________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ
૫
વૈદભી રીતિના અગ્રિમ ગુણૅ આ કવિમાં પૂર્ણપણે વિકસેલા છે. મધ્યકાલીન કવિઓના ભાષાડમ્બર તેને ભાગ્યે જ સ્પર્શી કરે છે. નરનારાયણાનંદ અને કીત્તિ કૌમુદીની હરેાળમાં આ કાવ્ય અવસ્ય એસી શકે.
ખાલચન્દ્રે કરુણાવાયુધ નામનું પંચાંકી નાટક પણ રચ્યું છે. તે વસ્તુપાલે કાઢેલા સંધના પરિતાષ અર્થે શત્રુ ંજય ઉપર ઋષભદેવના યાત્રામહોત્સવ વખતે ભજવાયું હતું. વાયુધ ચક્રવર્તીની પરીક્ષા લેવા માટે દેવા માજ અને પારેવાનુ રૂપ લઈ ને આવ્યા હતા, અને તેમાં વજ્રાયુધે પેાતાના પ્રાણના ભાગે પણ પારેવાનુ રક્ષણ કર્યું હતુ. એ પ્રસિદ્ધ વસ્તુને અનુલક્ષીને આ નાટકની રચના થયેલી છે. વળી ખાલચન્દ્રે આસડ કવિના વિવેકમંજરી અને ઉપદેશક લી નામના પ્રકરણગ્રન્થા ઉપર ટીકાએ લખેલી છે.
વસ્તુપાલને ઉદ્દેશીને કહેવાયેલું બાલચંદ્રનું એક સ્તુતિકાવ્ય પ્રબન્ધામાં આ પ્રમાણે મળે—
गौरी रागवतो त्वयि त्वयि वृषो द्वादरस्त्वं युतो
भूत्या त्वं च सद्गुणः शुभगणः किं वा बहु ब्रूमहे । श्रीमन्त्रीश्वर नूनमीश्वरकलायुक्तस्य ते युज्यते बाकेन्दुं चिरमुदके रचयितुं स्वतोऽपरः कः प्रभुः ॥
(અર્થાત્-હે મંત્રી ! તારામાં અને શિવમાં સમાનતા છે : શિવમાં જેમ ગૌરી અનુરાગવાળી છે તેમ તારામાં પણ ગૌરી (ગૌરાંગી સ્ત્રી) અનુરાગવાળી છે, જેમ શિવમાં વૃષનંદીને આદરભાવ છે તેમ તારામાં પણ વૃષ-ધને આદરભાવ છે, જેમ શિવ ભૂતિ-ભસ્મથી યુક્ત છે તેમ તું પણ ભૂતિ-સમૃદ્ધિથી યુક્ત છે, શિવની જેમ તું પણ ગુણેાથી શાભે છે, શિવની જેમ તારી સેવામાં પણ શુભ ગણુ સેવા છે. વધારે શું કહેવું ? ઈશ્વર શિવની ક્લાથી યુક્ત એવા તારે માટે બાલચન્દ્રને ઉચ્ચ પદ આપવાનું ( શિવપક્ષે–ભાલસ્થલ ઉપર સ્થાન આપવાનુ”) ચામ્ય છે. તારાથી ખીજો કાણુ સમ છે?)
