________________
ગુજરાતમાં “ઔષધીયચરિત અને પ્રચાર હતાં, સિદ્ધરાજના કાળથી રાજકીય ગ્રન્થભંડારો સ્થાપવામાં આવતા હતા અને વસ્તુપાલે પણ લાખના ખર્ચે નવા ગ્રન્થભંડાર સ્થાપ્યા હતા. આવી સ્થિતિમાં જે “નૈષધ” જેવું કાવ્ય ઠીક ઠીક પ્રસિદ્ધિ પામ્યું હેત તો તેની પ્રતો ગૂજરાત સુધી અને તેમાંયે વસ્તુપાલ જેવાના ઝન્યભંડારમાં આવ્યા સિવાય રહે એ લગભગ અસંભવિત હતું. એટલે હરિહર પંડિતની પ્રત અહીં આવ્યા પછી “નૈષધને બહાળો પ્રચાર કરવાનું તથા તે દુર્ગમ કાવ્ય ઉ૫ર ટીકાઓ લખી તેના અધ્યાપનને વેગ આપવાનું માન ગૂજરાતના સાહિત્યરસિકે અને પંડિતોને ઘટે છે.
ગુજરાતમાં “નૈષધીયચરિત'ની તાડપત્રી પ્રતો
વિક્રમના તેરમા શતકના અંતમાં “નૈષધીયચરિત'ની પોથી હરિહર પંડિત ગૂજરાતમાં લાવ્યું અને તે ઉપરથી વસ્તુપાલે નકલ કરાવી લીધી ત્યાર બાદ એ કાવ્યની નકલે ગુજરાતમાં મોટા પ્રમાણમાં થઈ હેવી જોઈએ એમ અત્યારે મળતી તાડપત્રીય હાથપ્રત ઉપરથી જણાય છે. નૈષધની જૂનામાં જૂની હાથમતો ગૂજરાતમાં જ મળે છે એ પણ ખાસ બેંધપાત્ર છે. વસ્તુપાલે “નૈષધની નકલ કરાવી તે પછી રાજકીય પુસ્તકાલયમાં પણ એની નકલ મુકાઈ હોય એમ એ કાવ્યની “સાહિત્યવિલાધરી’ ટીકાની એક હાથપ્રતમાં મળતા નીચેના ઉલ્લેખ ઉપરથી જણાય છે–
ત્યિકાળુન– ચન્હ/મનિ-રાજાયortવતા-મુગવત માહારાગાघिराज-श्रीमद्वीसलदेवस्य भारतीभाण्डागारे नैषधस्य एकादशमोऽध्यायः । ५
અથત વિરધવલના પુત્ર વીસલદેવના ભારતીભડાગારમાં નિષધ'નું પુસ્તક હતું અને “સાહિત્યવિદ્યાધરી’ ટીકા એ પુસ્તકના પાઠને અનુસરતી હોવી જોઈએ. એ પુસ્તકને અત્યારે કોઈ સ્થળે પત્તો નથી, પણ
૫. ભાંડારકર ઇન્સ્ટીટયુટના સંગ્રહમાં સં. ૧૪૪૨ માં લખાયેલી "સાહિત્યવિદ્યાધરીની હાથપ્રત છે. તેમાં આ ઉલ્લેખ મળે છે, એટલે એ હાથપ્રત અથવા તેનું મૂળ પ્રતીક વીસલદેવના ભારતીભાંડાગારમાંના આદર્શ ઉપરથી ઉતારેલ હશે.
