપરથી જણાય છે. નૈષધની જૂનામાં જૂની હાથમતો ગૂજરાતમાં જ મળે છે એ પણ ખાસ બેંધપાત્ર છે. વસ્તુપાલે “નૈષધની નકલ કરાવી તે પછી રાજકીય પુસ્તકાલયમાં પણ એની નકલ મુકાઈ હોય એમ એ કાવ્યની “સાહિત્યવિલાધરી’ ટીકાની એક હાથપ્રતમાં મળતા નીચેના ઉલ્લેખ ઉપરથી જણાય છે–
ત્યિકાળુન– ચન્હ/મનિ-રાજાયortવતા-મુગવત માહારાગાघिराज-श्रीमद्वीसलदेवस्य भारतीभाण्डागारे नैषधस्य एकादशमोऽध्यायः । ५
અથત વિરધવલના પુત્ર વીસલદેવના ભારતીભડાગારમાં નિષધ'નું પુસ્તક હતું અને “સાહિત્યવિદ્યાધરી’ ટીકા એ પુસ્તકના પાઠને અનુસરતી હોવી જોઈએ. એ પુસ્તકને અત્યારે કોઈ સ્થળે પત્તો નથી, પણ
૫. ભાંડારકર ઇન્સ્ટીટયુટના સંગ્રહમાં સં. ૧૪૪૨ માં લખાયેલી "સાહિત્યવિદ્યાધરીની હાથપ્રત છે. તેમાં આ ઉલ્લેખ મળે છે, એટલે એ હાથપ્રત અથવા તેનું મૂળ પ્રતીક વીસલદેવના ભારતીભાંડાગારમાંના આદર્શ ઉપરથી ઉતારેલ હશે.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસતુપાલનું વિશાળ અને બીન તેલ ષિધની બીજી કેટલીક તાડપત્રીય પ્રત ગૂજરાતમાં લખાયેલી મળે છે.
પાટણમાં સંઘવીના પાડાના ભંડારમાં સં. ૧૩૦૪માં એટલે સલદેવ વાઘેલાના રાજ્યકાળમાં લખાયેલી નૈષધ'ની એક પ્રત છે, જેમાં ૧૧ થી ૨૨ સુધીના સર્ગ મળે છે. એની પુપિકા નીચે પ્રમાણે છે
शशांकसंकीर्तनं नाम । संवत् १३०४ श्रा० शु० ३ शुके ठ० मूंघेन ઔષધમત્તે િin 1 જેસલમેરના બડા ભંડારમાં નિષધ'ની એક તાડપત્રની હાથપ્રત છે, જેમાં સં. ૧૩૭૮ માં જિનકુશલસૂરિના ઉપદેશથી તેમના અનુયાયી એક શ્રાવકે મૂલ્ય આપીને તે ખરીદી હોવાને ઉલેખ છે. અર્થાત સં. ૧૭૮ પહેલાં તે લખાયેલી હોવી જોઈએ. એની પુષ્મિકા નીચે પ્રમાણે છે
संवत् १३७८ वर्षे श्रीश्रीमालकुलोत्तंसश्रीजिनशासनप्रभावनाकरणप्रवीणेन सा० देवापुत्ररत्नेन सा० आनासुश्रावकेण सत्पुत्र उदारचरित सा० राजदेव सा० छज्जल सा० जयंतसिंह सा० अश्वराजप्रमुखपरिवार-परिवृतेन युगप्रवरागम श्रीजिनकुशलसूरिसुगुरूपदेशेन नैषधसूत्रपुस्तिका मूल्येन गृहीता।
પાટણના સંઘવીના પાડાના ભંડારમાં નિષધની બીજી એક તાડપત્રીય પ્રત છે, જે સં. ૧૩૯૫ માં પાટણની ઉત્તરે આવેલા અંધરાલ ગામના બ્રાહ્મણ કેશવે કોઈ સ્થળેથી પ્રાપ્ત કરેલી છે, એટલે મૂળ પ્રત તો એ પહેલાં લખાયેલી હોવી જોઈએ. નિષધ'ના ૧ થી ૧૪ સગએમાં લખેલા છે. એની પુષ્પિક નીચે પ્રમાણે છે___ संवत् १३९५ वर्षे कार्तिकशुदि १० शुक्र श्रीभारतीप्रसादेन जंघराल.
. $. Descriptive Catalogue of Manuscripts of the Jain Bhandars at Pattan (G. O.'S.), p. 64.
૭. જેસલમેરના ભંડારની જૂની હાથપ્રતો મૂળ પાટણમાંથી ત્યાં ગયેલી છે. એટલે એ બધી જ ગુજરાતમાં લખાયેલી છે, જેસલમેરની હાથપ્રતાની અંતિમ પબ્લિકાઓમાં મેટે ભાગે ગુજરાતનાં જ ગામને નિર્દેશ છે.
c. Catalogue of Mss. in Jesalmere Bhandar (G. O.S.). p. 14
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુજરાતમાં બેનષધીયચરિતને પ્રચાર वास्तव्य उदीच्यज्ञातीय रा० दूदासुत रा० केसव महाकाव्यनैषधपुस्तिका દાતા મiા અવતુ ૯
આ સિવાય સંઘવીના પાપાના ભરડારમાં નૈષધની ત્રીજી તાડપત્રીય પ્રત પણ છે, પરંતુ એમાં લખ્યા સંવત નથી. જેસલમેરમાં પણ ઉપર નોંધેલી સં. ૧૨૫ વાળી હાથપ્રત ઉપરાંત “નૈષધની બીજી ત્રણ તાડપત્રીય પ્રતો છે, એમાંની બે પ્રતિમાં તે “ સાહિત્યવિદ્યાધરી ” ટીકા પણ લખેલી છે. આ ત્રણ પિકી એકે પ્રતમાં લખ્યા સાલ નથી. પરંતુ એ સર્વે પ્રતો તાત્રો ઉપર લખાયેલી છે, અને સામાન્ય રીતે વિક્રમની પંદરમી સદીના અંત પછી તાડપત્રો ઉપર લખાયેલા મન્થ મળતા નથી. ૧૨ એ જોતાં એમાંની કઈ પણ પ્રત પંદરમી સદીથી અવાંચીન હોઈ શકે નહીં. લિપિના મરેડની દષ્ટિએ પરીક્ષા કરવામાં આવે તો એથી ઘણું જૂની પણ માલુમ પડે.
નૈષધની જનામાં જૂની હાથuતો આમ ગૂજરાતે સાચવી છે, એ વતુ પણ ગુજરાતના વિદ્વાનમાં “નૈષધને જે પ્રચાર થયો હતો તેની સુચક છે. સંસ્કૃત સાહિત્યના આ અમૂલ્ય રત્નનાં આટલાં પ્રાચીન અને વિશ્વરત પ્રતીકે બીજે કયાંય મળતા હોય એમ મારા જાણવામાં નથી,
ગજરાતમાં લખાયેલી નિષધંની ટીકાએ નૈષધીનુ વ્યવસ્થિત અધ્યયન-અધ્યાપન પ્રમાણમાં ગૂજરાતમાં જ પહેલું થયું હોય એમ તેની સૌથી પ્રાચીન-તથા સૌથી વિદ્વત્તાપૂર્ણ .: E. Descriptive Catalogue of M88, of the Jain Bhandar at Pattan, p. 113.
૧૦. Ibid, p. 170. 11. Catalogue of Mss. in Jesalmere Bhandar, p. 13-16-37.
૧૨. જુઓ–“ અમારો અનુભવ છે ત્યાં સુધી પંદરમી સદીના અંત સુધી તાડપત્ર ઉપર લખવાનું ચાલુ રહ્યું છે. પંદરમી સદીના અસ્ત સાથે તાડપત્ર ઊપરનું લેખન પણ આથમી ગયું છે.”-પુરાવિદ મુનિ પુણ્યવિજ્યજીત “ ભારતીય જૈન શ્રમણ સંસ્કૃતિ અને લેખનકળા, ' પૃ. ૨૬
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે -ટીકાઓ ગૂજરાતના વિદ્વાનોએ લખી છે તે ઉપરથી લાગે છે.૧૩ ગુજરાતમાં લખાયેલી “નૈષધની નીચે પ્રમાણે છ ટીકાઓ અત્યાર સુધીમાં જાણવામાં આવેલી છે.૧૪ વિદ્યાધર૫–વિલાધરકૃત સાહિત્યવિલાધરી ટીકા એ શ્રીહર્ષના
૧૩, નિષધના બે પહેલા ટીકાકારે વિદ્યાધર અને ચંદુ પંડિત બ્રાહ્મણ હતા. બાકીની ટીકાઓ જનેને હાથે લખાયેલી છે. ગુજરાતના જનમાં નૈષધનું પરિશીલન સારા પ્રમાણમાં થતું હતું. પંદરમા સૈકામાં થઇ ગયેલ “શાન્તિનાથચરિત’ના તાં મુનિભદ્રસૂરિ પિતાના એ મહાકાવ્યમાં “શ્રીહર્ષના અમૃતસૂક્તિવાળા નૈષધ મહાકાવ્યનો ઉલ્લેખ કરે છે. સત્તરમાં સિકામાં થઈ ગયેલા, જેને વિશ્વવિદ્યા [Cosmology)ને સુપ્રસિદ્ધ ગન્યા લક્ઝકાશ તથા “કલ્પસૂત્ર' ઉપર “ સુબાધિકા ' નામની ટીકા લખનાર પ્રતિભાશાળી વિદ્વાન ઉપાધ્યાય વિનયવિજયજીએ નૈષધાદિ મહાકાવ્યોને અભ્યાસ કર્યો હતો અને તેમના પિતાના હાથે સં. ૧૬૮૪ ના ચૈત્ર વદિ ૧૦ શુક્રને દિને લખાયેલી નૈષધની બારમા સર્ગ સુધીની રામચન્દ્ર શેષની ટીકા સા. શેની પ્રત મળે છે. અરાઢમા શતકમાં થયેલા મેઘવિજય ઉપાધ્યાયે નષધીયસમસ્યા” નામથી શાતિનાથનું ચરિત્ર લખ્યું છે, તે પાદપૂતિને એક જબરે પ્રયત્ન છે. નૈષધના પ્રતીકનો એક પાદ લઈ પોતાના નવા ત્રણ પાદ ઉમેરી છે સર્ગમાં એ કાવ્ય તેમણે લખ્યું છે. મુનિભદ્રસૂરિએ પિતાના ઉપર્યુક્ત શાતિનાથચરિત્રમાં જણાવ્યું છે તેમ “નેતરેએ રચેલાં પંરામહાકાવ્યો જેનાચાર્યો પ્રથમાભ્યાસીઓને વ્યુત્પત્તિની પ્રાપ્તિ અર્થે. સતત ભણાવતા હતા.
૧૪. નૈષધની ૩૪ ટીકાઓ Classical Sanskrit Literature (પૃ. ૧૮૨-૮૩)માં કૃષ્ણમાચારીઅરે નોંધી છે, જેમાંની ર૩નાં નામ Catalogue Catalogorum માં છે. એ ૩૪ માં નહીં નેંધાયેલી રત્નચક અને મુનિચંદ્રની બે ટીકાઓ ઉમેરતાં નૈષધની ટીકાઓની કુલ સંખ્યા ૩૬ થાય, જેમાંની ૬ ગજરાતમાં લખાયેલી છે.
૧૫, વિદ્યાધર અને ચંડુ પંડિતની ટીકાઓ વિષેની માહિતી નિષધના અંગ્રેજી અનુવાદની પ્રસ્તાવનામાં છે. કૃષ્ણકાંત હિંદીકીએ આપેલી વિગતોને આધારે સંકલિત કરવામાં આવી છે, એ વસ્તુની સાભાર નોંધ લઉં છું.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુજરાતમાં “Pષધીયચરિત અને પ્રચાર કઠિન કાવ્યની સર્વપ્રથમ ટીકા હોવાનું માન ખાટી જાય છે. સાહિત્યવિદ્યાધરીની હાથપ્રતો ઉપરથી જણાય છે કે વિદ્યાધર એ રામચન્દ્ર નામે વૈદ્યનો પુત્ર હતા અને તેની માતાનું નામ સીતા હતું. સં. ૧૩૫૩ માં નિષધ ઉપર ટીકા લખનાર ચંડ પંડિત વિલાધરની ટીકાને ઉલેખ કરે છે એટલું જ નહીં પણ વિદ્યાધરની ટીકા અનુસારનાં પાઠાન્તરો પણ કેટલેક સ્થળ નેંધે છે, એટલે વિદ્યાધર સં. ૧૩૫૩ પૂર્વે થઈ ગયા છે એ તે નિશ્ચિત છે. આપણે આગળ જોયું તેમ, વિદ્યાધર પિતાની ટીકામાં વસલદેવ વાઘેલાના ભારતી–ભાંડાગારમાંના ઔષધીયચરિત’ ના પ્રતીકના પાઠને અનુસર્યો છે, એટલે તે વિસલદેવનો સમકાલીન હોય એ સંભવિત છે. ટીકાની હાથપ્રતમાં વીસલદેવને “મહારાજાધિરાજ” કહ્યો છે. હવે, વીસલદેવ ધોળકાને રાણે મટીને સં. ૧૩૦૦ માં પાટણનો મહારાજાધિરાજ થયે. તેને રાજત્વકાળ સં ૧૩૦૦થી ૧૩૧૮ સુધીનો છે, એટલે ઉપરનું અનુમાન જે સાચું હોય તો “સાહિત્યવિદ્યાધરી” વિકમના ચૌદમા સૈકાના પૂર્વાર્ધમાં રચાયેલી છે, એમ નિશ્ચિત થાય.
“સાહિત્યવિલાધરી' જો કે ચંડુ પંડિતની ટીકા જેવી પાંડિત્યપ્રવણ નથી, પણ નૈષધની તે પહેલી જ ટીકા હાઈ પાછળના ટીકાકારોએ તેને સારો ઉપયોગ કર્યો છે. તે કાળના ગુજરાતમાં સંસ્કૃતના અભ્યાસીઓમાં કાત– વ્યાકરણનું પરિશીલન વ્યાપક હતું, અને વિદ્યાધરે પણ કાત–નો હવાલે આપે છે. ૨-૪૦ ની ટીકામાં તેણે કુન્તકના વક્રોક્તિછવિત’નો તથા ૨૧–૧૨૬ તથા ૧૨૮ ની ટીકામાં “સંગીતચૂડામણિ તથા “સંગીતસાગર' એ બે સંગીતને લગતા અન્યને ઉલ્લેખ કર્યો છે. ૨–૨૪ ની ટીકામાં “પ્રતાપમાડ માંથી અવતરણ આપ્યું છે.
ચંડ પંડિત-ચંડ પંડિત પિતાની ટીકા સં. ૧૩૫૩ લખી છે એમ ટીકાના અંતમાં તેણે કરેલી નોંધ ઉપરથી જણાય છે. ચંડું પંડિત પિતાને વિષે ઠીક ઠીક માહિતી તેમાં આપે છે. તે ધોળકાને
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ર
વસતુપાલ વિહામંડળ અને બીજા લેખે વતની નાગર બ્રાહ્મણ હતો, એના પિતાનું નામ આલિંગ પતિ અને માતાનું નામ ગૌરીદેવી હતું. એના ગુરુનું નામ વૈદ્યનાથ હતું, પણ તેણે નૈષધ'ને અભ્યાસ મુનિદેવ પાસે અને “મહાભારતને અભ્યાસ નરસિંહ પંડિત- પાસે કર્યો હતો. ન્યાસ સાથે કાશિકાનો અભ્યાસ પણ તેણે કર્યો હતો. સારંગ (સારંગદેવ વાઘેલે) જ્યારે ગુજરાતનો રાજા હતો અને માધવ નામે તેને મહામાન્ય હતો ત્યારે આ ટીકા પૂર્ણ થઈ હોવાનું તેમાં જણાવેલું છે. સં. ૧૩૫૩ એસારંગદેવ વાઘેલાના રાજ્યકાળનું છેલ્લું જ વર્ષ છે. આમ છતાં એની પછી ગાદીએ આવનાર કણદેવ વાઘેલાની સમયની કેટલીક હકીક્ત પણ એમાં મળે છે. એમાં જણાવેલું છે કે સારંગદેવના અવસાન પછી મહામાત્ય માધવદેવે કઈ ઉદયરાજને રાજ્યગાદીએ લાવવાનો પ્રયત્ન કરતાં બૈરાજ્યને કારણે ગુજરાતમાં ભારે અંધાધૂધી ચાલી હતી. કર્ણ વાઘેલાના સમયમાં ગુજરાત ઉપર મુસલમાનેએ ચઢાઈ કરી તેનો ઉલ્લેખ પણ ટીકામાં છે. પહેલા સર્ગને અંતે ટીકામાં જણાવેલું છે કે “ સ્વેચ્છાએ કરેલા ઉપદ્રવને કારણે ટીકાનું પ્રતીક બળી ગયું હતું, તેથી તેની ઉચિત પૂર્તિ ચંડુ પંડિતના વિદ્વાન બંધુ ટાલણે કરી હતી.'(ત્તેરછોપત્તિજાતિગતી ટીમમાં પૂરગતિ » સT)સં. ૧૩૫૩ માં ચંડુ પંડિતે ટીકા પૂરી કરી અને એ જ વર્ષમાં સારંગદેવનું અવસાન થયું હતું. તે સમય પછીના જે ઉલેખે ટીકામાં દાખલ થયા છે તે ચંડ પંડિતના ભાઈના હાથે • દાખલ થયા હશે એમ માનવું સમુચિત છે.
ચંડ પંડિત ટ્વેદ ઉપર એક ટીકા લખી હોવાનું જણાય છે. ૯ મા સર્ગની ટીકામાં આ ઋગ્વદ-ટીકામાંથી એક વિસ્તૃત અવતરણ તેણે આપ્યું છે. સાયણાચાર્ય કરતાં ચંદુ પંડિત અર્ધી સદી એટલે જને છે, એટલે આ ટીકા ઘણું મહત્ત્વની ગણાય, પરંતુ અત્યારે તે
१६ यथा इदानीं महामात्य श्रीमाधवदेवेन आउदयराजे राजनि कर्तुमारब्धे सति महाराजश्रीकर्णदेवस्य भूमौ गुर्जरपरिश्या सर्वत्र सवैजनानां वित्तेऽपहियमाणे ઢેરાયાવ જો વિવારના (૯-૫૭ ઉપરની ટીકામાંથી)
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુજરાતમાં નૈષધીયચરિત તા પ્રચાર
C૪૩
ઉપલબ્ધ નથી. ચંડુપતિ વૈશ્વિક કમ કાંઢના નિષ્ણાત હતા અને સંસ્કૃત કાવ્યાના તે એકમાત્ર ટીકાકાર એવા છે, જે વારંવાર શ્રૌતસૂત્રાના હવાલા આપે છે. તેણે સેામસત્રા તથા દ્વાદશાહ અને અગ્નિચયન યજ્ઞા કર્યાં હતા. વાજપેય યજ્ઞ તથા બૃહસ્પતિસવ કરીને તેણે અનુક્રમે ‘સમ્રાટ્ર’ અને ‘સ્થપતિ’ની પદવી ધારણ કરી હતી.૧૭ આ ઉલ્લેખા બતાવે છે કે ચડુ પડિત ભારે સમૃદ્ધિશાળી હોવા જોઈએ. ખીજું એ પણ જાણુવા મળે છે કે વિક્રમના ચૌદમા સકામાં ગુજરાતમાં વૈશ્વિક યજ્ઞા થતા હતા. ચ ુ પડિત પેાતાના પુરાગામી વિદ્યાધરની ટીકાના નીચે પ્રમાણે ઉલ્લેખ કર્યો છે-
टीकां यद्यपि सोपपत्तिरचनां विद्याधरो निर्ममे
श्रीहर्षस्य तथापि न स्यजति सा गम्भीरतां भारती । दिकूलकयां गतैर्जलधरद्गृह्यमाणं मुहुः पारावारमपारमम्बु किमिह स्याज्जानुदध्नं कवित् ॥
નૈષધ' ઉપર તેા શુ પણ બીજા કોઈ પણ સંસ્કૃત કાવ્ય ઉપર ચ ુ પૉંડિતના જેટલી વિદ્વત્તાપણું ટીકા બીજી એક પશુ લખાઇ નથી. નૈષધ જેવા પાંડિત્યપૂર્ણ કાવ્યના વિવેચક્રે પાતાની ટીકામાં આપણી પરપરાગત વિદ્યાના પ્રત્યેક ક્ષેત્રના ગ્રન્થામાંથી સવિસ્તર અવતરણા આપ્યાં છે અથવા પ્રસ્તુત ઉલ્લેખા કર્યાં છે; એટલુ જ નહીં પણ તે તે સ્થળે તેણે જે મૂલગામી વિવેચન કર્યું છે તે બતાવે છે કે ચડુ પંડિત ન્યાય, વ્યાકરણ અને સાહિત્યને પ્રાં પતિ હતેા.
"
ચ ુ પંડિતની ટીકામાં દાર્શનિક ગ્રન્થામાં પ્રશસ્તપાદભાષ્ય, શ્રીધરની ન્યાયકન્જલી', કુમારિલનું ક્ષ્ાકવાતિ', ભાસનના ‘ન્યાયસાર,’ આનòધિકૃત ન્યાયમકરંદ', તથા ‘સાંખ્યકારિકા’ અને મીમાંસાત્રાના - ઉલ્લેખા છે. વૈદિક સાહિત્યમાં બૃહદ્દેવતા', યાકનુ ‘નિરુકત' તથા તે
૧૭, બાવીસમા સગની ટીકાને અંતે
यो वाजपेयजनेन बभूव सम्राट् कृत्वा बृहस्पतिसवं स्थपतित्वमाप ।
यो द्वादशाइय(ज)नेऽग्निचिदप्यभूत् सः श्रीचण्डु पण्डित इमां विततान टीकाम् ॥
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિશાળ અને બીજા લેખે ઉપર દુર્ગાચાર્યની ટીકા, કાત્યાયનશ્રોતસત્ર, “શાખાનશ્રૌતસત્ર શાખાયનગૃહસત્ર, “અનુક્રમણિ' તથા છોગ્ય ઉપનિષના ઉલ્લેખ છે. રમાતું સાહિત્યમાં યાજ્ઞવલ્કય ઉપરની વિજ્ઞાનેશ્વરની ટીકા તથા વિશ્વરૂ૫,૧૮ ગોવિન્દરાજા અને વરસ્વામી૨૦ નામે આચાર્યોનો ઉલ્લેખ છે. પુરાણોમાં વિષ્ણુપુરાણુત થા “ભાગવત’ના ઉલ્લેખો છે. કેશગ્રન્થામાં પ્રતાપમાર્તડ,” ધન્વન્તરીય નિઘંટુ હેમચન્દ્ર, હલાયુધ અને ક્ષીરસ્વામીના ઉલ્લેખ છે. કાવ્યનાટક સાહિત્યમાં કાલિદાસ, માઘ, ભારવિ, મયુરકૃત “સુર્યશતક' મુરારિફત “અનરાઘવ” તથા આનન્દવર્ધનકૃત “અજુનચરિત' (અત્યારે અનુપલબ્ધ)ના ઉલ્લેખ છે. અલંકારગ્રન્થમાં મમ્મટ, રુદ્ર, રુક, ભજુરાજ, દશરૂપક, “શૃંગારતિલક તથા વામનકૃત “કાવ્યાલંકારના ઉલ્લેખ છે. પિંગલગ્રન્થમાં “વૃતરત્નાકર' તથા પિંગલસૂત્ર ઉપરની હત્યાયુધની ટીકાના ઉલેખો છે. કામશાસ્ત્રમાં વાત્સ્યાયન “કામસત્ર' તયા તે ઉપરની જયમંગલા ટીકા અને “રતિરહસ્ય’ના ઉલેખો છે. વ્યાકરણમાં ચં પંડિત પાણિનિ તેમજ કાત– બન્નેમાંથી અવતરણ આપે છે. કાત્યાયનવાર્તિક, કાશિકા' તથા “પદમંજરીને તથા “ગણકાર' નામે કાઈ ગ્રંથને પણ તે ઉલ્લેખ કરે છે.
ચંડ પંડિતની “નૈષધ'ની ટીકા એ ગુજરાતના સંસ્કૃત સાહિત્યનું અમૂલ્ય રત્ન છે. દુર્ભાગ્યે એ ટીકા હજી અખંડિત સ્વરૂપમાં પ્રાપ્ત થઇ નથી. પ્રો. કૃષ્ણકાના હિન્દીકીએ નૈષધના અંગ્રેજી અનુવાદનાં ટિપ્પણમાં એમાંથી કેટલાંક અવતરણો આપ્યાં છે, પરંતુ નૈષધના મૂલગામી અભ્યાસની દષ્ટિએ એ ટીકાને મળ્યો છે તેટલો ભાગ પણ પ્રસિદ્ધ થવાની જરૂર છે.
૧૮. વિાનેશ્વર મિતાક્ષરીકામાં પિતાના પુરોગામી તરીકે વિશ્વરૂપને ઉલ્લેખ કર્યો છે.
૧૯, “મનુસ્મૃતિના ટીકાકાર. * ૨૦. આ હરસ્વામી તથા “શતપથબ્રાહ્મણના ટીકાકાર હરિસ્વામી અભિન્ન હોય એમ સંભવે છે.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુજરાતમાં વૈષધીયચરિત ને પ્રચાર
૧૪૫
ચારિત્રવર્ધન-આ જૈન ટીકાકાર ખરતરગચ્છાચાય જિનપ્રભસરિસ'તાને કલ્યાણરાજના શિષ્ય હતા. તેમણે સ ૧૫૧૧માં નૈષધ’ની ટીકા લખેલી છે, તેની હાથપ્રત ખીકાનેર સ્ટેટ લાયબ્રેરીમાં છે.ર૧ ચારિત્રવન એક જાણીતા જૈન ટીકાકાર છે, તેમણે ‘રઘુવંશ,’ ‘કુમારસંભવ’, ‘સેવદૂત’, ‘શિશુપાલવધ’ તથા ‘રાધવપાંડવીય’ ઉપર પણ ટીકાઓ લખી છે. ચારિત્રવનની નૈષધ’ટીકા છપાઇ ગઈ છે એમ શ્રી અગરચંદ નાહટા જણાવે છે, પરન્તુ તે મારા જોવામાં આવેલ નથી તેથી એ સબંધી વિશેષ અહીં લખી શકયા નથી.
જિનરાજસૂરિ-જિનરાજસૂરિ ખરતરગચ્છના આચાય હતા. તેમને જન્મ સ.૧૬૪૭ માં થયા હતા તથા તેમણે દીક્ષા સ. ૧૬૫૬માં લીધી હતી. સ. ૧૬૬૮ માં આસાવલમાં જિનચંદ્રસૂરિએ તેમને વાચકદ તથા સ. ૧૬૭૪ માં મેડતામાં આચાર્ય પદ આપ્યુ હતું. ખરતરગચ્છના આ એક પ્રભાવશાળી આચાય ગણાય છે. તેમણે સં. ૧૬૭૫ માં અમદાવાદના વતની પારવાડ જ્ઞાતિના સંધવી સેામજીપુત્ર રૂપજીએ રાવેલી ઋષભાદિ જિનાની ૫૦૧ પ્રતિમાઓની શત્રુ ંજય ઉપર પ્રતિષ્ઠા કરાવી હતી તથા ભાણવડ ગામમાં શાહ ચાંપશીએ કરાવેલા દેવગૃહમાં અમૃતઝરા પાર્શ્વનાથ પ્રમુખ ૮૦. ખમ્માની પણ પ્રતિષ્ઠા કરાવી હતી. આ પ્રમાણે અમદાવાદ વગેરે નગરામાં પણ પ્રતિષ્ઠા કરાવી હતી.૨૨ તેમણે ‘નૈષધ’ ઉપર વૃત્તિ તથા બીજા કેટલાક નવીન ગ્રન્થા રચ્યા હતા એવા ઉલ્લેખ પણ પર્દાવલીઓમાં મળે છે.૨૩
૨૧. જીએ ભારતીય વિદ્યા' ભાગ ૨, અશ્વ ૩માં શ્રી. અગરચં નાહટાને લેખ જૈનેતર ગ્રંથા પર જૈન વિદ્વાનોં કી ટીકાયે,
૨૨. શ્રીજિનવિજયજી સ’પાદિત ખરતરગચ્છ પટ્ટાવલી સ’ગ્રહ,' પૂ.
૫-૬
२३. एवंविधाः जिनमते नितिकारकाः xxx समस्ततर्क व्याकरण छदा कंकार कोशकाव्यादिविविषशास्त्रपारिणा नैषधीय काव्य संबंधी जिनराजवृत्त्यामने कनवीनग्रन्थविधायका: श्रीबृहदखरतरगच्छनायकाः श्रीजिनराजसूरयः सं. १६९९ आषाढ सु० કે પને માગઃ ।-એજ
૧૦
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
વપાલનું શિલામડળ અને બીજા લેખે જિનરાજની નૈષધ ટીકા “ખાવબોધા' નામથી ઓળખાય છે. તેની સં. ૧૭૪૮ માં લખાયેલી હાથપ્રત ભાંડારકર ઇન્ટીટટમાં છે. જિનરાજસૂરિની ટીકા પણ એક વિદ્વત્તાપૂર્ણ ગ્રન્ય છે અને નિષદની ટીકાઓમાં તેનું એક વિશિષ્ટ સ્થાન છે. જિનરાજે ભોજી દીક્ષિતકૃત મનેરમા’નાં અવતરણો આપ્યાં છે તથા હેમચન્દ્રના વ્યાકરણ તથા અભિધાનચિત્તામણિને હવાલે પણ તે વારંવાર આપે છે. શ્રીધર નામે કેશકારને પણ એક સ્થળે તેમણે કર્યો છે. શ્રીહર્ષના વેદાન્તઝન્ય
ખંડનખંડખાલ' ઉપર “ખંડનપ્રકાશ' નામે ટીકા લખનાર વર્ધમાનમિશ્રના મતનું પણ તેમણે એક સ્થળે ખંડન કર્યું છે.
અર્થની બાબતમાં જિનરાજ મેટે ભાગે વિદ્યાર્થીઓમાં સુપ્રસિદ્ધ નારાયણ ભદની ટીકાને અનુસરે છે એટલું જ નહીં પણ તેમાં ઉચિત સુધારાવધારા કરે છે. પરંતુ વાચના તો તેણે પ્રાયશઃ ગુજરાતના જૂના ટીકાકારો વિદ્યાધર અને ચંડ પંડિતની સ્વીકારી છે એ યોગ્ય છે, કેમકે “નૈષધીની સૌથી જૂની–અને તેથી વિશ્વાસપાત્ર–વાચના એ ટીકાએમાં જળવાયેલ છે.
અનિચંદ્ર-મુનિચંદ્રકૃત નષધટીકા અત્યારે ઉપલબ્ધ નથી, પણ કઈ જૂના ગ્રન્થભંડારની સૂચિમાં તેનો ઉલ્લેખ છે. એ સૂચિમાં મૂળ નિષધ તથા તે ઉપરની પાંચ ટીકાઓની નીચે પ્રમાણે નોંધ છે, જેમાં | મુનિચંદ્રકૃત ટીકાનો પણ ઉલ્લેખ આવે છે
–ફર્ષકૃત વિષwાં ૪૦૦
–સટીગ વાંકી ૨૦૦૦ ૮૪–તથા કીર્ષના છ માથે ૧૦૦૦૦ '૮–તથા વૈશાવી રહ્યા ૨૦૦૦ .८६-श्रीमुनिचन्दसूरिकृनटीका १२०००
૮૦–માર ૧૦ રાષતા ૧૨૦૦૦
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુજરાતમાં નૈષધીયચશ્તિ ના પ્રચાર
=મ્યા અવિ પાટીદાઃ દેશ-પરદેશજ્ઞલિાિતંત્ર
પતિ ૪
મુનિચન્દ્ર નામના અનેક જૈન વિદ્વાના અને ગ્રન્થકારા થઇ ગયા છે,૨ તેમાંથી કયા મુનિચન્દે નૈષધ'ની ટીકા લખી તે કહેવુ” મુશ્કેલ છે. ખાદ્ (વડ) ગચ્છમાં મુનિચદ્રસૂરિ નામે એક સુપ્રસિદ્ધ ગ્રન્થકાર થયા છે, પરંતુ તેમના સ્વર્ગીવાસ સ. ૧૧૭૮ માં થયા હતા, જ્યારે નૈષધની રચના : વિક્રમના તેરમા સૈકાના પૂર્વી માં થઇ છે, એટલે છા ટીકા તેમની તેા ન જ હોઈ શકે. ઉપર્યુક્ત સૂચિની પ્રસ્તાવનામાં શ્રીજિનવિજયજીએ ધ્યાન દાયુ છે કે વિક્રમના પંદરમા સકા પૂર્વે લખાયેલા ગ્રન્થાનાં નામ જ એ સૂચિમાં છે. અર્થાત્ સૂચિ મેાડામાં મેાડી પ’દરમા સૈકામાં લખાયેલી હશે. આ જોતાં મુનિયન્દ્રસૂરિની ‘વૈષ’ટીકાના સમય પશુ ત્યાર પહેલાંના માનવે જોઇએ.
૧૪
1
રત્નચન્દ્-વિક્રમના સત્તરમા સૈકામાં થયેલા સુપ્રસિદ્ધ જૈન વિદ્વાન ‘કૃપારસકાશ’કાર શાન્તિયદ્રના શિષ્ય રત્નચંદ્રે નૈષધ’ઉપર ટીકા લખી છે. આ ટીકાની હાથપ્રત જાણવામાં આવી નથી, પશુ તેના ઉલ્લેખ રત્નચંદ્રે પેાતાની ‘રઘુવંશ’ટીકામાં કર્યાં છે૨૭ એટલી જ માહિતી તેના વિષે મળે છે. રત્નચંદ્ર એક વિદ્વાન ગ્રન્થકાર અને ટીકાકાર હતા. તેમણે સં. ૧૬૭૧ માં પ્રામ્નચરિત’ મહાકાવ્ય, સં. ૧૬૭૪ માં મુનિસુન્દર
૨૪. ‘પુરાતત્ત્વ,’ પુ. ૨, અંક ૪ના વીજતવિજયજીના લેખ, સંસા ભાષાના વ્યાકરણુ, કાય, છંદ, કાવ્ય અને અવકારાવિવિષયક કેટલાક પ્રધાન ગ્રંથેની એક ટૂંકી યાદી', ઉપર આપેલા અવતરણમાં ચંડુ પડિત તથા વિદ્યાધરની ટીકાઓની નેત્ર છે. કીડા ના પાત્ર કમલાકરગુપ્તનુ ભષ્મ ઉપ લબ્ધ નથી, પણ ને તેનું શ્લોકપ્રમઙ્ગ સાચુ હાય તા એ ટીકાગ્રંથ વિસ્તૃત હશે એની કલ્પના કરવી પણ કઠિન છે,
૨૫. જૈન સાહિત્યના સક્ષિપ્ત ઇતિહાસ, પૃ. ૮૬૩
૨૬. એજ, પુ. ૨૪૧-૪૩
૨૭ એજ, પૃ. ૫૭
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખ
સરિકૃત અધ્યાત્મકલ્પકુમ” ઉપર કલ્પલતા નામની ટીકા, સં. ૧૬૭માં સમ્યકવસતિકા' ઉપર ગૂજરાતી બાલાવબોધ તથા સં. ૧૬૭૯ માં ધર્મસાગર ઉપાધ્યાયના મતના ખંડનરૂપે મુમતાહિવિષ-જગુલિ' નામે ગ્રંથ રચ્યો છે. આ સિવાય તેમણે પોતાના ગુના કૃપારસકાશ” ઉપર તમાં કેટલાક સ્તા ઉપર પણ ટીકાઓ લખેલી છે. ૨૯
૨૮. એજ, પૃ. ૫૯૭-૯૮
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમયનિર્દેશ
૧. વસ્તુપાલનું વિદ્યામ`ડળ....ગુજરાત સાહિત્યસભા ચેાજિત ઇતિહાસ
સ’મેલનમાં રા થયેલા નિબંધ, અમદાવાદ, ડિસેમ્બર ૧૯૪૪ ( મુદ્રિત પ્રજામ’ સાપ્તાહિકના તા. ૩૦-૯-૪૫ થી તા. ૨૮-૧૦-૪૫ સુધીના અકામાં ) ‘બુદ્ધિપ્રકાશ,’ આકટોબર-ડિસેમ્બર ૧૯૪૫ એક પક્ષી...૧૬મા ગૂજરાતી સાહિત્ય સંમેલનમાં રજૂ થયેલા નિબંધ, રાજકેટ, આકટાબર ૧૯૪૬ ( મુદ્રિતઃ ‘પ્રજામ ગૂજરાત સમાચાર, દીપાત્સવી "ક, સ. ૨૦૦૨)
૨. સારનાથ..... ૭. ભારુંડ: લેાકકલ્પનાનું
......
૪. ‘પ્રબન્ધકાશ'ના મુઇઝુદ્દીન કાણુ ?...ગૂજરાતી,' દીપેાત્સવી અ’ક, સ. ૧૯૯૦
૫. એક ઐતિડાસિક જૈન પ્રશસ્તિ...કાસ ગૂજરાતી સભા ત્રૈમાસિક’ આકટાબર -ડિસેમ્બર ૧૯૩૭
૬. સંડેરઃ ઉત્તર ગુજરાતનું એક ઐતિઽાસિક ગામડુ...શારદા' ફેબ્રુઆરી ૧૯૩૭ ૭. જ્ઞાનમાં નિવ્રુત્તિ ન ચે....'પ્રજા મધુ-ગૂજરાત સમાચાર,' દીપેાત્સવી અંક, સ. ૧૯૯૬
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
વરકુપાલનુ વિલામડળ અને બીજા લેખે ૮. કલાક એતિહાસિક શિલાલેખે.નં. ૧ થી ૫ ફાર્બસ ગૂજરાત
સભા સૈમાસિકમાં જુલાઈ-સપ્ટેમ્બર ૧૯૩૯ માં, તથા નં. ૬ અને ૭ “ગુજરાતી”
દીપોત્સવી અંક સં. ૧૯૮૭ માં મુકિત. ૯ પાટણના જૈન ઇતિહાસની કેટલીક સામગ્રી...અહીં આપેલી છે
નધિ પાટણ વિદ્યાર્થીમંડળની માસિક અભ્યાસગ્રહ પત્રિકાના અનુક્રમે વિશાખા સં. ૧૯૬, શ્રાવણ સં. ૧૯૯૭, વૈશાખ સ. ૧૯૯૯, કારતક સં. ૨૦૦૨, વૈશાખ સં. ૨૦૦૦ અને વર્ષ ૨૦, અંક ૩ એ .
અકામાં છપાયેલ છે. ૧૦. ગુજરાતનાં શાહી મુગલ ફરમાને... પ્રજાબંધુ' સાપ્તાહિક, તા. ૧૦
નવેમ્બર ૧૯૪૦ ૧૧. સૌભાગ્ય પંચમી કથા.. “આત્માનંદ પ્રકાશ, માગશર સં. ૧૯૮૮ ૧૨. ગુજરાતમાં નિષધીયચરિતને પ્રચાર તથા તે ઉપર લખાયેલી ટીકાઓ.... પંદરમા ગૂજરાતી સાહિત્ય
સંમેલનમાં રજૂ થયેલો નિબંધ, વડોદરા, ડિસેમ્બર ૧૯૪૩ (મુદ્રિતઃ ભારતીય વિલા' ભાગ ૩, સિંધી સ્મૃતિ અંક)
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
સણિ અબર હ૭, ૯, ૧૦૦, ૧૧૩ " અમાવા ૮૯, ૧૧૫, ૧૧, ૧૪, અગરચંદ નાહટા ૧૪૫
૧૫ અચિયન ચ ૧૪૩
અમરચંદસૂરિ , ૧૪, ૧૫, જ અજયપાલ ૧૧૧
૧૦, ૧૮ અજિતસિંહસરિ૬૪, ૧૫, ૬, ૧૦૪
અમર ૧૦૦ અજતા ૩૦
અમારી ૭૬ અણહિલપુર ૫, ૭, ૨૪, ૪, પર, અસી હર ૧૫
અરિસિંહ૩,૧૫,૧૬,૧૭, ૪૬, પર અણહિલપત્તન ૯૭
“અરેબિયન નાઇસ , ૪૨, અધ્યાત્મા૫કુમ” ૧૪૦
અનયતિ ૧૪ ' અનગારિક ધર્મપાલ ૩૭
- અ ટેવ ૫૫ “અનર્થરાઇવ’ નાટક ૨૧, ૧૪૪ અાજ ૫, ૧૫ અનાવાડા ગામ હ૩
“અર૫' ૭ અનુક્રમણિ ૧૪૪
અષ્ટાયલ ૯૮ અપરાજિત કવિ ૨૩, ૨૪
અલફખાન ૧૧૭ અબુ ઝફર નવી ૧૧૭
અલાઉલીન ખિલજી ૭૭, ૧૦૦ અભયકુમારચરિત' o૮
અલંકારપ્રબોધ' ૧૬, ૨૨ અભયદેવસૂરિ ૫૯,૬૦, ૬૫, ૬૮, ૯૨
“અલકારમહાલધિ' ૧ અભિધાનચિતામણિ ૧૪૬
અલતમય ૨૬, ૫૧, ૧૨, ૫૪, ૫૫, “અભિધાનપ્પલીપિકા ૪૨
* ૫૬, ૫૦, ૫૮ અભિનવગુપ્ત ૨૮
અવનિવર્મા ૮૭ અભિનવ સિદ્ધરાજ છે
અશોક ૩૬ -ને ધર્માજિક સ્ત અભ્યાગૃહપત્રિકા ૧૦૫
૩૬ -ને સિંહdભાગ ૬
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨
અસારવા ૧૧૮
અન્તર ૭૨ અખિકાશ્તાત્ર' ૨
આગમ ગચ્છ ૭૫
આણુજી ફેંચાણુજીની પેઢી ૧૧૩
આત્માન’પ્રકાશ' ૭૮
આત્માનઃશતાબ્દી મારકગ્રંથ’૧૦૧
આન મેધ ૧૪૩
આનદન ૧૪૪ આન'વિમલસૂરિ ૯૪
આજી ૫, ૧૪, ૩૧, ૪૪, ૫૦, ૫૫, ૬૯, ૭૦, ૭૩, ૭૫, ૭૭, ૮૧, ૯૨, ૧૧૬ આનુપ્રશસ્તિ' ૨
'આશુરાસ' ૩૧
આભ્ ૭૨
‘આર’ભસિદ્ધિ' ૨૦
આરાસણ ૬૯
આ આલેાલ સન્હે આક્ નેન
ગુજરાત' ૭૦, ૭૧, ૯૫ આલમખાન લાદી ૯૦ આલિગ મંડિત ૧૪૨
આલ્પ્સડીફ્ ડો. જર
આવશ્યક કથા' ૩૯
વસ્તુપાલનું વિધામંડળ અને બીજા લેખે ઇન્ડીઅન એન્ટીવેરી' ૪૯, ૫૨, ૯૮,
૧૦૦
ઇન્દ્રમડપ ૨૦
ઇમાદુમુક્ષ્મ ૮૯, ૨૦
ઇલાહી સંવત ૧૦૦
ઇલીઅઢ ૪૯, ૫૦ ઇ.સપતન ૩૪
આવશ્યક ચૂર્ણિ’ ૧૦૭
આશારાજ ૮૪
·
આસર કર
આસડ કવિ ૨૫ આસાવલ ૧૪૫ માંબર ૨૦
ઈડર ૫૫, ૬૯, ૧૦૪ ઈશ્વરીપ્રસાદ ૫૧
ઉજ્જયિની ૮
ઉજ્જયંત તીથ ૬૪
'ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર' ૩૯, ૪૩,–ની પાઇઅ ટીકા, ૩૯ ઉચપ્રભસૂરિ ૩, ૧૮, ૧૯, ૨૦, ૨૧,
૨૯, ૩૧, ૮૫
ઉયરાજ ૧૪૨ ઊઁચસાગરગણું ૧૦૦ ઉસિ’હું ૧૪, ૫૭
ઉદયસૂરિ ૨૪ ઉદાયી યાગી ૧૦૧
ઉદ્ભટ ૨૮ ઉદ્દાતનસૂરિ ૯૭
ઉના ૨૭
ઉપદેશક દલી’ ૨૫ ‘ઉપદેશતરંગિણી’ ૧૪, ૧૭
ઉપદેશપદ' ૬૬
‘ઉપદેશમાલા’ ૨૦, ૧૦૫
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂચિ
‘ઉપદેશમાલા કર્ણિકા’ ૨૦ ‘ઉપદેશમાલા બૃહદ્ વૃત્તિ' ૬૭ ઉપનિષદ્-સાહિત્ય ૩૩ ‘ઉપમિતિભવપ્રપ`ચાનામ સમુચ્ચય' ૬૬
ઉદાધરાધવ ૧, ૨, ૫ 'ઉવવાઇઅ’ ૩૯
ઊંચ ૫૪
‘ઋગ્વેદ’ ૧૪૨ ઋગ્વેદ ટીકા' ૧૪૨
ઋષિપત્તન ૩૪, ૩૫, ૩૬
એપીગ્રાસી ઈંન્તિકા ૮૭ એમ. એસ. કામીસરીએટ ૧૧૨ ૧૧૭
ઔરંગઝેબ ૧૧૧, ૧૧૫, ૧૧૬, ૧૭, ૧૧૮
૩૩ ૮૭
‘કથારત્નાકર’ ૨૧
નકુશલ ૧૧૯, ૧૨૦ નાજ ૩૫, ૧૦૭, ૧૩૪ મલાકર ગુપ્ત ૧૪૭મલાદિત્ય ૩૧
રણધેલા ૭૪ ‘કરુણાવજાયુધ’ ૨૫
* દેવ ૪૬, ૫૫, ૭૬, ૮૭
દેવ વાધેલા ૧૪
‘કણ સુન્દરી’ નાટિકા ૬૭, ૩૮, ૮૦ શુ સેાલ’કી ૪૮, ૭૧, ૮૦ "વતી ૬૯ કર્નલ મેકેન્સી ૩૬ ૪ સ્તવ’ ૨૦
‘ક્લાકલાપ’ ૧૬
‘કલ્પસૂત્ર’ ૩૮, ૩૯, ૪૩, ૭૫, ૧૪૦૬ -ની સુખાધિકા ટીકા ૩૯, ૧૪૦
કલ્યાણ ૮૦
કલ્યાણરાજ ૧૪૫
‘કવિશિક્ષાવૃત્તિ' ૧૬ 'કાકુત્સ્યકેલિ' ૨૨, ૨૩
૧૫૩
‘કાતંત્ર’ વ્યાકરણ ૧૩, ૧૪૧, ૧૪૪ ‘કાત્યાયન વાતિક’ ૧૪૪ કાત્યાયન શ્રૌતસૂત્ર ૧૪૪ કાન્તિવિજયજી પ્રવર્તક ૧૨૦
કાન્હડદે ૫૬, ૫૭ ‘કાન્હડદે પ્રબન્ધ' ૫૫, ૫૬
કાન્હા ૭૩, ૭૫
કાપિન્નુલ ગાત્ર ૧૩
કામમહાવન ૩૫
‘કામસૂત્ર’ ૧૪૪;–ની જયમ ગવાટીકા
૧૪૪
કાલિટ્વાસ ૬, ૭, ૧૭, ૨૪, ૩૭, ૧૪૪ ‘કાવ્યકપલતા’ ૧૬, ૧૭ કા૦ચકપલતાપરિમલ’૧૬
‘કાવ્યપ્રકાશ’ ૫, ૨૮ કાવ્યપ્રકાશ સમ્રુત' ૨૮, ૩૦ કાવ્યશ પ
‘કાવ્યાલ કાર’ ૧૪૪ ‘કાશિકા’ ૧૪૨, ૧૪૪
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાલનું વિશાળ અને બીજા કેમ કાશી ૨, ૩૪, કપ
લાસિકલસંરકત રિચર ૧૪, ૧૪૦ મીરા : .
વીન્સ પહેજ ૩૯ જાતિ મૌલા' ૫, ૬, ૮, ૯, ૧૨, ૧૪
રચવામી ૧૪૪ ૮, ૨૪, ૨૫, ૪૦, ખ, પર. ૫), ૧૫ કુવર ગામ ૧૦૦
ખરતર ગ૭ ૭૮, ૯૪, ૫, ૯૮, કુલ્હન ૩૫, ૯, ૧૦, , ૧૫ કન્તક ૧૪૧
ખરતરગચ્છ પાવલી સંગ્રહ’ ૧૪૫ કમતાહિવિષકનગુલિ ૧૪૭.
ખરતર” બિરા ૯૮ ‘કુમતિકાલ ૯૪
ખપરખાન ૨૨ કમરગિરિ ૧૦૯
ખરીફ ૨૬ કુમારદેવી ૩૫ '
ખંડનખંખાવ ૧૪૬ કુમારપાલ ૪, ૮૬, ૮૭, ૮, ૧૨, ખંહનપ્રકાશ' ૧૪૬ ૧૯, ૧૨.
ખંભાત ૩, ૧૦, ૨૦, ૨૬, ૨૯, કુમારપાલચરિત મહાકાવ્ય ૨૭, ૮૮ ૫૩, ૫૪, ૫૮, ૯ કુમારમાં ૪ - કુમારસંભવ” ૧૪૫ કુમારિલ ૧૪૩
ગાધર ગહલાક ૧૦૦ કુલભષણગણ ૬૪
ગની ૫૦, ૧૧૦, ૧૧૧ કુંવર , ૧૦૦
ગણુકાર' ૧૪૪ કૃપારસરા ૧૪૭, ૧૪૮
ગાધાર ૧૪૬ કણકાન હિનીકી ૧૪૦, ૧૪ ગાયકવાહ૪ એરીએન્ટલ સિરીઝ ૬૭, Hણનગર ૧ કૃષ્ણમાચારીઅર ૧૩૪, ૧૫
ગાંધાર ૭૫ ગુલાલ ઝવેરી ૧૧૩
ગાંલ ૧૦૨
ગિરનાર ૫, ૬, ૮, ૧૯, ૨૦, ૫૯, કેટલાસ ગેમ ૧૪૪ S
૧૦, ૪, ૭૫, ૨, ૯, ૧૦૨, ૧૧૬ કોક પક્ષ૪
વિસ્તારમંડન નેમિનાથ રસ્તવ ૨ કાય ,
ગુણભદ્રસૂરિ ૭૮ કાંબી ૩૪
: ચશીલ જાન ૩૪ કરાયા ૫૪ . . : :
કવિ
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂચિ
ગુલેચા ગાત્ર ૪ ગુગઢી તળાવ ૧૦૧, ૧૦૨ ગુજરાતના ઐતિહાસિક લેખા' ૮૬ ગુજરાત વર્નાક્યુલર સાસાયટી ૩૩ ‘ગજરાતી લે’જ એન્ડ લીટરેચર ૮૧ ગુમદેવ ૮૧, ૮૭ ગાઙ્ગહ ૪૪
ગાવિન ૧૩
ગાવિનચન્દ્ર ૩૫, ૧૩૪ ગાવિન પ્રભૂતવષ ૮૬
ગેાવિન્તરાજ ૧૪૪
ગાલીયખડ ૭૬
ગાઢ ૦ ૮, ૧૧
6
ગૌતમપૃચ્છા ′ ૯૨ ગૌતમ બુદ્ધ ૩૩,
ગરીશ’કર આવા ૫૭, ૫૮, ૭૭
કુલ ૪૪ ધરાતખાન ૧૧૫ : ધારી ઈફ્ ૨૦, ૫૭
!
ચતુવિ“શતિ જિનસ્તત્ર' ૨૧, ૧૨૦ ચતુવિ તિપ્રબન્ધ ’– ૨, ૫, ૧૪,
"
૧૫, ૧૬, ૧૭, ૪૪, ૪૬
ચન્દ્રપ્રભસૂરિ કર ચન્દ્રાવતરણ ચૈત્ર ૩૪ ચન્દ્રોન્માનપુર ૧૦૪
૫ ૮૪
ચપ્રસાદ ૯૪
યાતિ ૦૩, ૭૦
4
ચ ુ પડિત ૧૯૦, ૧૪૧, ૧૪૨,
૧૪૩, ૧૪૪, ૧૪૩, ૧૪૭ ચંદ્રગચ્છ ૨૩, પ, ૬૦, ૧૧, ૧૭, ૧૯
ચતિલક ૦૮ ચંદ્રાવતી ક
ચકુમાણા ૧૦૪, ૧૦૬
સપી ૩૪
ચાચરિયાક ૩૧
ચાણમાં ૧૦૨, ૧૦૩; ૧૦૬
ચામુંડ ૪
ચામુંડરાજ ૮૬
ચાસ્ત્રિવન ૧૪૫ મારૂપ ૧૦૬
ચાંપશી ૧૪૫
ા ૬૦
ચિન્તામણિ પાર્શ્વનાથનું મન્દિર ૧૧૫ ચિમનલાલ દલાલ ૪૮, ૬૭
ચેતસીંગ ૩૬
ચૈત્યવાસી ૯૮
ચૈત્રવશ ૬ • ચૌરપ ચાશિકા ’ ૬૭, ૮૦
•
ઇન્દોરનાવલી ૧૪૪ છાન્દોગ્ય ઉપનિષદ' r
અવા નાઠક ૧૨
જગાહ ૫૦ જગતષ ૩૬
જનપ્રમાણમાસ' ૬૦, ૬૫
•
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે ‘જન્મસમુદ્ર' ૨૧
જિનવધન ગણિ ૧૦૧ જયદેવ ૩૧
જિનવલ્લભસૂરિ ૯૮ જયમંગલા” ટીકા ૧૪૪
જિનવિજયજી મુનિ ૨૦, ૭૩, ૭૪, જયસિંહદેવ ૮૬
૭૬, ૭૭, ૯૨, ૧૪૫, ૧૪૭'. ' જયસિંહસૂરિ ૩, ૧૭, ૨૬, ૨૭, ૨૬ જિનસમુદ્રસૂરિ ૯ જયંતચંદ્ર ૧૩૪
જિનસિંહસૂરિ ૧૦૦ જયંતદેવ ૩૧
જિનહર્ષ ૨ જયંતસિંહ ૬, ૭, ૨૦, ૨૪, ૨૬, જિનહંસસૂરિ ૯૯ ૨૯, ૫૨, ૧૩, ૫૮
જિનેન્દ્રચરિત” ૧૧ જયાદિત્યનું સૂર્યમન્દિર ૮૬ જિનેશ્વરસૂરિ ૬૫, ૭૮, ૯૯ જયાનંદસૂરિ ૭૪, ૭૫
જિનદયસૂરિ ૯૯ હલકું ૨, ૧૫
જીવણજી મેદી ૧૧૩ જહાંગીર ૧૧૨, ૧૧૩
જીવ વસૂરિ ૧૫ જ ધરાલ ગામ ૧૦૬ ૧૦૭, ૧૦૮, ૧૪૮
જીવનરાજ ૪૯ જ ૭૬
જૂનાગઢ ૮૬, ૮૭, ૮૮-ની જાતક કથા ૩૪
આકી ઓલેજીકલ સોસાયટી ૮૭ * જાદવજી ૧૧૮ .
જેતવન ૩૪ “નમે કુલ હિકાયત” ૧૧૧
જેસલમેર ૧૩૮, ૧૩૯-ભંડાર ૫૮ જબ ૬૭
જેસલમેર ભંડાર સૂચિ” ૧૩૮, ૧૩૯ જિનકુશલસૂરિ ૯૮, ૧૩૮
“જિન” ૬૭ જિનચન્દ્રમણિ ૬૫ જિનચન્દ્રસૂરિ ૮, ૯૮, ૧૦૦, ૧૪૫
જૈન ગુર્જર કવિઓ' ૯૪ જિનદત્તસૂરિ ૧૬. ૯૮ | જૈન ગ્રન્થાવલિ' ૩૦ જિનપતિસૂરિ ૯૮
જૈત્રસિંહ ૨૪, ૩ જિનપરસૂરિ ૯૮
જૈન ચિત્રકલ્પમ’ ૮૧ જિનપ્રભસૂરિ ૭૭, ૧૪૫
જૈન શ્વેતાંબર કાન્ફર હેરડ”૭૪ જિનભદ્ર ૨૦, ૨૯ ,
જૈન સત્યપ્રકાશ ૧૦૪ જિનભદ્રસૂરિ ૯૯
જૈન સાહિત્યના સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ” જિનમાણકરસૂરિ હe
૬૬, ૭૮, ૯૨, ૧૪૭, ૧૪૮ જિનરત્નકશ” ૩૦.
" જ્ઞાતાધર્મકથા” ૩૮ જિનરાજસૂરિ ૯, ૧૪૫, ૧૪૬
તિષ પ્રશ્નચતુવિ શિક” ૧૨ જિનલધિસૂરિ ૯૮
‘ તિ સાર” રા
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂચિ જાલોર ૧૪, ૫૫, ૨૬, ૫૭ ઝીંઝુવાડા ૬૯, ૭૦.
શેરવાદ ૩૫
ટંકણું લોકે ૪૦ટાલણ ૧૪૨
હાસલપુર ૭૫. ડાભી ગામ ૭૧ ફગર ૭૫ હે, કલાટ ૯૪ ડે. ૫ડયા અભ્યાસહ ૮૩, ૮૪.
૮૯, હા ઠે. બુહર ૮૧
દત્તાત્રેય ડિસ્કલકર ૪૬ દધિસ્થલી ૬૯ - દરિયાખાન ૮૯, ૯૦ . દશરૂષક ૧૪૪ દંડી ૨૮
દાનપ્રકાશ” ૧૨૦ * દાનહ ૯૪ દામોદર ૩૫ ઘારા ૧૧૫ દિલહી ૪૪, ૪૫, ૭, ૫૦. ૫૧, ૫૪, ૫૬ ‘દીપાલિકાકલ્પ’ ૧૨૦ દીવ ૯૩ હગસિંહ ૩૧
ચાર્ય ૧૪૪ દુર્ગાશંકર શાસ્ત્રી ૪૬, ૫૮ હલભરાજ ૪, ૮૬૯૮ ‘દૂતાંગદ છાયાનાટક ૧૨
* તવજ્ઞાનવિકાસિની ’૬૮ તબિ ” ૬૦, ૬૫, ૬૮ તવધવિધાયિની” ૬૫ તપાગચ૭ ૯૩, ૯૪, ૧૧૩, ૧૧૮ તરણદિત્યનું સૂર્યમંદિર ૮૭. ‘તવારીખે ફરિશ્તા” ૫૫ તારંગા ૧૯
લિ ૨૭, ૪૫, ૫૦, ૫ તેજપાલ મંત્રી (બી) ૧૦૦ તોડા શેઠ ૧૦૭. ત્રિભુવનગિરિ ૬ ત્રભુવનપાલ ૧૨ ત્રભુવનમલ ૮૦
િશલાકાપુરુષ ચરિત્ર” ૧૫
દેવક ૫ દેવચસૂરિ ૧૪, ૬૭ દેવપત્તન ૩૧ દેવપ્રભસૂરિ ૨૧ દેવભદ્રસૂરિ ૫૯, ૬૦, ૬૫, ૬૬, ૧૭, દેવસુનારસૂરિ ૧૦૧, ૧૨ દેસરિ ૨૯, ૬૭ દેલમાલે ૬૯, ૭૨ દેહા ૫ દેવીમાહા” ૬
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
ana
રાવતપુર ૧૦૯ કાવ્યાહ પક્ષ ૧૪૩ દ્વારકા છ
કામય ૫ ૪૭
•
વસ્તુપાલનું વિધામંડળ અને બીજા લેખો નરેન્દ્રપ્રભસૂરિ ૧, ૨, ૩, ૨૨, ૨૩
નવણ ૮૯
નહરવાલા ૫૦, ૫૫
નય ૩૫
નપાલ ૪૮
ધનેશ્વરસૂરિ ૫૯, ૧૪, ૬૫, ૬૬ * ધન્વન્તરીય નિષદું' ૧૪૪
ધરાદેવ ૨૩
ધર્મચક્ર ૩૭
:
ધમ ચાર્જિનવિહાર ૭૫ ધર્મપ્રવતન ૩૫ ધર્મદાસણ ૨૦ ધર્મમુખ સ્તૂપ ૩૬ ધમસાગર ઉપાધ્યાય ૯૪, ૧૪૮ ધર્માદિત્યનુ સૂર્ય મન્દિર ૮૬, ૮૩ • ધર્માલ્યુદય ’ કાવ્ય ૩, ૧૮, ૧૯, ૨૧ બબ્રુકા ૯૦ ધામેક સ્તૂપ ૩૬
•
ધારાવર્ષ ૪૪, ૫૪, ૫૫ ૫૬, ૫૭ ધોળકા ૩, ૫, ૯, ૨૦, ૧૧, ૧૩, ૫૫, ૨૬,
૪૪, ૪૯, ૧૦૭, ૧૩૧,
નમચન્દ્રસૂરિ ૧૬ નચન્દ્રસૂરિ ૭.
૨૨. ૫૦
૧૨. ૩૦, 31,
નરનારાયણાનં ૪૨ ૨, ૬, ૨૫ નાસિ હું ૫ હિત ૧૪૨ નરસિહરાવ દિવેટિયા ૮૧
નાગપુર ૪૫, ૪૬, ૫૧
નાગલપુર ૭૬
નાગેન્દ્રગચ્છ ૧૮
નાગાર ૪૫
નાનાક પ ́ડિત ૩, ૧૩, ૧૪
• નારચન્દ્ર ન્યાતિ:સાર ′ ૨૧
નારાયણ ભટ્ટ ૧૪૬
૧૪૩
નાસિીન મહમ્મદ ૫૦ 'નિષ્કૃત - નેસિય લડારી. ૯૮ · નેમિનાથ સ્તાત્ર’૨ નૈષધીયચરિત ’ ૮, ૯, ૧૦,
૧૦૭, ૧૦૮, ૧૩૩, ૧૩૪, ૧૩૫, ૧૩૬,
૧૩૭, ૧૩૮, ૧૩, ૧૪૯, ૧૪૧, ૧૪૩, ૧૪૭, ૧૪૪, ૧૪૩, ૧૪૬, ૧૪૭ નાતા ગામ ૧૦૨
ન્યાયક દલી ’ ૨૧, ૧૪૩
•
* ન્યુકિલી પજિયા ૨૨, ૨૩
·
ન્યાયમા ૧૪૩
ન્યાયસાર 1Y8
•
·
•
• પદમંજરી ’ ૧૪
પદ્મ ૧૬
• પદ્મપ્રભચરિત્ર ′ ૬૮ પાદિત્ય રજ
પાનદ કાવ્ય પરબત ૭૩, ૭૫
•
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચતત્ર' ૮, ૪૨, છે : પીપલાઈ ૭૬ પંચમી કથા' ૧૧૯, ૧૨૦ પુણ્યવિજયજી મુનિ ૬૦, ૨, ૧૯ પંચાસર ૬૯
‘પુરાતત્વ ત્રિમાસિક ૨૩, ૭, ૧૪૦ પંચિકા' .
પુરાતન પ્રબન્ધસંગ્રહ” ૧, ૧૪, ૧૫, પાટણ ૩, ૧૨, ૧૬, ૨૦, ૪૨, ૬૦, ૧૭, ૨૯
ક૭, ૬૯, ૭૦, ૭૩, ૪, ૫, ૪૫, ૪૬, ૭, ૫, ૫૪, ૮ ૭, ૮૦,૮૦,૮૪,૮૫, ૮૯, ૯૦, પના ૯૩, ૯૪, ૫, ૯૮, ૧૦૧, ૧૦૨, પૂજક જૈત્ય ૭૭ ૧૦૩, ૧૦૪, ૧૫, ૧૧, ૧૦૦, પEસંહ ૮૫ ૧૦૮ ૧૦૯ ૧૧૦, ૧૩૮, ૧૪- પડ ૭૩.૭૪, ૭૫, ૭૬, ૭, ૮૫ ન કાળકા માતાનું મંદિર ૮૪, બે પરાસ” ૫, ૨૬ ૮૫ને ભંડાર ૧૯-ને સંધને
પેથાવાડા ૭૬ * ભડાર ૧૦૫, ૧૩૯નો સંપત્રીના પાડાનો ભંડાર ૧૫, ૧૦૭,
પાટી ૧૧૪ ૧૩૮
' 'પ્રતાપના” ૮ : “પાટણ અત્યપરિપાટી ૧૮, ૯. ,
'પ્રતાપમા ” ૧૪૧, ૧૪૪ ૧૧૦
“પ્રદ્યુમનચરિત' ૧૪૭ પાટણ ભંડાર સૂચિ', ૧૮, ૯ પ્રવ—સરિ ૨૩, ૫, ૬૬ પાણિનિ ૧૪૪
પ્રબોધ ' ૪૪, ૭, ૯, ૮. પામનાથ ૩
૫૪,૫૫, ૨૬, ૫૮, ૧૨, ૧૩૪ ૧૩૫ ‘પાનાથચરિત્ર” ૨૮, ૩૦, , ૬૬ 'પ્રબંધચિન્તામણિ ૨, ૪, ૫૫, પાલનપુર ૬૯
- ૬૮ ૯ પાલિ સાહિત્ય ૪, ૩૫
પ્રબોધચનગરણ ૮ * - પાલીતાણું ૭૩, ૭૬
પ્રભાચનરિ ૬૬, ૭૧ | " પાટણ ૧
પ્રભાવચરત' ૧૬, 'પાંડવચરિત્ર' મહાકાવ્ય ૧ - પ્રભાસપાટણ ૧૩, ૫, છ, ૮૬, પિટર્સન ડે. ૬૮ 'પિંગલસો” ૧૪૪
'પ્રમાણુપ્રકાશતક' ૧૮ 'પિંડવિશુદ્ધિ" પ્રકરણ ૧૮
• પ્રવચનસારાવાર ૬૮ પીર કદી ૨૭
‘પ્રવચનસ રહાર વૃત્તિ' ૬૬, ૬૮ પીર રદી ૨૭
પ્રશસ્તપદમાષ્ય : ૧૦ પીલુમણુક
* પ્રાધ્યાકરણ : ૮
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસતુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે
• પ્રક્ષશતક' ૨૧
બીનપુર ૭૪ Iકૃત પ્રબોધ' ૨૧
બીજે ક્ષત્રિય ૭૪ ‘પ્રાચીન ગુર્જર કાવ્યસંગ્રહ' ૪૮, બીબીપુર ૧૧૫ ૬૭, ૭૫ ૧૬૭
બીબી પ્રેમકલા ૪૫, ૫૧ પ્રાચીન કેન લેખસંગ્રહ ૭૭, બુદ્ધ ૩૪, ૩૫, ૩૭ ૮૫, ૯૨
બુદ્ધગયા ૩૪ પ્રામ્ય વિદ્યાપરિષદ ૦૩
“બુદ્ધિપ્રકાશ' ૫૬ પ્રેમકલા ૪૫. ૫૧
બુરાનપુર ૯૦ . “ બ્રુહસ્કયા' ૩૯
“ બ્રુહ ખરતરગચ્છ ૯૭ ફાધર ફેલિકસ ૧૧૩
'બૃહથ્રિપનિક’ ૩૦ ફાર્બસ ગુજરાતી સભા ૪૬ નું મા- “ બ્રુહદેવતા ” ૧૩ સિક ૮૭.
બૃહસ્પતિસવ ૧૪૩ ફાહિયાન ૩૪, ૩૫
બેચરદાસ પંડિત ૬૫ ફેફળિયાવાડી ૧૦૨, ૧૦૫
બેચરાજી ૬૯ ફેર્સ ૫૦
બધિસરવ કાશ્યપ ૩૩ • બામ્બે ગેઝેટિયર' ૪૮, ૫૫
બેએ યુનિવર્સિટી જનલ' ૧૧૨ બગદાદ ૨૬
બેએ સંસ્કૃત સિરીઝ ૩૮ બનારસ ૧૩૪ બનારસ હિન્દુ યુનિવર્સિટી ૩૩ બલવર્મા ૮૭
‘ભતામર સ્તોત્ર વૃતિ” ૧૨૦ બંખેરપુર ૪૭, ૫૧
ભટેવા પાર્શ્વનાથ ૧૦૪ ભાણ ૧૧
દેવરાજ, ૧૪૪ બાલચન્દ્ર ૧૯ ૨૪, ૨૫, ૨૬ ભટ્ટજી દીક્ષિત ૧૪૬ • બાલભારત ૧૬, ૧૭
ભડકે ગામ ૭૬ બાલ મલરાજ ૧, ૪૯, ૧૧૧
ભ વરસરિ ૫૯, ૧૪ ૧૫, ૬૭ બાલહસુરિ ૧૭
ભરૂચ ૩, ૧૭, ૨૪, ૨૬, ૨૭, ૧૮, ૭૫ બિલહણ કવિ ૧૦, ૧૮, ૮૦, ૮૧ ભવભૂતિ ૧૨ બિહણપંચાશિકા' ૮૦
ભંડીર ઉદ્યાન ૩૪ બિહણ સુભટ ૭૬
‘ભાગવત ૧૪૪
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાણવડ ૧૪૫ ભામહ ૨૮
ભારતીય સેન શ્રમણ સંસ્કૃતિ અને લેખનકલા” ૧૩૯ ભારતીય વિદ્યા ૧૦, ૧૦૧, ૧૪૫ ભારતીય વિદ્યાભવન ૧૦૧ ભારવિ ૧૪૪ ભાચુંડ પક્ષી ૩૮, ૩૦, ૪૦, ૪૧,
૪૨, ૪૩ ભાવરન ૧૦૪ ભાવવિજય ૭૮ ભાસર્વજ્ઞ ૧૪૩ ભાંડારકર ઇન્સ્ટીટયૂટ ૧૩૭. ૧૪૬ ભીમદેવ પહેલો ૮૬. ભીમદેવ બીજે ૧, ૪, ૫, ૬, ૭, ૧૫,
૨૪, ૪૯, ૫૦, ૫૨, ૫૩ લીમ મંત્રી ૯૫, ૧૦૦ ભીમાશાહ ૭૩ ભીમેશ્વરદેવ ૨૬, ૫૮ ભાજદેવ ૮, ૨૮, ૧૯, ૬૪, ૬૫, ૬૬
મમ્માણ ખાણું ૫,૪૬ મચગલપુર ૭૬ મચણહલા ૮૦ મયુર ૧૪૪ માલધારી હેમચન્દ્ર ૧૦૫ મલિક રકુનલ ૮૯ મલદેવ ૮૪ મકલ વાદી ૧૭. મહમદ ગઝનવી ૩૫, ૪૮ મહમ્મદ ઘોરી ૪૮, ૪૯, ૫૪, ૫૬ મહમદશાહ ૮. મહાદેવ ૪ મહાભારત ૧૪૨ મહાવીર ૩૩, ૮, ૯૩, ૯૭, ૧૦૧ મહીપતિ ૧૦૦ મહીપાલ ૧૧૧ મહીસુર ૩૯ મહેસાણા ૬૯ મંડણદેવ ૭૬ મંડલિક ૭૪, ૭૫ માઘ ૨, ૬, ૧૭, ૧૪૪ માણસા ૪૨ માણિકચચન્દ્ર ૩,૧૪,૨૮,૨૯,૩૦,૩૧,૬૬ માણેકચંદ ૧૧૬ માધવ ૧૪૨ માર્કડેયપુરાણ માળવા ૪૮ માંડળ ૪૫, ૬૯ “મિતાક્ષરા ૧૪૪ “મિનારાજ-ઉસ-સિરાજ ૫૦, ૫૫
મક્કા ૪૫ , મણિલાલ મિસ્ત્રી ૭૦ મણુંદ રાડ ૭૦ મથુરા ૩૪ મદન ૧૧ “મનુસ્મૃતિ ૧૪ મનારમા’ ૧૪૬ મમટ ૨૮, ૧૪૪
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
Sી
૯
૧૬ર
વસ્તુપાલનું વિચામડળ અને બીજા લેખે મિરાતે અહમદી' ૧૧૩
મેક્ષ ૭૩ મિહિરકુલ ૩૫
મજદીન ૪૪,૪૯, ૫૦,૫૧,૫૬, ૮ મીમાંસા સૂત્ર ૧૪૩
મેહેરક ગ૭ ૭૧ મીપુર ખાસ ૩૭
મે ૨૩, ૬૯,૭૦,૧૦૨ મીલીકાર ર૬, ર૭, ૫૭
મેહેર ૭૦ મુઇઝ-ઉલ-મુક ૧૧૪
મેહનલાલ દલીચંદદેસાઈ ૯૨,૯૪, ૧૧ મુઇઝી અમીરે ૫૪ મુઇઝુદ્દીન ૪૪, ૪૫,૪૭,૪૮,૪૯, ૫૦, ૫૧, ૧૨, ૧૩, ૨૪, ૫૬
ચાવીર ૩, ૧૪, ૧૫, ર૯, ૩૫ મુંકુલ ૨૮
યાજ્ઞવક ૧૪૪ મુનિચન્દ્ર ૧૪૦, ૧૪૬, ૧૪૭,
ચાત્રામeત્સવ ૨૫, ૫૮,૬૦ મુનિચન્દ્રસૂરિ ૧૪૭
યુવરાજનાટક ૧૦૫, ૧૦૬ મુનિદેવ ૧૪૨
યુવરાજવાડા ૧૦૫ મુનિભદ્રસૂરિ ૧૪૦
યૌગધરાચણ ૬૮ મુનિસુનદરસૂરિ ૧૪૭ મુનિસુવ્રતચરિત' ૬૮ મુનિસુવ્રત ચત્ય ૧૭, ૨૬
રઘુવંશ ૨૩, ૧૪૫ મુરલીધરનું મદિર ૫૬
“રઘુવંશ'ટીકા ૧૪૭ મુરાદાબક્ષ ૧૧૬
રણછારુંભાઈ ઉદયરામ ૫૦ મુરારિ ૨૧, ૧૪૪
રતિરહસ્ય’ ૧૪૪ : મુંજ ૪, ૬૬
રત્નચંદ્ર ૧૪૦, ૧૪૩, ૧૪૭, મુંજપુર ૧૧૫
રથયાત્રા ૫૯, ૬૪ મુંજાલ ૨૩
રાઘવપડવીચ” ૧૫ મૂલગન્ધકુટીવિહાર ૩૭
રાજગ૭ ૨૮, ૬૬, ૯૮ મલરાજ ૪, ૫, ૧૫, ૨૪,૪૮,૪૯,૮૬ રાજગૃહ ૩૪ મુલરાજ બીજે ૧૧૧
રાજપૂતાને કા ઈતિહાસ પ૭, ૫૮ અગાવ ૩૪, ૩૫, ૩૭
રાજશેખર ૨, ૧૨, ૧૩૩, ૧૩૪, ૧૩૫ મેધદૂત ૧૪૫
રાજશેખરસૂરિ રર, ૪૬, ૪૭,૪૮, ૪૯ મેષવિજય ઉપાધ્યાય ૧૪૦
૫૦, ૫૧, પર મેડતા ૧૫
રાણપુર ૭૬ મેસ્તુગ ૨, ૪૬
રામચંદ્ર વેદ્ય ૧૪૧
આ છે !
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
સચિ
રામચંદ્ર શેષ ૧૪૦ રામદેવ ૫૫ રામશતક' ૫. ૭ રાસમાળા' ૫૦, ૫૩, ૫૫, ૧૦૪ ૨કટ ૨૮, ૧૪૪ દ્રપટલીય ગચ્છ ૯૨ અયક ૧૪૪ ૨૫છ ૧૪૫ રૂહાવી ગામ ૭ર રેવંતગિરિ રાસુ” ૧૮, ૧૯,૪૮, કે રેવતકલ્પ” ૬૭ રેક પક્ષી ૪૧ હિણકથા ૧૨૦
લક્ષ્મણ ૯૪ લક્ષમીપ્રદ મુનિ ૧૦૦ લલિતપ્રભસૂરિ ૧૦૮ લલ ૭૭ લલશર્મા ૪ લવણપ્રસાદ ૧, ૪૪, ૪, ૫૦, ૫ર,
૫૩, ૫૪, ૫૫, ૫૮ લવણસિંહ ૧૫ લાડેલ ૯૮ લાલચંદ્ર ગાંધી ૬૭ લીંબડી ભંડાર સૂચિપત્ર' ૧ર૦ લુણવસહી ૫, ૭૭, ૮૫ લોકપ્રકાર” ૧૪૦ લેટેશ્વર ૬૯ લોલીઆણા ૭૧
વક્રોક્તિછવિત' ૧૪૧ વટકૂ૫ ૨૯ વડઉદય ૫૯,૬૪, ૬૮ વડનગર ૪, ૬૯, ૭૦, ૭૩ વડનગરપ્રશસ્તિ’ ૪૭ વડલી ગામ ૯૪, ૧૦૯ વડવા ગામ ર૯ વડોદરા ૧૮ વઢવાણ ૪૬ વત્સરાજ ૬૮ વનરાજ ૧૫. વનરાજ ચાવડા ૬૭ વર્ધમાન ૭૩, ૭૬ વર્ધમાન મિશ્ર ૧૪૬ વર્ધમાનસૂરિ ૬૪, ૬૬, ૯૮ વલભી રાજ્યકાળ ૧૭ વલ્લભજી હરિદત્ત આચાર્ય ૪૭, ૫૦ વલ્લભરાજ ૮૬ વસન્તપાલ ૨૪ વસંતવિલાસ' મહાકાવ્ય ૨૪ વસુદેવ-હિંદડી ૪૦, ૪૧, ૪૩ વસ્તુપાલ ૧, ૨, ૩, ૪, ૬, ૭, ૮, * ૯, ૧૦, ૧૧, ૧૨,૧૪, ૧૫,૧૬,૧૭,
૧૮, ૧૯, ૨૦, ૨૧, ૨૨, ૨૩, ૨૪, - ૨૫, ૨૬, ૨૯, ૩૦, ૩૧, ૪૪, ૪૫.
૪૬,૪૭, ૪૯, ૫૦, ૫૧, ૨, ૫૩, ૫૪,૫૬, ૫૭, ૫૮, ૭૩, ૭૬, ૭૭, ૮૪, ૮૫, ૮૬, ૧૦૪, ૧૦૭, ૧૩૫,
૧૩૬, ૧૩૭ વસ્તુપાલ (બીજો) ૧૦૦ "વસ્તુપાલચરિત’ ૨, ૧૭, ૨૯, ૩૦
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે વસ્તુપાલ-તેજપાલ ૧, ૫, ૧૮, ૨૦, વિજિત ૭૫ ૨૪, ૮૪, ૮૫, ૧૩૬
વિજ્ઞાનેશ્વર ૧૪૪ “વસ્તુપાલ-તેજપલિપ્રશસ્તિ ૨૭ વિદ્યાધર ૧૦, ૧૪૭, ૧૪૩, ૧૪૩, વસ્તુપાલપ્રબન્ધ’ ૪૪, ૪૭
૧૪૬, ૧૪૭ વસ્તુપાલપ્રશસ્તિ ૨૧, ૨૩
વિદ્યાવિજયજી મુનિ ૧૧૩ વંથળી ૧૩
વિત ૨૩. વાગડ દેશ ૯૮
વિનયવિજય ઉપાધ્યાય ૧૪૦ વાગડોદ ૧૦૬
વિમલચન્દ્ર ગણિ ૬૫ વાઘેલ ૯, ૧૦૬
વિમલ દંડનાયક ૯૮ વાજપેય યજ્ઞ ૧૪૩
વિમલવસહી ૭૭ વાડી પાર્શ્વનાથ ૫, ૯૭, ૧૦૦, વિવિધ તીર્થકલ્પ' ૭૭ ૧૦૮, ૧૧૦
વિવેકકલિકા' ૨૩ વાડપુર ગામ ૫, ૧૦૮, ૧૦૯, ૧૧૦ “વિવેક્ષાદ૫” ૨૩ વાડીપુર પાર્શ્વનાથ ૫, ૭, ૧૧૦ * વિવેકમંજરી” ૨૫ વાસ્યાયન ૧૪૪
વિવેકમંજરી” ટીકા ૧૯ વાદમહાર્ણવ ૫૯, ૬૩, ૬૫ વિવેકરનસૂરિ ૭૫ વાદી દેવસૂરિ ૨૪
‘વિવેકવિલાસ' ૧૬ વામન ૨૮, ૧૪૪
વિવેકહર્ષ ઉપાધ્યાય ૧૧૩ વામનસ્થલી ૩૧
વિવરૂપ ૧૪૪ વાયડ ૬૯
'વિષ્ણુપુરાણ ૧૪૪ વાચડ ગ૭ ૧૫, ૧૬.
વીજડ ૭૭ વારાણસી ૩૩, ૩૪, ૩૫, ૧૩૪ વીજાપુર ૭૩, ૯૯ વાવડી ગામ ૧૦૯
વીરધવલ ૧, ૪, ૫, ૯, ૧૧, વિકલ ૩૧
૨૪, ૨૬, ૪૪, ૪૫, ૪૬,૪૭, ૪૯, વિક્રમાદિત્ય ૮૦
પર, ૫૪, ૫૫, ૨૬, ૨૭, ૧૦૦, ‘વિકમાંકદેવચરિત' ૬૭, ૮૦, ૮૧ ૧૩૫, ૧૩૬, ૧૩૭ વિજય ૪.
વીરનારાયણ પ્રાસાદ ૫, ૮ વિજયચન્દ્ર ૧૩૪
વીરસૂરિ ૧૭, ૨૬ વિજયદાનસૂરિ ૯૩, ૯૪
વીસનગર ૬૯ ‘વિજયપ્રશસ્તિ કાવ્ય ૧૩૪ વીસલદેવ ૧, ૪, ૭, ૧૦, ૧૩, વિજયસેનસૂરિ ૧૨, ૧૮, ૧૯, ૨૧, ૮૫ ૧૪, ૧૫, ૧૬, ૧૭, ૨૭, ૨૮, ૫૧,
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂચિ
૧૫.
૫૫, ૧૩૭, ૧૩૮, ૧૪૧;-ને ભારતી ' શખાયન ગૃહ્યસૂત્ર' ૧૪૮ ભાંડાગાર ૧૦૭, ૧૩૭, ૧૪૧ “શાખાચન શ્રૌતસૂત્ર” ૧૪૪ વૃત્તરત્નાકર” ૧૪૪
શિગીરામીખાન ૮૯ વેલણકર પ્રો ૩૦
શિવદત્ત પડિત ૧૩૪ દિલ્મ રીતિ ૨૪, ૨૫
“શિશુપાલવધ ૨, ૧૪૫ વૈદ્યનાથ ૧૪૨
શંગારતિલક” ૧૪૪ વૈરિસિંહ ૩૧
શ્રાવસ્તી ૩૪ શ્રી ચન્દ્રસૂરિ ૬૭, ૬૮
શ્રીધર ૨૧, ૧૪૩, ૧૪૬ શકુનિકાવિહાર ૨૭
શ્રીસ્થળ ૬૯ શત્રુંજય ૬, ૧૯ ૨૦, ૨૫, ૪૫, શ્રીહર્ષ ૮, ૧૦, ૧૧, ૧૦૭, ૧૦૮,
૪૬, ૫૧, ૫૮,૭૪,૭૬, ૮૬, ૧૧૩, ૧૩૩, ૧૩૪, ૧૩૫, ૧૪૭, ૧૪, ૧૧૬, ૧૧૭
૧૪૭. • શતપથ બ્રાહ્મણ” ૧૪૪
શ્રેયાંસનાથ ચરિત્ર” ૫૯, ૬૫, શત્રુંજય ૧૪૫ * શત્રુંજયમંડન આદિનાથ સ્તોત્રમ્ ૨ શ્રૌત સૂત્ર ૧૪૩ શબ્દબ્રહ્મોલ્લાસ” ૧૯
* શ્લોકવાર્તિક' ૧૪૩ • શંકરસ્વામી ૩૧
શ્વેત હુણ ૩૫ શંખ ૫, ૨૪, ૪૪ શંખેશ્વર ૧૧૫ શાહે ધર ૨
વડશીતિ” ૨૦ • શાર્ડધરપદ્ધતિ' ૨ શાન્તિચન્દ્ર ૧૪૭ શાતિદાસ ઝવેરી ૧૧૨, ૧૧૪, ૧૧૫, કે સઉસર ૮૭ ૧૧૬, ૧૧૭
સજન મંત્રી ૫૯, ૬૪, ૬૭, ૬૮ શાતિનાથ ચરિત્ર” ૨૮, ૧૪૦ “સત્યપુરમંડન મહાવીરેત્સાહ' ૪૮ શાસ્તુક સચિવ ૬૪, ૬૭, ૬૮ ૮૦ સત્યસૂરિ ૭૪ શાત્યુત્સવગ્રહ ૬૭
સનકુમાર ચરિત્ર ૬૭, ૬૮ શાહજહાં ૧૨, ૧૧૪, ૧૧૫, ૧૧૬, સન્મતિતિક ૬૫ - ૧૧૮ શાહબુદ્દીન ઘોરી ૩૫, ૪૯, ૫૬,
સમરવતી નદી ૭૯ ૧૧૦, ૧૧૧
સમરવાવ ૭૯
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યા મંડળ અને બીજા લેખો
સમરસિંહ ૧૧૭ સમરાદિત્ય સંક્ષેપ૨૩ સમલિકાવિહાર ૬૮ સમ્યકત્વસતિકા ૧૪૭ “સમ્રાટ ૧૪૩ * સર અલેકઝાન્ડર કનિંગહામ ૩૬ સરસપુર ૧૧૫, ૧૧૭ સરસ્વતીકંઠાભરણપ્રાસાદ ૮ સરસ્વતી સદનપ્રશસ્તિ૧૯ સર્વદેવ ૪ સર્વાધિકારી પ૩, ૫૮ સહસ્ત્રવીર ૭૫ “સંત” ૨૯, ૩૧ સંગીતચૂડામણિ ૧૪૧ સંગીતસાગર” ૧૪૧ સંગ્રામસિંહ રક. સંધદાસ ગણિ ૩૯ "સંધપતિચરિત્ર” ૧૯ સંડેર ૬૯, ૭૦, ૭૧, ૭૨, ૭૩, ૭૪,
૭૮, ૯, ૧૦૭ સંડેરી માતા ૭૨ “સંદેહદલાવલી ૭૮ સાગરચન્દ્રસૂરિ ૨૮ “સાત બેલ ૯૫ સાન્ત ૫૯ સામંતસિંહ ૧૫, ૫૬ સામાચારી ૬૮. સાયણાચાર્ય ૧૪૨ સારનાથ ૩૩, ૨૪, ૩૫, ૩૬, ૩૭ શારંગ ૧૪૨ સારંગદેવ ૧૩, ૫૫
સારંગનાથ ૩૪ “સાહિત્ય ૪૬ સાહિત્ય પરિષદ ૪૬ સાહિત્યવિદ્યાધરી ૧૩૭, ૧૩૯,
૧૪૭, ૧૪૧ “સાંકરિકા” ૧૪૩ સિકંદર પાદશાહ ૯૯ સિદ્ધરાજ ૪, ૨૭, ૪૭, ૬૭, ૧૮,
૭૧, ૭૯ ૮૦, ૮૪, ૧૩૭ સિદ્ધસેનસૂરિ ૬૫, ૬૬, ૧૮ સિદ્ધાચળ ૭૪ સિરોહી રાજય કા ઇતિહાસ ૭૭ સિંહ ૭ સિંહણું ૨૬, ૨૭, સીતા ૮૪ “સુકૃતસંકીર્તન ૧૫, ૧૭, ૪૭,
૪૮, પર, ૫૩. સુતકીર્તિ કલ્લોલિની' ૨૦, ૮૫ સુખલાલજી પંડિત ૬૫, ૬૮ સુપાર્શ્વનાથ ૩૩
સુબાધિકા” ૩૯, ૧૪૧ "સુભટ ૩, ૧૨ સુમતિશાહ ૭૩ સુરથ રાન ૬, ૫૩ “સુરત્સવ' મહાકાવ્ય ૪, ૫, ૬, ૭, - ૧૯, ૧૨, ૧૩, ૧૩૫ સુંવર ૮૭, ૮૮ “સૂતાવલી ૧૬ સૂતિમુક્તાવલી ૨ સૂણુ ગામ ૬૯, ૭૧, ૭૨ સૂરીશ્વર અને સમ્રાટે ૧૧૩
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુચિ
સૂર્યશતક ૧૪૪ સેમ ૪ સેમ સચિવ ૮૩, ૮૪, ૮૫ સેમિનાથ ૩૧, ૭૬, ૮૦, ૮૧, ૮૮ સેમ સત્ર ૧૪૩ સેમસિંહદેવ ૫૫ સેમસુન્દરસૂરિ ૧૦૧ સમાદિત્ય ૩૧ સેમેશ્વર ૧, ૨, ૩, ૪, ૫, ૬, ૭,
૮, ૧૨, ૨૪, ૩૧, ૪૬, ૫૨, ૧૩, ૧૩૫, ૧૩૬ “સ્ટડિઝ ઇન હિસ્ટરી ઓફ ગુજરાત
૧૧૨ સ્તંભન પાર્શ્વનાથ ચત્ય ૧૦ સ્થપતિ’ ૧૪૩ સ્થાનકવાસી ૯૫, ૧૧૪
સ્થાનાંગસૂત્ર’ ૩૯ “સ્વાદિશબ્દસમુચ્ચય” ૧૬ હથિલિંગ પક્ષી ૪૨ “હમીરમદમન' નાટક ૨૬, ૨૭,
૫૬, ૫૭ ૫૮, ૮૬ હમીર મહાકાવ્ય” ૧૬
હરજી ૧૧૮ હરસ્વામી ૧૪૪ હરિભદ્રસૂરિ ૧૮, ૨૩, ૬૬ હરિશંકર શાસ્ત્રી ૮૭ ‘હરિશ્ચન્દ્ર રાજને રાસ ૧૨૦ હરિસ્વામી ૧૪૪ હરિહર ૩, ૮, ૯, ૧૦, ૧૧, ૧૨,
૨૪, ૧૦૭, ૧૩૫, ૧૩૬, ૧૭ હર્ષપુરીય ગ૭ ૨૧, ૪૪, ૮ હર્ષવિજય ૧૧૦ હર્ષાણંદ ૧૧૩ હલાયુધ ૧૪૪ હારીજ ૧૦૪, ૧૦૬ હારીજ ગ૭ ૭૮ હિંમતનગર ૯૩ હિસ્ટરી ઓફ ઇન્ડિયા (ઇલીઅઢ)
૫૦. હિસ્ટરી ઓફ મુસ્લિમ ફેલ ઇન
ઇન્ડિયા” ૫૧, ૫૪ હીરવિજયસૂરિ હ૪, ૧૧૪ હેમચન્દ્ર ૧૦૫, ૧૪૮, ૧૪૬ હ્યુએનસંગ ૩૫
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુદ્ધિપત્રક
મુદ્રણમાં કેટલેક સ્થળે અનુરવાર ઊઠયા નથી અને અક્ષર ઉપરની એ
માત્રાઓ કવચિત્ ઊડી ગયેલ છે; તથા પહેલાં ૩૨ શબ્દોમાં ‘દ'ને બ્દુલે કવચિત 'ઘ્ધ' છપાયેલ એ એ સિવાયની ખીજી ભૂલા નીચે પ્રમાણે છે—
પાન માં ‘ઉષ્કૃત ’ જેવા તે સુધારી વાંચવું,
પૃષ્ઠ
પતિ
૧૪
20
૧૫
૧૬
વ
૧૮
24
૩૦
*
૩૬
99
re
૫૦
૫૪
૫૫
૫૭
૬૧
૬૩
»
193
૭૫
૨૦
૧
૧૭
૧૮
ર
૧૭
૫
૧૯
રા
૧૪
૨૩
૧૬
૧૯
૩૪
૨૫
1 298
૧૬
૧૫
૧૦
૨
અશુદ્ધ
...વેલેન...
કવિ
મન્દિરમાં હતા
भाति
અલ કારમાધ
અમ
जीर
મહાત્મ્ય
બહટ્ટિપતિકા
થયેલાં
તેના
ઘટનાના
भोजद
થયા
मन्त्र
प्रपजयन्तः
'निग्रहिता
शिष्यस्त ચદ્રસિંહના
જયાન દસૂરિના ચાર પંચાશિકા बीलाक्य
શુદ્ધ ..તેવવે... વિ હતા મન્દિરમાં
माति
અલ'કારપ્રમાધ
એમ
मंजीर
માહાત્મ્ય
શ્રૃહટ્ટિપનિકા
થયેલા
( તેના
ઘટનાન
मोदीन
થયા
मन्त्र
प्रपंचयन्तः
निगृहीता
शिष्यस्य
ચડસિંહના
જયાન દસૂરિના ચારપ ચાશિકા
विलेाक्य
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુદ્ધિપત્રક
૯૫
૨૩
चैत्ये विशुद्यादि बावककर प्रतिबोधक
चत्य विशुद्धयादि घावकर प्रतिबाधक गन्ध प्रवणप्रणव स्यगुण भार्था
પ્રખ્ય ,
છે ? ?
प्रवण प्रणव स्वगुण भार्या
वष
વો
૧૦૨ ૧૦૫
૧૦૭.
સવ ઈસમગ્ર તિહાસમાં ઉલ अलाख અતિહાસિક દિગ્ય અને વાળા પ્રસંગોપાત દીધા ગુરૂરાજ પ્રાણિગ્રહણ સર્વ સી.
સર્વ સમગ્ર ઇતિહાસમાં ઉલેખે अलेखि ઐતિહાસિક
દિચ્ચ અથવા વાળાં પ્રસંગે પાન કીધા ગુરુરાજ પાણિગ્રહણ
૧૧૧
૧૧૮
૧૨૧ ૧૨૩ ૧૨૫
સને
હવા
મુખ
૧૨૮ ૧૩૦
મુખ
૧૩૬
૧૭
તાડપત્રી
તાડપત્રીય ગ્રજો ઉપરનું मीउदयराजे बाजपेययजनेन
૨૫
ઊપનું पीउदनराजे वाजपेयबनेन
૧૪૨ ૧૪૩
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેન પત્રના પ્રકાશનો શ્રી શ્રી પાળી
શ્રી તીર્થકર ચરિત્ર શ્રી શાહવિધિ
ધર્મદેશના શ્રી અહં નીતિ
સતી આદર્શજીવનમાળા શ્રી શત્રુંજય મહાસ્ય
ધર્મજિજ્ઞાસુ અકબર હરિવિક્રમ ચરિત્ર
જૈન લેખ સંગ્રહ સ્ત્રીઓને સાથી
જૈન દર્શન પ્રદ્યુમ્ન ચરિત્ર
વિમલ મંત્રી વિજય ગિરનાર મહાસ્ય
ભાગ્યવિધાયક ભામાશાહ વ્યાખ્યાન સંગ્રહ
ગુર્જરેશ્વર કુમારપાળ ધર્મબિન્દુ
વીરશિરોમણું વસ્તુપાળ ભા. ૧ હિટડી દરબાર
અણહીલપુરને આથમતો સૂર્ય જેન ચિત્રમાળા શ્રી રત્નમાળા
મહિલા મહેદય ભા. ૧ જૈન તીર્થયાત્રા વર્ણન
પુનરાવતાર મારી યાત્રા
નવી દુનિયા
:: મળતા ગ્રંથો :: નવ સ્મરણુ (સચિત્ર) ૨-૦-૦ મહિલા મહાદય ભા. ૨ ૨-૦-૦ વીરશિરોમણું વસ્તુપાળ , મહિલા મહાદય ભા. ૩ ૨-૦-૦
ભા. ૨ – બિસ્મિસાર ૨–૦-૦ મહાવીર તત્વપ્રકાશ ૨- એકથા
૨-૦-૦ શત્રુંજયપ્રકાશ
મહેતા ભા. ૧ લે ૨-૦-૦ (સચિત્ર પૂર્વ) નો , સા ર જે ૨-૦-૦ સવું જયપ્રકાશ
• . ૩ જે ૨-૦-૦ (સચિત્ર) ઉત્તરાર્ધ રણ પ્રતાપી પૂર્વજે પુષ્પ. ૧લું ૨-૦-૦ અર્પણ ૨
, પુષ્ય રજુ ર-૦-૦ હેમચંદ્રાચાર્ય ૨૦૦૦ રને વિપાક ૨–૦-૦ પરાણુ પુષ્પ ૨૦-૦ ક્ષાશ્રમણ.
૨-૦-૦ જેન પત્રની ઓફિસ-ભાવનગર.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
_